విశేషలక్షణం జీవస్య చేతనోపయోగమయత్వం; అజీవస్య పునరచేతనత్వమ్ . తత్ర యత్ర స్వధర్మవ్యాపక- త్వాత్స్వరూపత్వేన ద్యోతమానయానపాయిన్యా భగవత్యా సంవిత్తిరూపయా చేతనయా, తత్పరిణామలక్షణేన ద్రవ్యవృత్తిరూపేణోపయోగేన చ నిర్వృత్తత్వమవతీర్ణం ప్రతిభాతి స జీవః . యత్ర పునరుపయోగసహచరితాయా యథోదితలక్షణాయాశ్చేతనాయా అభావాద్ బహిరన్తశ్చాచేతనత్వమవతీర్ణం ప్రతిభాతి సోజీవః ..౧౨౭..
ఉవఓగమఓ ఉపయోగమయః అఖణ్డైకప్రతిభాసమయేన సర్వవిశుద్ధేన కేవలజ్ఞానదర్శనలక్షణేనార్థగ్రహణవ్యాపార- రూపేణ నిశ్చయనయేనేత్థంభూతశుద్ధోపయోగేన, వ్యవహారేణ పునర్మతిజ్ఞానాద్యశుద్ధోపయోగేన చ నిర్వృత్తత్వాన్నిష్పన్న- త్వాదుపయోగమయః . పోగ్గలదవ్వప్పముహం అచేదణం హవది అజ్జీవం పుద్గలద్రవ్యప్రముఖమచేతనం భవత్యజీవద్రవ్యం; పుద్గలధర్మాధర్మాకాశకాలసంజ్ఞం ద్రవ్యపఞ్చకం పూర్వోక్తలక్షణచేతనాయా ఉపయోగస్య చాభావాదజీవమచేతనం ఔర అజీవకా, (విశేష లక్షణ) అచేతనపనా హై . వహాఁ (జీవకే) స్వధర్మోంమేం వ్యాపనేవాలీ హోనేసే (జీవకే) స్వస్వరూపసే ప్రకాశిత హోతీ హుఈ, అవినాశినీ, భగవతీ, సంవేదనరూప చేతనాకే ద్వారా తథా చేతనాపరిణామలక్షణ, ౧ద్రవ్యపరిణతిరూప ఉపయోగకే ద్వారా జిసమేం నిష్పన్నపనా (-రచనారూపపనా) అవతరిత ప్రతిభాసిత హోతా హై, వహ జీవ హై ఔర జిసమేం ఉపయోగకే సాథ రహనేవాలీ, ౨యథోక్త లక్షణవాలీ చేతనాకా అభావ హోనేసే బాహర తథా భీతర అచేతనపనా అవతరిత ప్రతిభాసిత హోతా హై, వహ అజీవ హై .
భావార్థ : — ద్రవ్యత్వరూప సామాన్యకీ అపేక్షాసే ద్రవ్యోంమేం ఏకత్వ హై తథాపి విశేష లక్షణోంకీ అపేక్షాసే ఉనకే జీవ ఔర అజీవ ఐసే దో భేద హైం . జో (ద్రవ్య) భగవతీ చేతనాకే ద్వారా ఔర చేతనాకే పరిణామస్వరూప ఉపయోగ ద్వారా రచిత హై వహ జీవ హై, ఔర జో (ద్రవ్య) చేతనారహిత హోనేసే అచేతన హై వహ అజీవ హై . జీవకా ఏక హీ భేద హై; అజీవకే పాంచ భేద హైం, ఇన సబకా విస్తృత వివేచన ఆగే కియా జాయగా ..౧౨౭..
అబ (ద్రవ్యకే) లోకాలోకస్వరూప విశేష (-భేద) నిశ్చిత కరతే హైం : —
ఆకాశమాం జే భాగ ధర్మ -అధర్మ -కాళ సహిత ఛే, జీవ -పుద్గలోథీ యుక్త ఛే, తే సర్వకాళే లోక ఛే. ౧౨౮.
౧. చేతనాకా పరిణామస్వరూప ఉపయోగ జీవద్రవ్యకీ పరిణతి హై .
౨. యథోక్త లక్షణవాలీ = ఊ పర కహే అనుసార లక్షణవాలీ (చేతనాకా లక్షణ ఊ పర హీ కహనేమేం ఆయా హై .)