ગાથા – ૧૧૨ પ્રવચનસાર પ્રવચનો ૪૬પ
હવે (સર્વ પર્યાયોમાં દ્રવ્ય અનન્ય છે અર્થાત્ તેનું તે જ છે માટે તેને સત્-ઉત્પાદ છે- એમ)
સત્-ઉત્પાદને અનન્યપણા વડે નકકી કરે છેઃ-
जीवो भवं भविस्सदि णरोऽमरो वा परो भवीय पुणो ।
किं दव्वंत णजहदि ण जहं अण्णो कहं होदि ।। ११२।।
जीवो भवन् भविष्यति नरोऽमरो वा परो भूत्वा पुनः ।
किं द्रव्यत्वं प्रजहाति न जहदन्यः कथं भवति ।। ११२।।
જીવ પરિણમે તેથી નરાદિક એ થશે; પણ તે–રૂપે
શું છોડતો દ્રવ્યત્વને? નહિ છોડતો કયમ અન્ય એ? ૧૧૨.
ગાથા – ૧૧૨
અન્વયાર્થઃ- [जीव] જીવ [भवन्] પરિણમતો હોવાથી [नरः] મનુષ્ય, [अमरः] દેવ
[वा] અથવા [परः] બીજું કાંઈ (-તિર્યંચ, નારક કે સિદ્ધ) [भविष्यति] થશે. [पुनः] પરંતુ
[भूत्वा] મનુષ્યદેવાદિક થઈને [किं] શું તે [द्रव्यत्वं प्रजहाति] દ્રવ્યપણાને છોડે છે? [न जहत्]
નહિ છોડતો થકો તે [अन्यः कथं भवति] અન્ય કેમ હોય? (અર્થાત્ તે અન્ય નથી, તેનો તે જ છે.)
ટીકાઃ– પ્રથમ તો દ્રવ્ય દ્રવ્યભૂત અન્વયશક્તિને સદાય છોડતું થકું સત્ જ (હયાત જ) છે.
અને દ્રવ્યને જે પર્યાયભૂત વ્યતિરેકવ્યકિતનો ઉત્પાદ થાય છે તેમાં પણ દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિનું
અચ્યુતપણું હોવાથી દ્રવ્ય અનન્ય જ છે (અર્થાત્ તે ઉત્પાદમાં પણ અન્વયશક્તિ તો અપતિત -
અવિનષ્ટ-નિશ્ચળ હોવાથી દ્રવ્ય તેનું તે જ છે, અન્ય નથી.) માટે અનન્યપણા વડે દ્રવ્યનો સત્-ઉત્પાદ
નક્કી થાય છે (અર્થાત્ ઉપર કહ્યું તેમ દ્રવ્યનું દ્રવ્ય-અપેક્ષાએ અનન્યપણું હોવાથી, તેને સત્-ઉત્પાદ
છે-એમ અનન્યપણા દ્ધારા સિદ્ધ થાય છે.)
આ વાતને (ઉદાહરણથી) સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છેઃ
જીવ દ્રવ્ય હોવાથી અને દ્રવ્ય પર્યાયોમાં વર્તતું હોવાથી જીવ નારકત્વ, તીર્યંચત્વ, મનુષ્યત્વ,
દેવત્વ અને સિદ્ધત્વમાંના કોઈ એક પર્યાયે અવશ્યમેવ થશે- પરિણમશે. પરંતુ તે જીવ તે પર્યાયરૂપે
થઈને શું દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિને છોડે છે? નથી છોડતો. જો નથી છોડતો તો તે અન્ય કઈ રીતે