ਪਰ੍ਯਾਯਤ੍ਵੇ ਸ਼ਬ੍ਦਸ੍ਯ ਪ੍ਰੁਥਿਵੀਸ੍ਕਨ੍ਧਸ੍ਯੇਵ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨਾਦੀਨ੍ਦ੍ਰਿਯਵਿਸ਼ਯਤ੍ਵਮ੍; ਅਪਾਂ ਘ੍ਰਾਣੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਵਿਸ਼ਯਤ੍ਵਾਤ੍, ਜ੍ਯੋਤਿਸ਼ੋ ਘ੍ਰਾਣਰਸਨੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਵਿਸ਼ਯਤ੍ਵਾਤ੍, ਮਰੁਤੋ ਘ੍ਰਾਣਰਸਨਚਕ੍ਸ਼ੁਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਵਿਸ਼ਯਤ੍ਵਾਚ੍ਚ . ਨ ਚਾਗਨ੍ਧਾ- ਗਨ੍ਧਰਸਾਗਨ੍ਧਰਸਵਰ੍ਣਾਃ ਏਵਮਪ੍ਜ੍ਯੋਤਿਰ੍ਮਾਰੁਤਃ, ਸਰ੍ਵਪੁਦ੍ਗਲਾਨਾਂ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿਚਤੁਸ਼੍ਕੋਪੇਤਤ੍ਵਾਭ੍ਯੁਪਗਮਾਤ੍; ਵ੍ਯਕ੍ਤਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿਚਤੁਸ਼੍ਕਾਨਾਂ ਚ ਚਨ੍ਦ੍ਰਕਾਨ੍ਤਾਰਣਿਯਵਾਨਾਮਾਰਮ੍ਭਕੈਰੇਵ ਪੁਦ੍ਗਲੈਰਵ੍ਯਕ੍ਤਗਨ੍ਧਾਵ੍ਯਕ੍ਤਗਨ੍ਧਰਸਾ- ਵ੍ਯਕ੍ਤਗਨ੍ਧਰਸਵਰ੍ਣਾਨਾਮਪ੍ਜ੍ਯੋਤਿਰੁਦਰਮਰੁਤਾਮਾਰਮ੍ਭਦਰ੍ਸ਼ਨਾਤ੍ . ਨ ਚ ਕ੍ਵਚਿਤ੍ਕਸ੍ਯਚਿਤ੍ ਗੁਣਸ੍ਯ ਵ੍ਯਕ੍ਤਾ- ਪੌਦ੍ਗਲਃ . ਯਥਾ ਜੀਵਸ੍ਯ ਨਰਨਾਰਕਾਦਿਵਿਭਾਵਪਰ੍ਯਾਯਾਃ ਤਥਾਯਂ ਸ਼ਬ੍ਦਃ ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯ ਵਿਭਾਵਪਰ੍ਯਾਯੋ, ਨ ਚ ਗੁਣਃ . ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਗੁਣਸ੍ਯਾਵਿਨਸ਼੍ਵਰਤ੍ਵਾਤ੍, ਅਯਂ ਚ ਵਿਨਸ਼੍ਵਰੋ . ਨੈਯਾਯਿਕਮਤਾਨੁਸਾਰੀ ਕਸ਼੍ਚਿਦ੍ਵਦਤ੍ਯਾਕਾਸ਼- ਗੁਣੋਯਂ ਸ਼ਬ੍ਦਃ . ਪਰਿਹਾਰਮਾਹ – ਆਕਾਸ਼ਗੁਣਤ੍ਵੇ ਸਤ੍ਯਮੂਰ੍ਤੋ ਭਵਤਿ . ਅਮੂਰ੍ਤਸ਼੍ਚ ਸ਼੍ਰਵਣੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਵਿਸ਼ਯੋ ਨ ਭਵਤਿ, ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਯਤੇ ਚ ਸ਼੍ਰਵਣੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਵਿਸ਼ਯਤ੍ਵਮ੍ . ਸ਼ੇਸ਼ੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਵਿਸ਼ਯਃ ਕਸ੍ਮਾਨ੍ਨ ਭਵਤੀਤਿ ਚੇਤ੍ —
ਔਰ ‘‘ਯਦਿ ਸ਼ਬ੍ਦ ਪੁਦ੍ਗਲਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੋ ਤੋ ਵਹ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਸ੍ਕਂਧਕੀ ਭਾਁਤਿ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨਾਦਿਕ ਇਦ੍ਰਿਯੋਂਕਾ ਵਿਸ਼ਯ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ, ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਜੈਸੇ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਸ੍ਕਂਧਰੂਪ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰ੍ਯਾਯ ਸਰ੍ਵ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂਸੇ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਤੀ ਹੈ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ਬ੍ਦਰੂਪ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰ੍ਯਾਯ ਭੀ ਸਭੀ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂਸੇ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਨੀ ਚਾਹਿਯੇ’’ (ਐਸਾ ਤਰ੍ਕ ਕਿਯਾ ਜਾਯ ਤੋ) ਐਸਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪਾਨੀ (ਪੁਦ੍ਗਲਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ) ਘ੍ਰਾਣੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਕਾ ਵਿਸ਼ਯ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਅਗ੍ਨਿ (ਪੁਦ੍ਗਲਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ) ਘ੍ਰਾਣੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਤਥਾ ਰਸਨੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਕਾ ਵਿਸ਼ਯ ਨਹੀਂ ਹੈ ਔਰ ਵਾਯੁ (ਪੁਦ੍ਗਲਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੋਨੇ ਪਰਭੀ) ਘ੍ਰਾਣ, ਰਸਨਾ ਤਥਾ ਚਕ੍ਸ਼ੁਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਕਾ ਵਿਸ਼ਯ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਔਰ ਐਸਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪਾਨੀ ਗਂਧ ਰਹਿਤ ਹੈ (ਇਸਲਿਯੇ ਨਾਕਸੇ ਅਗ੍ਰਾਹ੍ਯ ਹੈ ), ਅਗ੍ਨਿ ਗਂਧ ਤਥਾ ਰਸ ਰਹਿਤ ਹੈ (ਇਸਲਿਯੇ ਨਾਕ, ਜੀਭਸੇ ਅਗ੍ਰਾਹ੍ਯ ਹੈ ) ਔਰ ਵਾਯੁ ਗਂਧ, ਰਸ ਤਥਾ ਵਰ੍ਣ ਰਹਿਤ ਹੈ (ਇਸਲਿਯੇ ਨਾਕ, ਜੀਭ ਤਥਾ ਆਁਖੋਂਸੇ ਅਗ੍ਰਾਹ੍ਯ ਹੈ ); ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸਭੀ ਪੁਦ੍ਗਲ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿ ੧ਚਤੁਸ਼੍ਕਯੁਕ੍ਤ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕਿਯੇ ਗਯੇ ਹੈਂ ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜਿਨਕੇ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿ ਚਤੁਸ਼੍ਕ ਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈਂ ਐਸੇ (੧) ਚਨ੍ਦ੍ਰਕਾਂਤਮਣਿਕੋ, (੨) ਅਰਣਿਕੋ ਔਰ (੩) ਜੌ ਕੋ ਜੋ ਪੁਦ੍ਗਲ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਉਨ੍ਹੀਂ ਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ (੧) ਜਿਸਕੀ ਗਂਧ ਅਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈ ਐਸੇ ਪਾਨੀਕੀ, (੨) ਜਿਸਕੀ ਗਂਧ ਤਥਾ ਰਸ ਅਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈ ਐਸੀ ਅਗ੍ਨਿਕੀ ਔਰ (੩) ਜਿਸਕੀ ਗਂਧ, ਰਸ ਤਥਾ ਵਰ੍ਣ ਅਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈ ਐਸੀ ਉਦਰਵਾਯੁਕੀ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀ ਦੇਖੀ ਜਾਤੀ ਹੈ .
੨੬੨ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੧. ਚਤੁਸ਼੍ਕ = ਚਤੁਸ਼੍ਟਯ, ਚਾਰਕਾ ਸਮੂਹ . [ਸਮਸ੍ਤ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਮੇਂ — ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀ, ਜਲ, ਅਗ੍ਨਿ ਔਰ ਵਾਯੁ ਇਨ ਸਬਹੀਮੇਂ —
ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿ ਚਾਰੋਂ ਗੁਣ ਹੋਤੇ ਹੈਂ . ਮਾਤ੍ਰ ਅਨ੍ਤਰ ਇਤਨਾ ਹੀ ਹੈਂ ਕਿ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਮੇਂ ਚਾਰੋਂ ਗੁਣ ਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈਂ, ਪਾਨੀਮੇਂ ਗਂਧ ਅਵ੍ਯਕ੍ਤ
ਹੈ, ਅਗ੍ਨਿਮੇਂ ਗਂਧ ਤਥਾ ਰਸ ਅਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈ, ਔਰ ਵਾਯੁਮੇਂ ਗਂਧ, ਰਸ, ਤਥਾ ਵਰ੍ਣ ਅਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੈਂ . ਇਸ ਬਾਤਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿਕੇ
ਲਿਯੇ ਯੁਕ੍ਤਿ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ : – ਚਨ੍ਦ੍ਰਕਾਨ੍ਤਮਣਿਰੂਪ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਮੇਂਸੇ ਪਾਨੀ ਝਰਤਾ ਹੈ; ਅਰਣਿਕੀ -ਲਕੜੀਮੇਂਸੇ ਅਗ੍ਨਿ ਪ੍ਰਗਟ
ਹੋਤੀ ਹੈ ਔਰ ਜੌ ਖਾਨੇਸੇ ਪੇਟਮੇਂ ਵਾਯੁ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤੀ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ (੧) ਚਨ੍ਦ੍ਰਕਾਂਤਮਣਿਮੇਂ, (੨) ਅਰਣਿ -ਲਕੜੀਮੇਂ
ਔਰ (੩) ਜੌ ਮੇਂ ਰਹਨੇਵਾਲੇ ਚਾਰੋਂ ਗੁਣ (੧) ਪਾਨੀਮੇਂ, (੨) ਅਗ੍ਨਿਮੇਂ ਔਰ (੩) ਵਾਯੁਮੇਂ ਹੋਨੇ ਚਾਹਿਯੇ . ਮਾਤ੍ਰ
ਅਨ੍ਤਰ ਇਤਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ ਗੁਣੋਂਮੇਂਸੇ ਕੁਛ ਅਪ੍ਰਗਟਰੂਪਸੇ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੁਯੇ ਹੈਂ . ਔਰ ਫਿ ਰ, ਪਾਨੀਮੇਂਸੇ ਮੋਤੀਰੂਪ
ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਕਾਯ ਅਥਵਾ ਅਗ੍ਨਿਮੇਂਸੇ ਕਾਜਲਰੂਪ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਕਾਯਕੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇ ਪਰ ਚਾਰੋਂ ਗੁਣ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਤੇ ਹੁਯੇ ਦੇਖੇ ਜਾਤੇ
ਹੈਂ . ]