Pravachansar Pravachano-Gujarati (English transliteration). Date: 27-05-1979.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 44

 

Page 4 of 540
PDF/HTML Page 13 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 4
pravachana tA. 27. pa. 79
“pravachanasAr” gnAn adhikAr, chhello kaLash. (have shlok dvArA gnAnAtattva pragnApan nAmanA
pratham adhikAranI ane gneyatattva-pragnApan nAmanA dvitIy adhikAranI sandhi darshAvavAmAn Ave chhe.)
[मंदाक्रांता]
निश्चित्यात्मन्यधिकृतमिति ज्ञानतत्त्वं यथावत्
तत्सिद्धयर्थ प्रशमविषयं ज्ञेयतत्त्वं बुभुत्सुः।
सर्वानर्थान् कलयति गुणद्रव्यर्याययुक्त्या
प्रादुर्भूतिर्न भवति यथा जातु मोहाङ्कुरस्य।। ६।।
AhA.... hA...! pahelo adhikAr kahyo. ane bIjo (adhikAr) kaheshe tenI sandhi (uparokta
shlokamAn) batAve chhe. “AtmarUpI adhikaraNamAn rahel (arthAt AtmAnA Ashraye rahel) gnAn
adhikAr hato ne...!”
gnAn eTale ApaNe (gAthA-90mAn) AvI gayun chhe. ne... sat ane akAraN hovAthI svata
siddha, antarmukh ane bahirmukh prakAshavALun hovAthI sva paranun gnAyak evun je A, mArI sAthe
sambandhavALun, mArun chaitanya tenA vaDe - ke je (chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anya
dravyane chhoDIne mArA AtmAmAn ja varte chhe. tenA vaDe - hun potAnA AtmAne sakaL trikALe dhruvatva
dharatun dravya jANun chhun...! AhA... hA...! chhe? have emAn TUnkAmAn lIdhun (ke) adhikaraN (AtmArUpI
adhikaraN), gnAyakabhAv, chaitanyabhAv e AtmA sAthe sambandh rAkhe chhe, AtmAmAn e (bhAv) varte chhe.
gnAyakabhAv, chaitanyabhAv eno AdhAr AtmA chhe. eno AdhAr nimitta, rAg ane paryAy nahIn.
AhA... hA! jhINI vAt chhe, bhAI! gnAyakapaNun eTale chaitanyapaNun. te paradravyane chhoDIne mArA AtmAmAn
varte chhe. mArA AtmA sAthe ene sambandh chhe. mAro AtmA, e gnAnatattva ne chaitanyatattva ne gnAyak
tattvanI sAthe joDAyel chhe. enI draShTi dravya upar jAy chhe. ‘chaitanya’ ane ‘gnAyak’ dravyane AdhAre
athavA dravyanA sambandhe rahelun chhe! ahIn AdhAr kahyo. tyAn (gAthA-90mAn) dravyamAn varte chhe. dravyanA
sambandhamAn chhe. (em kahyun). paradravyane chhoDIne chaitanya svarUp bhagavAn, trikALI chaitanya - trikALI
chaitanya svabhAv e prabhu AtmAmAn, A (svaparanun gnAyak) sambandhavALun emAn (AtmAmAn) vartanArun
ene ahIn adhikaraN kahyun. AhA...hA...hA...! AtmArUpI adhikaraN (kahyun), AtmArUpI AdhAr-
AdhAramAn rahelun (chhe), e gnAyakapaNun, gnAn tattvano adhikAr pUrNa kare chhe ne...! (ane gney tattva -
pragnApan adhikArano prArambh kare chhe).
(“AtmArUpI adhikaraNamAn rahel’) (shun kahe chhe...?) (gnAnatattva) eTale chaitanya tattva
(gnAyakabhAv), e mArA AtmAnA adhikaraNanA AdhAre rahyun chhe. mAro bhagavAn (AtmA) gnAnano
Ashray chhe. lyo...! ThIk...! (‘samayasAr’) samvar adhikAr - gAthA-181, 182, 183) mAn kahyun
(ke) bhedagnAn (vaDe)

Page 5 of 540
PDF/HTML Page 14 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano pa
je rAgathI bhinna paDe chhe. (e) gnAn. e gnAnanA AdhAre AtmA jaNAy chhe. jaNAy chhe e (gnAyak)
apekShAe ene AdhAr (tarIke) lIdho. mAro AtmA gnAnasvabhAv (chhe) upayog upayogamAn chhe.
(Atmadravyano) gnAnasvabhAv enA AdhAre AtmA chhe.
“upayogamAn upayog chhe.” bhedagnAnanI
paryAy dashA thai tenA AdhAre AtmA jaNAyo; (paryAy dvArA jaNAyo) mATe teno AdhAr paryAy chhe.
ane dravya teno Adhey chhe. AhA.... hA...!
ahIn kahe chhe ke mAro prabhu gnAn (gnAyak) AdhAr chhe, e gnAyakaguN je chhe. chaitanya svabhAv
(je) chhe, e mArA AtmAnA adhikaraNA Ashraye rahel chhe. eno (gnAyakano) AdhAr AtmA chhe. e
gnAnano AdhAr koi (nimitta, rAg ke par nathI). koI nimittathI gnAn thAy ke rAgathI gnAn thAy,
em nathI. kem ke gnAnatattva je trikALI gnAyak chaitanya tattva (chhe) eno AdhAr, (eno) sambandh-
sanyog to AtmA sAthe chhe. AhA... hA...!
(shun kahe chhe ke) “AtmArUpI adhikaraNamAn rahel” A eTalA shabdano artha thAy chhe.
bhagavAn AtmA je dravya chhe; enA AdhAre rahelun chaitanya; chetananA AdhAre rahelun chaitanya; guNInA
AdhAre rahelo guN...! e (gnAyak) guNano AdhAr to bhagavAn AtmA chhe. AhA... hA...! tethI
eNe gnAn pragaT karavun hoy (to) eNe to gnAnano AdhAr-AtmA, tyAn draShTi devI paDashe. em kahe
chhe. AhA...hA..! chaitanya trikALI hon...! paryAy nahIn, trikALI gnAyak kaho ke chaitanya kaho (ekArtha chhe)
eno AdhAr AtmA chhe. AhA...hA...! samajANun kAI...?
e “AtmArUpI adhikaraNamAn rahel” AhA... hA...! ek kor em kahe ke gnAnanI paryAy
em jANe chhe ke gnAyak guN, dravya (AtmA) nA AdhAre chhe; e (ja) gnAnanI paryAy em kahe chhe ke
mArA ShaTkArakanA pariNamananA AdhAre hun (utpanna thaI) chhun. samajANun? je gnAnanI paryAy em jANe
chhe ke A gnAyak chaitanya guN, eno AdhAr AtmA chhe. jANe chhe to paryAy ne...? kAI guN jANato
nathI. bhagavAn AtmA jem trikAL chhe. dhrav chhe. em gnAyakasvabhAv - chaitanya svabhAv trikAL chhe.
dhruv chhe. paN tene dhruvane (gnAyakane) dharatun je dravya (chhe) tene hun dhruvane dharatAn dravyapaNe nakkI karun chhun.
e nakkI karanArI je paryAy chhe. e paryAy paN kharekhar to (potAnA) ShaTkArakapaNe svatantra pariName
chhe. AhA... hA... hA...!! lakhAN to juo! vItarAganA shAsananI syAdvAd shailI A! (koI kahe ke)
rAgathI paN thAy; svabhAvathI paN thAy; nimittathI paN thAy; upAdAnathI paN thAy (paN) em
nahIn.... AhA... hA!
(shrotA) dravyane AdhAre guN bolo to pahelethI guN na bolo (uttara) guN
chhe I satnA AdhAre guN chhe. trikALanA AdhAre guN chhe. (shrotA) parAdhInatA ja nathI? (uttara)
parAdhInatA ja nathI. A to vastu (sthiti) em chhe. (guN) chhe. eTalun rahel chhe eTalun. guNano
(AdhAr) chhe ja kyAn...? guN guNanA AdhAre nahIn, guN dravyanA AdhAre chhe. (ahIn) eTalun siddha
karavun chhe. eTale ke guNonun chaitanyanun gnAyakapaNun, e dravyanI sAthe sambandh (mAn) chhe. sambandh chhe. chhe guN
svatantra paN guNanun svatantrapaNun chhe paN (adhiShThAn) dhruv konun chhe. (to kahe chhe ke) e dhruvanun dhruv je
dravya chhe enI sAthe (ene) sambandh chhe. em paryAy (anubhUti) nirNay kare chhe. AhA... hA... jhINI
vAt chhe, bhAI...!

Page 6 of 540
PDF/HTML Page 15 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 6
AhA...hA! ahIn to nirNay karanArI paryAy chhe e paryAy chhe e (paryAy) em nirNay kare
chhe ke A kAyamanun rahelun chaitanya gnAyakabhAv, tene A dravya (AtmA) sAthe sambandh chhe. ene koI
bAhya (padArtha) sAthe sambandh chhe nahIn. (ahIn) (guNonI) eTalI svatantratA siddha karavA (A) kahyun
chhe. guN svatantra chhe paN chhe to dravyamAn ne..? kaI guN addhar chhe...? paryAy chhe e (dravyathI) bhinna
chhe, dravyane guN e be to abhinna (abhed) chhe...! shun kahyun...? (ke) guNanI svatantratA vaI jAy chhe
em AhIn nathI. kem ke guN nitya chhe ane eno AdhAr AtmA paN nitya chhe e to abhed chhe.
paryAyanI jem (bhed) nathI. kharekhar (to) paryAyanI utpattimAn dravya ene pahonchI vaLe chhe. em je
kahyun chhe (chhe). vaLI paryAyane dravya pahonchI vaLe chhe, dravya prApta kare chhe; dravya pAme chhe (e je kahyun chhe
te) e enI paryAyane A dravya chhe e (paryAyane) pAme chhe. bIjun koI tattva (dravya) pAmatun nathI
em siddha karavun chhe. (darek) dravyanI paryAyane- te te paryAyane (te te) dravya pAme chhe. dravya pahochI vaLe
chhe. jIv (A paryAyane) prApta kare chhe em kahIne e paryAy parathI thatI nathI. em siddha karavun chhe.
paN ahInyA to guN chhe te dhruv chhe ane dravya chhe e (paN) dhruv chhe; (to) paN guNono AdhAr te
dravya chhe. AtmA chhe guNamay chhatAn guNano AdhAr dravya chhe, em kahIne AkhI chIj (pUrNa vastu)
siddha karavI chhe. AhA...hA...! samajANun kAi? AvI jhINI vAto...!!
AhA...hA... have chaitanya je bahirang-antarang prakAshavALun (hovAthI) e to ApaNe AvI
gayun ne....! (pravachanasAr’) gAthA-90mAn, Avyun chhe ne...! (sat ane akAraN hovAthI svata siddha,
antarmukh ane bahirmukh prakAshavALun hovAthI svaparanun gnAyak–evun je A, mArI sAthe sambandhavALun,
mArun chaitanya tenA vaDe ke je (chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anya dravyane chhoDIne
mArA AtmAmAn ja varte chhe tenA vaDe)
bahirang prakAshavALun svatasiddha svabhAv-gnAn ane darshan e
‘jANavun’ ane ‘dekhavun’ evo trikALI svabhAv eno, ekarUp dravya chhe ene AdhAre (gnAn-darshanAdi)
chhe em kahevun chhe, guNathI dravya judun chhe em nathI. paryAy chhe te dravyathI judI chhe. AhAhA...! ek nyAye
gnAyak (bhAv) je dravya chhe te (gnAnAdi) guN (rUpe) nathI (kAraN ke te guNo) atatbhAve (chhe).
kem ke dravya chhe te ekarUp chhe (ane) guNo chhe te anekarUp chhe. ethI e apekShAe atatbhAv kIdho
(chhe) vaLI paryAy chhe e paN guN ane dravyane atatbhAv chhe paN chhatAn paryAy chhe e kShaNik chhe,
guN chhe e dhruv chhe, tethI te guNano AdhAr, - adhikaraN prabhu (AtmA) chhe. potAno bhagavAn
AtmA (gnAn-darshanAdi guNono) AdhAr chhe...! AhA... hA! thoDAmAn paN dravya, guN ne paryAyanI
prasiddhi (santoe) alaukik rIte karI chhe. bApu...! A kaI (alpagnanI vANI nathI) (A to)
sarvagna parameshvar, sarvagna trilokanAth, tIrthankaradevanI vANI chhe. bhAI..! A koi AlI - duvAlInI
vAt nathI...! AhA...hA... samajANun kAi...?
AhA...hA! (sarvagna) je ek samayamAn traN lok, traN kALane jANe, ek kahevun e paN
vyavahAr chhe. i (sarvagna) to (kevaLagnAnanI) paryAyane paryAyamAn jANe chhe. ek samayanI (kevaLagnAn)
paryAyane jANatAn paryAyanun svarUp ja traNakAL, traN lokane jANe evun (chhe). (ane) traN kAL, traN
lok chhe mATe jANe (chhe) em paN nahIn. ek samayanI kevaLagnAn-darshananI paryAy traN kAL, traN
lokane jANe chhe em kahevun e (paryAyanI) shakti keTalI chhe e batAve chhe! bAkI (e paryAy) traN
kAL, traN lokane aDatI paN nathI!

Page 7 of 540
PDF/HTML Page 16 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 7
potAnI paryAy traN lok, traN kALane aDatI (sparshatI) nathI, tem traN lok, traN kAL gnAnanI
paryAyane aDavA (sparshavA samartha) nathI chhatAn gnAnanI paryAy, kevaLagnAn ne lokAlokane nimitta
kahevAy chhe; ane lokAlok chhe e kevaLagnAnanI paryAyamAn nimitta chhe. nimitta kahetAn enAthI (gnAn)
thayun chhe em nahIn, (shun) lokAlokathI kevaLagnAn thayun chhe? ane kevaLagnAn chhe to enAthI lokAlok chhe
em (paN) nathI paN nimitta jyAn Avyun eTale (agnAnI) lokone em thai jAy ke (nimittathI
thAy chhe) paN AkhA lokAlokane ek samayanI kevaLagnAnanI paryAy nimitta (chhe). ane kevaLagnAnanI
paryAyane lokAlok nimitta chhe. (nimitta chhe bas!) anantA siddhonA astitvane keLavagnAnanI paryAy
(nimitta) chhe. eTale ek bIjI chIj (nI hAjarI) chhe. AhA... hA!
ahInyAn kahe chhe ke gnAnanI paryAye eno (dravyano) nirNay karyo ke A gnAnatattva je chhe -
kAyamI tattva (je chhe) e kAyamI rahelun (tattva) dravya chhe. enA adhikaraN -) (AtmArUpI
adhikaraNamAn) (gnAnadarshan) tenA sambandhavALun chhe. eTale gnAn (darshan) - chaitanyasvabhAv (ne)
chaitanyanI (dravyanI) sAthe AdhAr chhe. anantachaitanya (guNo) chaitanyadravyane AdhAre chhe, ethI karIne
(e) parAdhIn chhe em nathI. e to abhinna chhe, abhed chhe e apekShAe gnAyakatattvano svabhAv
chaitanyanA AdhAre chhe em kahyun chhe. arthAt AtmAmAn Ashray lai rahelAn evA gnAnatattvano - trikALI
hon! e rIt yathArthapaNe nishchay karI, gnAyakatattvano nirNay karI. (e nirNay karanArI) paryAy (chhe)..
AhA... hA! bhagavAn! janma - maraN rahit (thavAno A ek upAy chhe) bApA! juone! 33
varShanI ummare temaNe brahmacharya lIdhelun, 3p varShathI brahmacharya chhe. atyAre emane hemarej thai gayun chhe.
ahA... hA! bey (kShayopashamagnAn ane sharIr) jaD chhe. kayA samaye konI paryAy kem thavAnI? te
paryAyane pahonchI vaLato eno paramANu chhe! AtmA e paryAyane pahonche nahIn. AtmA to jANanAr-
dekhanAr (chhe). enI (gnAtA-draShTAnI) paryAyane to AtmA pahonche, enI paryAyane pAme. paN e
paryAy em jANe chhe ke, je dravyathI - guNathI paryAy utpanna thaI chhe. hamaNAn Avashe ne...! gAthA-
93mAn (Avashe). dravya guNAtmak chhe ane paryAy dravya-guNathI utpanna thAy chhe em kaheshe. vastusthiti
jaNAvavI chhe ne...? paN paryAy chhe e svata siddha chhe, e paryAy svata siddha ShaTkArakathI pariNamatI
paryAy (chhe) AhA... hA! samajANun kAi?
(ahInyAn kahe chhe ke) prabhu! e (paryAy) pote em jANe chhe ke A gnAyakatattva chhe (te)
chetananA AdhAre (chhe). ‘chetan’ eTale dravya “chaitanya’ eTale guN. chaitanya ane chetanamAn (A) pher
chhe. ‘chetan’ evun je dravya ene AdhAre ‘chaitanya’ evo guN (rahelo) chhe, em paryAye nirNay karyo
chhe. AhA... hA... hA!! A to sAdI bhAShA chhe. (par bhAv gambhIr chhe! (samajANun kAI?
(shun kahe chhe) gnAnatattvano e rIte yarthArthapaNe nishchay karIne,” -joyun? chaitanyasvabhAv
kAyamI e dravyane AdhAre chhe. dravyane sambandhe chhe. dravyamAn e chaitanyasvabhAv varte chhe.-e rIte yathArthapaNe
nishchay karIne (-te nirNay karanArI) paryAy chhe. oho... ho! A to bhAShA sAdI chhe! chAr chopaDIno
bhaNelo paN A vAt samajI shake. (A vAt) pakaDI shake! AmAn kaI sanskRit ne moTA vyAkaraN,
evA kAI (bhaNataranI jarUr na paDe). (paryAy dravyano nirNay kare eTale) vyAkaraN badhun AvI gayun.
sanskRit eTale sanskAr. paryAye,

Page 8 of 540
PDF/HTML Page 17 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 8
gnAnatattva dravyane AdhAre chhe evo yathArtha nirNay karyo; yathArtha nishchay karIne, tenI (chaitanyanI) siddhine
arthe, eTale (gnAn-darshan) svabhAv chetanane AdhAre chhe tethI pUrNa paryAy pragaT karavAne “tenI
siddhine arthe (–kevaLagnAn pragaTAvavA arthe) ”
eTale gnAyakachaitanya pUrNa chhe. e pUrNasvarUp dravya
(pUrNa) nA AdhAre chhe evo je nirNay karyo. e nirNayanI paryAyamAn, jIv pUrNa chaitanya ne chetan chhe.
evI pUrNa paryAyanI prasiddhi karavA, eTale (hajI) pUrNa paryAyamAn Avyo nathI. hajI to yathArtha nirNay
samyagdarshanAdi thayun chhe. AhA... hA! samajANun kAI?
AhA...hA! (shun kahe chhe) paN jayAre samyagdarshan - gnAnamAn em thayun (jaNAyun) ke A
chaitanya pUrNa chhe, pUrNadravyanA AdhAre chhe. to enI paryAy (paN) pUrNa thavI joIe. jevI pUrNa
vastu chhe, pUrNa guN chhe to evI ja (pUrNa) paryAy paN thavI joie; tethI Avo nirNay karanAre
“tenI siddhane arthe” e pUrNa chhe chhe to enI pUrNa paryAyamAn prAptine mATe (-kevaLagnAn pragaTAvavA
arthe) “prashamanA lakShe (–upasham prApta karavAnA hetuthI) ” - dravya ane guN ja pUrNa (chhe). bhAI!
mArga k kjudI jAt chhe! A to antaranA mAraganI vAto chhe! loko bahArathI kalpe chhe ne...! A
vyavahAr karyo - A karyA ne A karyA! panch - kalyANak karyA ne... lAkhkho rUpiyA kharchyA ne. gajarath
kADhayA. emAn shun tun (chho)! emAn kyAn AtmA Avyo?! e (badhun) thAy chhe tene gnAnanI paryAy
(jANe chhe) gnAyakane em (ene) AtmA sAthe sambandh chhe, em (gnAnI) jANanAro rahe chhe, e
(AtmA) jANanAro rahe chhe. I (e) jevun pUrNa svarUp (potAnun) chhe evI pUrNa paryAyanI prAptinA
arthe - chhene? enI siddhinA arthe pUrNa bhagavAn chaitanyane AdhAre astipaNe, sattApaNe, hovApaNe chhe.
evA chaitanyanI chetanAnA AdhAre rahelo bhagavAn (AtmAnI) pUrNa paryAyanI prasiddha arthe vastu
pUrNa chhe to enI prApti paryAyamAn pUrI thavA arthe - tenI siddhine arthe - kevaLagnAn pragaTAvavA
arthe
“prashamanA lakShe” (–“upasham prApta karavAnA hetuthI) gneyatattva jANavAno Ichchhak (jIv)
sarvapadArthone dravya–guN –paryAy sahit jANe chhe”). -prashamanA lakShe (kahyun), dravyanA lakShe em tyAn na
kIdhun. “prashamaviShay” em shabda chhe. pAThamAn. ‘prasham’ viShay chhe jeno. (kAraNake) upasham prApta
karavAnA hetuthI. prasham-vItarAgatA prApta karavAnA hetuthI, Am (shA mATe) kahyun? ke upey - upAy
chhe. paN eno (upAyano) upey to siddhapad chhe. ethI upAye chaitanyaguN na chetananA AdhAre chhe
evo nirNay karyo. paryAyamAn pUrNa (thavA arthe) pUrNa guNanI, pUrNa dravyanI pratIti AvI ane (dravya-
guN) pUrNa chhe evun gnAn paN paryAyamAn Avyun paN paryAy pUrNa thai nathI; ethI pUrNaparyAyane pragaT
karavA mATe... chhe? tenI siddhine arthe eTale eno artha e pUrNa chhe tenI siddhine arthe (arthAt) pUrNa
paryAyanI prAptine arthe (eTale ke) jevun dravya chetan pUrNa chhe, evo chaitanyaguN pUrNa chhe, evI paryAy
pUrNa (thAy) - kevaLagnAn thAy tene arthe (gneyatattva jANavAno Ichchhak (jIv) sarva padArthone dravya-
guN-paryAy sahit jANe chhe).” em (e rIte) traNey (ek-) pUrA thai jAy. AhA... hA..!
Avo mArag) have... (Avo) mArga ja sAmbhaLavA maLe nahIn,. are re! (bichArA jIvo shun kare?!)
AvI rIt chho!!
AhA.... hA! “prashamanA lakShe” (kIdhun), dravyanA lakShe em na kIdhun. (eTale ke) upey je chhe
vItarAgatA - vItarAgatA - vItarAgatA ene prApta karavA mATe (sAdhakanun) lakSha tyAn chhe. pUrNa
vItarAgatA ane

Page 9 of 540
PDF/HTML Page 18 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 9
pUrNa payArya pragaT karavI tyAn lakSha chhe, em kahe chhe. tyAn AgaL tenun dhyey chhe upAy ane upey. eTale
upAyanun dhyey, dravya to dhyey chhe ja. te to draShTimAn dhyey chhe paN pragaT karavA mATe upey e siddhapad
(chhe). te tenun (sAdhakanun) sAdhya chhe. sAdhavA mATe sAdhya e chhe. AhA..hA..hA! samajANun kAi?
A shloko to gajab chhe!! amRutachandra AchAryanA shlok (chhe). (temAn) kevaLagnA reDayAn chhe
ekalA! ene (agnAnIne) enA mAhAtmyanI khabarUn nathI! e bhagavAn AtmA pUrNagnAnano AdhAr-
pUrNa chaitanyano AdhAr (chhe.) jeNe ‘chetan’ (AtmAno) yathArthapaNe nirNay karyo ene have (bhAn
varte chhe ke) pUrNa gnAn pUrNachetananA AdhAre chhe. ene shakti ane svabhAvarUpe (chaitanya) chhe, ene
paryAyarUpe (pUrNapaNe pragaT) karavA mATe “prashamanA lakShe” vItarAgabhAvanA lakShe (-upasham prApta
karavAnA hetuthI) vAt to I (ek ja) chhe. upasham eTale (mand kaShAyarUp) upasham em nahIn
(paN) vItarAgabhAv chhe - kaShAyarahit vItarAg-bhAvanI paryAy ane keLavagnAnanI paryAy, ene prApta
karavAnA hetuthI - gneyatattva jANavAno Ichchhak (jIv) ” - potAnun je gnAn (chhe) eno AdhAr
AtmA (chhe), paN gnAn chhe I paryAyamAn jeTalA gneyo (jaNAy) chhe tene jANavAno Ichchhak (jIv)
(eTale ke) anant gneyo je dravya-guN-paryAy (sahit) chhe tene jANavAno Ichchhak jIv sarva padAthone
(jANe chhe). je sarva padArthone dravya-guN-paryAy sahit jANe chhe. joyun? ahInyAn to kahe chhe (ke)
“sarva padArthone dravya–guN–paryAy sahit jANe chhe.” -ahInyAn to kahe chhe ke sarva padArthone dravya-guN-
paryAyapaNe (jANe chhe). eTale ekanun dravya-guN-paryAyanI jyAn svata siddhi thaI (to) evA anantA
padArthonA dravya-guN - paryAy evI rIte chhe tenun gnAn ene thaI jAy chhe! A gnAnatattva adhikAr
thayo ne (temAn) gnAnatattvanun pUrNatAnun (svarUp) batAvyun. have gneyatattva adhikAranI sharUAt A ek
shlokamAn bey (nI) vAt kare chhe - sandhi kare chhe. AhA...hA...!
A panDitAInI chIj nathI. bhagavAn chaitanyahIrA - jem hIro prakAshe chhe ten prakAshano
AdhAr hIro chhe, em chaitanyahIro enA prakAshano (AdhAr chetan AtmA chhe). gAthA-90 mAn AvI
gayun ne...! antarmukh ane bahirmukh prakAshavALun em Avyun hatun. I to (e to) potAno svabhAv ja
evo chhe! antarmukh (eTale) potAno ane bahirmukh (eTale) par, beyane jANavAnA svabhAvavALun
(chaitanya) chhe. evun A chaitanya ane gnAyak, tenI pUrNa prApti mATe sarva padArthone (dravya-guN-paryAy
sahit jANe chhe.) have AvA (chaitanyano svabhAv) sarva padArthone jANavAno chhe. (sAdhak) chhahmastha chhe,
samyagdraShTi chhe, gnAnatattvano nirNay karyo chhe. to e gnAnatattva to jANanArun chhe eTale jANanArun chhe
(to) e sarva padArthone jANavA mATe (puruShArthashIl) chhe. sarva padArthone dravya-guN-paryAy sahit jANe
chhe. AhA... hA...! vajan AhIn chhe,
“sarva padArthone” (jANe chhe). are! mati ane shrutagnAnamAn
(jyAn) AtmA jaNANo ke A gnAyakabhAv chetanane AdhAre chhe e jIv pUrNa-sarva padArthone pUrNapaNe
(dravya-guN-paryAy sahit) jANavAno Ichchhak chhe..! eTale ke kevaLagnAnanI prApti karavAno Ichchhak chhe..!
chhe...? (pAThamAn) tenI siddhine arthe gneyatattvane jANavAno Ichchhak. eTale kevaL gnAn prApta karavA mATe
(Ichchhak) sarva padArthone dravya-guN-paryAy sahit jANe chhe.
“ke jethI mohAnkuranI bilakul utpatti
thAy.” rAganA vikalpanI paN utpatti na thAy e rIte potAnA svabhAvane paryAyamAn paripUrNa pragaT
karavAno kAmI sarva padArthone jANavA Ichchhak (jIv) dravya-guN-paryAyane jANe chhe (ke) jethI
mohAnkuranI bilakul utpatti na thAy. vItarAgatA ane kevaLagnAn thAy.

Page 10 of 540
PDF/HTML Page 19 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 10
AhA...hA...hA...!! pancham ArAnA sAdhu (muni) Am vAt kare chhe...! amane panchamaAro naDashe mATe
parane pUrNane jANI nahIn shakIe. em (jANavun - mAnavun) rahevA de. bApu! I shun kIdhun...? tenI chIj
(muninI vastu-dravya) kevaLagnAn upajAvavAne arthe (puruShArthI chhe) to kevaLagnAn to chhe nahIn
atyAre? (A kALe, kShetre) pragaT thatA nathI. have sAmbhaLane...! samyagdraShTinI bhAvanA (to)
kevaLagnAn pragaTAvavAnI (hoy chhe). dhyey (pragaTAvavun) te ja chhe. draShTimAn dhyey dravya chhe. e judI vastu
chhe. upAyamAn upey to siddhapad pUrNa chhe. tenun (samyagdraShTinun) lakSha pUrNa chhe. ane pUrNatAne lakShe sharUAt
e (sAchI) sharUAt chhe. paryAyanI (pUrNatAnun) lakSha chhe. AhA...hA...!
AhA...hA...! ek shlok juo...! shlok chhe chAr lITIno... lyo...! pAntrIs miniT to
(vyAkhyAn) chAlyun. AhIn to (shun) kahevun chhe ke panchamaArAno jIv (ke jene) paryAyamAn,
gnAyakabhAvano sambandh dravya sAthe chhe evun samyagdarshan thayun evun gnAn thayun evun gnAn thayun. te gnAn, pUrNa
prAptine arthe kevaL gnAnanI prAptine arthe sarve padArthonA dravya-guN-paryAy jANe chhe. atyAre pAnchamo
Aro chhe tethI sarva dravya-guN-paryAy ne jANe em na banI shake (paN) em nathI. em kahe chhe.
AhA... hA...!
(jignAsA) hey - upAdey karavA mATe jANe chhe....?
(samAdhAna) nahIn nahIn...nahIn... pragaT karavA mATe jANe chhe; pUrNa dashA pragaT karavA mATe jANe
chhe. kAraN ke pUrNa jANavun e mArI paryAy (no svabhAv) chhe te paryAy pragaT karavA mATe, e paryAyamAn
sarva dravya-paryAy jaNAshe eTale pahelethI dravya-guN-paryAy kevA chhe e jANavA mATe prayatna kare chhe.
(puruShArtha kare chhe.) Avun chhe...! vItarAgatA-vItarAgabhAve pUrNa prApti karavI chhe.
“ke jethI mohAnkuranI
bilakul utpatti na thAy.” (Am (shrImad bhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr
shAstranI shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmanI TIkAmAn gnAnatattva–pragnApan nAmano
pratham shrutaskandh samApta thayo.)
AhA... hA! pahelo shrutaskandh. 92 mI gAthAno (chaitanya) pinD...!
(samApta thayo.) have, gAthA - 93. “gney-adhikAr’ have Ave chhe. A gney adhikAr, e darshan
adhikAr chhe. pahelo gnAn adhikAr chhe, A bIjo samakit adhikAr (ane) trIjo charaNAnuyog
sUchak (chUlikAno) adhikAr chhe.
(“have gneyatattvanun pragnApan kare chhe arthAt gneyatattva jaNAve chhe. temAn (pratham) padArthanun
samyak (sAchun) dravya–guN–paryAy svarUp varNave chhe.”)
AhA... hA...! have gneyatattvanun pragnApan kare chhe, gneyatattva jaNAve chhe. ‘gney’ e pahelAn AvI
gayun chhe. AtmA gnAn pramAN chhe, gnAn gney pramAN chhe, gney lokAlokapramAN chhe. pahelI gAthAmAn
sharUAtamAn AvI gayun chhe ne...! AtmA gnAn pramAN chhe, gnAn gney pramAN chhe, “gney”
lokAlokapramAN chhe. evI vAt to pahelI sharUAtamAn karI gayA chhe. AhA...hA...! paN (enun)
mAhAtmya (Avavun joIe) bApA...! alaukik vAto chhe. bhAI...! bhale sankShep ruchi hoy. samajAy
chhe...? vistAranun (na jANe) chhatAn ya enI ruchimAn pUrNa jANavun ane kevaLagnAn pragaTAvavun e ja hoy
chhe. e sankSheparuchino artha 80nI sAlamAn karyo hato. keTalAn varSha thayAn...? panchAvan (varSha pahelAn)
sampradAyamAn e loko evo artha karatA ke ApaNo viShay

Page 11 of 540
PDF/HTML Page 20 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 11
jANavAno na hoy, amane visheSh gnAn nathI paN bhagavAne kahyun chhe evo sAcho sampradAy maL‌yo chhe.
gaNadhar (dev), samakit ane gnAn ApaNane maL‌yun chhe. have ApaNe chAritra karavAnun bAkI chhe. ane
ame sankSheparuchivALA chhIe tyAre kIdhun ke, em nathI. moTI sabhA hajAro mANas hatA. kIdhun, ahIn
sankSheparuchino artha vistAr (vALun) evun gnAn nathI, paN vAstavik tattva chhe tenI (yathArtha) draShTi
ane ruchi tenun gnAn chhe. tene ahIn sankSheparuchi kahevAmAn Ave chhe. AhA... hA...!
ahInyA kahe chhe ke gneyatattvanun pragnApan eTale (gneyatattva) jaNAve chhe, temAn pratham padArthanun
samyak sAchun-padArthanI satya vastu kaI rIte chhe ke dravya-guN-paryAy sarva levAnA (chhe.) joyun...?
ahInyA dravya-guN-paryAy lIdhA. pahelethI ja dravya-guN-paryAy shabda upADayA (chhe) * gAthA-93,
TIkA (pachhI leshun) pahelI gAthA chhe ne eTale anvayArtha laIe.
अर्थःखलु- eTale padArtha
द्रव्यमयःdravya svarUp chhe. padArtha dravyasvarUp chhe. द्रव्याणि गुणात्मकानि- dravyo guNasvarUp chhe.
e to abhed ek ja chhe. dravyasvarUp chhe te guNasvarUp ja chhe. bhagavAnI vANImAn em kahevAmAn
AvyA chhe. ane vaLI dravya ane guNothI (abhed) e dravya chhe. te svarUp chhe. vaLI te dravya-guN
svarUp ja (padArtha) chhe. te dravya ane guNothI paryAyo thAy chhe.
पर्यायमूढाः हि(paryAy-mUDh jIvo
parasamay chhe.) arthamAn (TIkAmAn) samAn asamAnajAtIy lIdhun hatun ane svabhAv (paryAy)
vibhAvaparyAy em lIdhun chhe. lokone samajAy ne...! e rIte chhe. dravya-guNathI utpanna thayelI paryAy chhe.
paryAy mUDh (jIvo) chhe enI draShTi to par dravya upar jAy chhe. samAn-asamAn jAtIy (dravya
paryAy) upar paryAyamUDhanI draShTi jAy chhe. e paryAy mUDh chhe athavA parasamay (chhe) mithyAdraShTi chhe.
(have) * TIkA–
“A vishvamAn” - (joyun) pahelAn vishva lIdhun. ghaNAn padArthovALun tattva tene vishva kahe chhe. ghaNAn
padArthothI bharelun tene vishva kahe chhe. A vishvamAn “je koI jANavAmAn Avato padArtha chhe te Akhoy”
- te padArtha Akhoy. “vistArasAmAnyasamudAyAtmak” nIche * (phUTanoT) mAn artha karyo chhe.
vistArasAmAnya samudAy eTale vistArasAmAnyarUp samudAy vistAr eTale pahoLAI. dravyanA
pahoLAI - apekShAnA ek sAthe rahenArA sahabhAgI (arthAt) guNo. pahoLAI eTale Am tIrachhA
(tIrachhA) bhagavAn AtmA ke darek vastu - emAn (je) guNo chhe anantA te Am tIrachhA (chhe).
ane paryAy chhe te Am (lambAI) chhe. Ayat (eTale lambAI).
e vistAr eTale pahoLAI - dravyanI pahoLAI - dravyanA pahoLAI - apekShAe eTale
sahabhAvI. enA je bhedo. (paN) dravyanI sAthe rahenArA em nahIn. dravyanA pahoLAI - apekShAe
ek sAthe rahenArA sahabhAvI bhedo e guNo chhe. te ek sAthe rahe chhe. anantA evA sahabhAgI bhedone
- vistAr visheShone - guNo kahevAmAn AvyA chhe. AhA... hA! AtmA vastu chhe ne....! (temAn) gnAn,
Anand, darshan Adi (guNo) pahoLA-Am chhe. pahoLAI, pahoLAI - tIrachhA chhe. (vistAr chhe.)
paryAy chhe. te Ayat - lAmbI- kAL apekShAe - e pachhI ek, ek pachhI ek (utpAd-vyay) rUpe
lambAI chhe. AhA...hA....! samajAy chhe kAI...?
* gAthA-93, anvayArtha ane TIkA mATe juo pAnA nambara-1
* (phUTanoT) mATe juo pAnA nambara-1

Page 12 of 540
PDF/HTML Page 21 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 12
ahInyAn kahe chhe ke e gnAn, darshan, chAritra vagere jIv dravyanA vistAravisheSho (je chhe) te
Am tIrachhA (chhe) tene guNo kahe chhe. te vistAravisheShomAn rahelAn visheShapaNAne gauN karIe -
dravyanA visheSh guN bhedo chhe ene gauN karIe - (draShTimAn na laIe) to e badhAmAn ek AtmA
sAmAnyapaNe bhAse chhe. te anantA guNonun sAmAnya ane visheShapaNun je chhe te ekalun dravya chhe. ekalun
bhAse chhe. ek sAmAnyapaNArUp sAmAnyapaNun bhAse chhe. A vistArasAmAnya (samudAy) te dravya chhe. te
vastu chhe. shun kIdhun...? samajANun...? vastumAn guNo chhe te visheSh chhe, dravya sAmAnya chhe. emAn (dravyamAn)
guNo visheSh chhe. AhA...hA...hA...!! anantA guNonun visheShapaNun je chhe te visheShapaNun jo lakShamAn na lyo
to te anant guNonun rUp te Atmadravya chhe. vistArasAmAnyanun rUp te padArtha chhe. AhA...! AvI
bhAShA...!
(shun kahe chhe...?) ke dravyamAn guNo chhe te Am (tIchchhA-pahoLA) rahelA chhe. gnAn, darshan,
chAritrAdi krame krame rahyA nathI. akrame - sahabhAvI - sAthe guNo rahyA chhe. dravyanI sAthe rahyA chhe em
nahIn. kem ke dravyanI sAthe to paryAy paN rahelI chhe. (paN paryAy kramabhAvI chhe.) ane guNo ek
sAthe rahyA chhe. Am sAthe anantA...!! AhA...hA...! (sAdhakane) evA AtmAnun sAmAnyapaNun bhAse
chhe. A vistArasAmAnya te dravya chhe. (jo ke) AyatasAmAnyasamudAy (paN) dravyathI rachAyelo bIjI
apekShAe chhe. chhe to dravya enun e. vistArasAmAnyanun dravya judun ane AyatasAmAnyanun dravya judun evun
kAI nathI..! AhA... hA...!
(juo!) guNono Am (eTale ke pahoLAI apekShAe) vistAr chhe. e dravyanA visheShaN
(bhedo) visheSh hovAthI em (vistArasAmAnyasamudAy) kahevAy (chhe). paN evun visheShapaNun kADhI
nAkho to te sAmAnyavistAraguNo te dravya chhe. ane AyatasAmAnyasamudAy (eTale) lambAI
(apekShAnA) Am ek pachhI ek (kramabhAvI) paryAyo chhe te kramavartI chhe. guNo ek sAthe akrame chhe
paryAyo kramabhAvI (kramavartI) chhe. padArthanA anantaguNo chhe te badhA sahabhAvI - sAthe chhe. ane paryAyo
sAthe nathI - ek pachhI ek - ek pachhI ek - em lambAIne Am paryAyo thAy chhe. kAL
apekShAe to A dravyanA, lambAI - apekShAnA ek pachhI ek pravartatA kramabhAvI, kALaapekShit bhedone
- AyatavisheShone - paryAyo kahevAmA Ave chhe. te (paryAy) ek pachhI ek, ek pachhI ek kramabaddha
(chhe). (pAThamAn) em to kIdhun ne...! andar ‘kramabhAvI’ (eTale) krame thanArA (kahyun) (temAn)
kramabaddha AvI gayun! kramabaddha visheSh kahevA mATe kram niyamit nAkhyun chhe. (vaLI) krame to thAy paN
nishchit samaye je (paryAy) thavAnI (hoy) te ja thAy. ‘sarva vishuddha adhikAr’ mAn e nAkhyu chhe. e
kramaniyamit - kramabaddha chhe. ene ahIn kramabhAvI paryAy kIdhI chhe.
AhA...hA...! junA mANasane paN (A vastusthiti) kaThaN paDe...! to tadan navA bichArA
(mANas) vaLI sampradAyanI draShTivALA hoy ene to em thAy ke A shun kahe chhe... AmAn k sAmAyik karavI, poShah karavo ke pratikramaN karavun (e vAt to AvI nahI, paN bhAI!) e sAchI
sAmAyik kem thAy enI vAt chAle chhe. atyAre to badhI khoTI sAmAyiko, khoTA poShahane khoTA
paDikkamaNA kem ke hajI mithyAtvanun pratikramaN nathI tyAn avrat-pramAd-kaShAyanun pratikramaN kyAthi
Avyun...? (eTale ke samakit vinA sAchun pratikramaN hotun nathI) AhA...hA....hA...!
“ane AyatasAmAnyasamudAyAtmak dravyathI rachAyelo hovAthI dravyamay (dravyasvarUp) chhe. vaLI

Page 13 of 540
PDF/HTML Page 22 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 13
dravyo ek jemano Ashray chhe evA vistAravisheShosvarUp guNothI rachAyelAn (guNonAn banelAn)
hovAthI guNAtmak chhe.
(shun kahe chhe...?) ke mithyAtvanA pratikramaNanI vyAkhyA chAle chhe. ane samyaktva rUp darshan thAy
ane samyaggnAn thAy tenI vAt chhe. e samyagdarshan - gnAnamAn - Ayat - AkhI pahoLI (dravyanA
pahoLAI -apekShAnA - ek sAthe rahenArA, sahabhAvI) bhedone (vistAravisheShone) guNo kahevAmAn
Ave chhe; jem ke gnAn, darshan, chAritra vagere jIvadravyanA vistAr - visheSho arthAt guNo chhe. te
vistAr-visheShomAn rahelAn visheShapaNAne gauN karIe to e badhAmAn ek AtmA rUp sAmAnyapaNun
bhAse chhe. A vistArasAmAnya te dravya chhe. ane kramabhAvI visheShapaNAne gauN karIne eTale paryAy
traNey kALanI paryAyone (gauN karIe to e badhAmAn ek dravyapaNArUp sAmAnyapaNun ja bhAse chhe.) te
dravya chhe (A) vistAr sAmAnya (te) dravya chhe. ane Am lambAIthI (lambAI - apekShAnA)
kramabhAvI paryAyomAn pravartatA visheShapaNAne gauN karIe to te ek dravya chhe. vistAr sAmAnyanun dravya
judun ane AyatasAmAnyanun dravya judun em nathI. samajANun kAI....? Am ek sAthe (sahabhAvI)
anantA guNo chhe. e paN dravya chhe. (ane) enI je dravya-guNathI, trikALIthI utpanna thayelI paryAyo -
e trikALI paryAyono samudAy - emAn visheSh kADhI nAkho (draShTimAn na lyo) to te samudAy ekalun
dravya rahe chhe. jem vistArasAmAnyanun dravya chhe evI rIte AyatasamudAyanun (paN) e ja dravya chhe.
vistArasamudAyanun dravya judun ane AyatasamudAyanun dravya judun em nathI. e to be prakAre (dravya)
samajAvyun chhe. be enAn judAn judAn dravya nathI. AhA...hA! samajANun kAI....?
(kahe chhe) ke vistArasAmAnyanun A tIchchhun chhe te (pahoLAI -apekShAe) sAthe AyAt
sAmAnyanun) lambAI - apekShAe (eTale ke) sahabhAvI ane kramabhAvI Am be dravya judAn nathI (paN
ek ja dravya be prakAre chhe) hajI to dravyane - guNane ane paryAyane samajAvavA A vAt chhe. are...!
shun thAy? (pote samaje to thAy).
AhA...hA...! (juo ne...!) bichArAn nAnI - nAnI ummaramAn asAdya (bebhAn) thaI jAy
(chhe). bApu...! (bhAI...!) sAdh (bhAn) thavAnI to (A) vAto chhe. mithyAdraShTi chhe te asAdya chhe.
ahInyAn to (koI) bAhyathI asAdh (hemarej thavAthI) chhe. (paN) jene A dravya-guN-paryAyanI
vAstavikatAnI khabarun ya nathI te (antarathI kharekhar) asAdh prANI chhe. e mithyAtvamAn asAdh
(mUDh) thaI gayA chhe...! (kAraN ke) ene sAdh (vastu-sthitinun bhAn) nathI ke A dravya te
vistArasAmAnyaguNono samudAy ane AyAtasAmAnyasamudAy-trikALI lambAI - apekShAnA paryAyo chhe
te dravya chhe.
(shun kahe chhe...?) ke (ek guNanI) ek samayanI paryAy ane evI trikALI (bhUt-
bhaviShya-vartamAn) paryAyo te Akho guN. ane evA anantA guNonI (trikALI) paryAyo te anant
guNo. te anantI paryAyono samudAy-visheShone kADhI nAkho (lakShamAn na lyo) to jIvanun
vistArasAmAnya dravya chhe te ja pote AyatasAmAnyanun dravya chhe. AhA...hA... have AvI bhAShA....
(koI dI’ sAmbhaLI na hoy) are re....! AvI (vastutattvanI) vAt chhe. bApA...! AtmA kaho ke
paramANu kaho ke chha dravyamAnthI koIpaN dravya (nI vyAkhyA) kaho, dravya ja ene kahIe ke Am tIrachhA
(pahoLAI-apekShAnA guNo-sahabhAvI) no pinDalo te dravya chhe.

Page 14 of 540
PDF/HTML Page 23 of 549
single page version

gAthA – 93 pravachanasAr pravachano 14
ane paryAyanA (lambAI-apekShAnA (kramabhAvI) visheShono pinD te dravya chhe. AyatasAmAnyanun ane
vistArasAmAnyanun dravya to enun e (chhe). lambAInI apekShAe ek pachhI ek pachhI ek te paryAy chhe
kem ke anantI paryAyono pinD te guN (chhe). ane anantA guNono vistArano ekarUp pinD te dravya
(chhe). jhINI vAt chhe bApu...! vItarAg jineshvarano mArga evo alaukik chhe...! ane enA phaL to
anantAnant Anand! jenA phaLamAn kevaLagnAnanI prApti thAy (chhe). jene antar Avo dravya-guN-
paryAyano nirvikalpapaNe (nirNay) bese tene (kevaLagnAnanun phaL Ave...!) AhA...hA...hA...!
(kahe chhe) ke vistArasAmAnya ane AyatasAmAnya samudAy tenun dravya to tenun te ja (chhe).
nirNay karanArI to paryAy chhe. vartamAn pragaT paryAy (nirNay kare chhe) bhUt-bhaviShyanI paryAyo to
andar (dravyamAn) paDI chhe. (AhA...hA!) (vartamAn) pragaT paryAy em nirNay kare chhe ke! badhI pragaT
paryAy ane badhA guNonA pinD ja dravya chhe. chhatAn tyAn vaLI (‘samayasAr’) gAthA-49 mAn
(‘avyakta’ nA chha bolamAn - bol - pAnchamAmAn kahyun chhe ke “vyaktapaNun tathA avyaktapaNun bheLAn
mishritarUpe tene pratibhAsavA chhatAn paN te kevaL vyaktapaNAne ja sparshato nathI mATe ‘avyakta’ chhe)’
kahyun ke paryAyane dravya sparshatun nathI. aDatun nathI ane e paryAyo dravyane sparshatI nathI. aDatI nathI.
e vartamAnanI apekShAe (kahyun) chhe. (paN) trikALaparyAyano samudAy te to dravya chhe. trikAL ane
visheSh ne paryAy evA bhed lakShamAnthI kADhI nAkho to trikALanI lambAInun te dravya chhe. e
AyatasamudAy chhe. samudAyadravyathI rachAyelo hovAthI dravya svarUp chhe. AhA...hA...! A hajI ekalA
dravyanI vAt thaI. have enA guNonI vyAkhyA karashe.
visheSh have kaheshe.

OM