Page -11 of 186
PDF/HTML Page 1 of 198
single page version
Page -10 of 186
PDF/HTML Page 2 of 198
single page version
This shastra has been kindly donated by Madhubhai Shah, London, UK who has paid for it to be "electronised" and made available on the internet in memory of Mrs Hiruben Rajpar Shah and Mrs Savitaben Jivraj Shah.
Version history
see Corrigenda.
Page -9 of 186
PDF/HTML Page 3 of 198
single page version
Mistake highlighted in
red
highlighted in red
Gatha 75, Anvaiyarth,
line 4 3 (Verfied
against Gujarati
scanned version &
Hindi scanned version)
Gatha 128, Anvaiyarth,
line 2 3 (Verfied
against Gujarati
scanned version)
chitta sadA virakta ja rahe chhe
tethI pratyek gRuhasthe
chitta sadA virakta ja rahe chhe
tethI pratyek gRuhasthe
Gatha 152, Bhavarth,
line 3 (Verfied against
Tika in this gujarati
version & Hindi
scanned version of this
shastra)
Gatha 198, Anvayarth,
line 2 (Verfied against
mool gatha in this
Gujarati version &
Anvayarth in Hindi
scanned version of this
shastra)
Gatha 199, tika, line 2
(Same text verfied
against Hindi scanned
version of this shastra)
svAdhyAy
svAdhyAy
Gatha 201, Anvayarth,
line 2 (Verfied against
scanned Gujarati
version)
Page -8 of 186
PDF/HTML Page 4 of 198
single page version
vagerenA Dansh, nindA,
vagerenA Dansh, nindA,
Gatha 206-208, Tika,
line 5 (Verfied against
anvayarth in this
Gujarati version & Tika
in Hindi scanned
version of this shastra)
AdarasatkAr, shayan
AdarasatkAr, shayan,
Gatha 206-208, Tika,
line 7 (Verfied against
anvayarth in this
Gujarati version & Tika
in Hindi scanned
version of this shastra)
narakagati ane tiryanchagatimAn
ten ghaNI taras
narakagati ane tiryanchagatimAn
ten ghaNI taras
Gatha 206-208, line 4
(Verfied Gujarati
scanned version &
Hindi scanned version
of this shastra)
No.
No.
Page -7 of 186
PDF/HTML Page 5 of 198
single page version
vIr samvat 2pa04 vikram samvat 2034
Page -5 of 186
PDF/HTML Page 7 of 198
single page version
ati prashasta adhyAtmavidyAkushaL tathA jinAgamamarmagna shrI amRutachandrAchAryadeve ‘puruShArthasiddhayupAy’ apar nAm ‘jinapravachanarahasya–koSh’ nI rachanA karI chhe. tenA par AchAryakalpa pt.. shrI ToDaramalajIkRut bhAShA–TIkA mUL DhUnDhArImAn chhe. teno gujarAtI bhAShAmAn A anuvAd bIjI AvRuttimAn prasiddha karIne mumukShuone ApatAn atyAnand anubhavAy chhe.
panDitapravar shrI ToDaramalajIe rachel deshabhAShAmay TIkA apUrNa rahI gayel chhe. tyArabAd pt..shrI daulatarAmajIe vi. san. 1827mAn te pUrNa karel chhe.
A granth vIr san. 24pa6mAn shrI dulIchandajI paravAr, mAlik jinavANI prachArak kAryAlay, kalakattA taraphathI prasiddha karavAmAn Avel, paN temAn anek ashuddhio rahI javA pAmel; tethI atyant sAvadhAnI ane shramapUrvak tene shuddha karIne A gujarAtI bhAShAntar taiyAr karavAmAn Avel chhe. A granth uparokta prakAshakanI sammati laIne chhapAvyo chhe ane sammati ApavA badal temano AbhAr mAnavAmAn Ave chhe.
sarvagna vItarAg kathit vastusvabhAvadarshak jainadharmanun mAhAtmya, ahinsAdi vratonun svarUp, gRuhasthochit nItimay vyavahAradharma arthAt samyagdarshanapUrvak yathApadavI chAritramay jainatva shun chhe tenun atyant sugam shailIthI varNan A granthamAn karavAmAn Avyun chhe. Atmahit mATe puruShArthano dhArAvAhI strot jeo nirantar vahAvI rahyA chhe evA Atmagna sant pUjya shrI kAnajIsvAmI pAsethI preraNA pAmIne saddharmapremI bra. bhAIshrI vrajalAl giradharalAl shAhe A anuvAd taiyAr karI Apyo chhe.
bra. shrI vrajalAlabhAI bI. e. (onarsa) es. TI. sI. hovA uparAnt rAShTrabhAShAratna chhe. teo ati namra, vairAgyashIl, bAlabrahmachArI, uttam dhArmikavRuttivALA, nispRuhI sajjan chhe. vaDhavAN shaheranI hAIskUlamAn pratiShThAprApta shikShak chhe.
Page -4 of 186
PDF/HTML Page 8 of 198
single page version
teo dar varShe banne vekeshanomAn sonagaDh AvIne pUjya gurudevashrInAn kalyANapathapradarshak pravachanono tathA adhyAtmacharchAno alabhya lAbh lye chhe. grIShmAvakAshamAn sonagaDhamAn chAlatA dhArmik shikShaNavargamAn vidhArthIone temanI sachoT shailIthI shikShaN paN Ape chhe. temaNe A shAstrano gujarAtI anuvAd jinavANI pratyenI bhaktivash, atyant ullAsapUrvak, tadna nispRuhabhAve karI Apyo chhe. te mATe A sansthA temanI atyant RuNI chhe ane dhanyavAd ApavA sAthe temano AbhAr mAne chhe.
sonagaDhamAn ajit mudraNAlayanA mAlik shrI maganalAl jaine pUrepUrI sAvadhAnI rAkhIne sundar DhangathI A granth chhApI Apyo te badal temano AbhAr mAnIe chhIe.
paramashrutaprabhAvak–manDaL dvArA sanchAlit rAyachandra jain shAstramALA, mumbaI taraphathI prakAshit ‘‘puruShArthasiddhayupAy’’ granthamAn chhapAyel mUL shloko tathA anvayArtha sanshodhanakAryamAn upakArabhUt thayA chhe, tathA temAnthI samAdhimaraN arthAt sallekhanA dharma sambandhI lekh uddhRut karel chhe, te badal uparokta manDaLano AbhAr mAnavAmAn Ave chhe.
jinendra kathit nishchay–vyavahAranI sandhivALun sulabh varNan A granthamAnthI vAnchI– vichArIne, nayapakShanA rAgathI madhyastha thaI jignAsuo svasanmukhatArUp apUrva samyagdarshan– gnAn–chAritranI prApti mATe nirantar puruShArthavant bano e bhAvanA. bhAvanagar nivedaka pos vad pa TrasTIgaN san. 2034 shrI vItarAg satsAhitya prasArak TrasTa bhAvanagar
Page -3 of 186
PDF/HTML Page 9 of 198
single page version
A granthanun nAm ‘puruShArthasiddhayupAy’ athavA ‘jinapravachanarahasya–koSh’ chhe. puruSh arthAt AtmAnA prayojananI siddhino upAy athavA jainasiddhAntanAn rahasyono bhanDAr–evo teno artha thAy chhe. samasta dukharUpI sansAranun mUL mithyAshraddhA chhe ane satyasukharUpI dharmanun mUL samyagdarshan chhe. te samyagdarshan–gnAnapUrvak nijAtmasvarUpamAn lIn thavun te puruShArthanI siddhino upAy chhe. arthAt samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritranI ekatArUp mokShamArga ja puruShArthasiddhi–upAy chhe.
A granthanA rachayitA shrI amRutachandrAchAryadev chhe. AdhyAtmik vidvAnomAn bhagavAn shrI kundakundAchArya pachhI jo koInun nAm levAmAn Ave to te shrI amRutachandrAchArya chhe. AvA mahAn ane uttam pragnAvant AchAryadevanA viShayamAn temanI sAhitya–rachanA sivAy anya kAI paN sAmagrI upalabdha nathI. teo A bharatakShetramAn svarUpAnandanI mastImAn jhulatA, prachur samvedanasvarUp svasamvedanathI Atmavaibhav potAmAn pragaT karanAr anek uttam guNonA dhArak mahAn sant hatA. vaLI teo bhagavAn shrI kundakundAchArya virachit paramAgam shrI samayasAr, pravachanasAr, panchAstikAyasangrah shAstranA advitIy TIkAkAr tathA ‘kalikAl gaNadhar’ nI upamAne prApta hatA.
uparokta shAstronI sanskRit TIkA uparAnt ‘tattvArthasAr’ ane ‘puruShArthasiddhayupAy’ temanI maulik rachanA chhe. tenA abhyAsIo temanI sarvottam pragnAnI mukta kanThe prashansA kare chhe. Atmagna sant pUjya shrI kAnajIsvAmI to anek vakhat pharamAve chhe ke ‘gaNadharadev tulya temanI sanskRit TIkA na hot to bhagavAn shrI kundakundAchAryanun hArda samajI shakAt nahi. temaNe sarvagna paramAtmAnI vANInA apUrva, achintya rahasya kholyAn chhe.’ evA mahAn yogIshvarane atyant bhaktibhAve namaskAr ho!
puruShArthasiddhayupAy upar traN TIkAo upalabdha chhe. pratham sanskRit TIkA chhe tenA kartA agnAt chhe, bIjI TIkA panDitapravar shrI ToDaramalajI tathA pt.. shrI daulatarAmajI kRut DhUnDhArI bhAShAmAn chhe trIjI TIkA pt.. shrI bhUdhar mishra rachit vrajabhAShAmAn chhe.
bIjI TIkA prasiddha bhAShATIkAkAr pt.. pravar shrI ToDaramalajInI antim kRuti hoy em lAge chhe kAraN ke te apUrNa rahI gaI chhe. jo teo jIvit hot to
Page -2 of 186
PDF/HTML Page 10 of 198
single page version
avashya tene pUrNa karat. tyArabAd A TIkA jayapuranA mahArAjA pRithvIsinhajInA mukhya dIvAn shrI ratanachandajInI preraNAthI pt.. shrI daulatarAmajIe san. 1827mAn pUrNa karI chhe. te TIkAno gujarAtI anuvAd A granthamAn prasiddha karavAmAn Avyo chhe e rIte banne panDitono upakAr chhe.
jainadharma ja ahinsApradhAn chhe. nishchay–ahinsA to vItarAgI shraddhA–gnAn–chAritra chhe tenun, tathA vyavahAr–ahinsAnun vAstavik svarUp shrI jinendrakathit shAstromAn prarUpavAmAn Avyun chhe.
hinsya, hinsak, hinsA ane hinsAnun phaL– e chAr bAbatonA gnAn vinA tathA bhUtArtha nijagnAyakasvabhAvano Ashray karyA vinA hinsAno yathArtha tyAg thaI shakato nathI. shrI amRutachandrAchAryadeve ahinsAnun varNan je apUrva shailIthI A granthamAn karyun chhe tevun anya matanA koI granthamAn chhe ja nahi. temaNe mithyAshraddhA uparAnt hinsA, asatya, chaurya, abrahma ane parigrahAdi pApone khUbInI sAthe kevaL hinsArUp ja sAbit karel chhe. vartamAnamAn to pashuvadh, mAnsabhakShaN ane abhakShyAdinA prachAr dvArA hinsAnI ja puShTi thaI rahI chhe, tenA tyAg vagar vishvamAn shAntinI prApti thavI asambhavit chhe. tethI sarvagna vItarAg kathit ahinsAnA rahasyane samajI jagatanA sarva jIvo shAntino anubhav karo e ja bhAvanA. sonagaDh –bra gulAbachand jain tA. 2–9–66
Page -1 of 186
PDF/HTML Page 11 of 198
single page version
Page 0 of 186
PDF/HTML Page 12 of 198
single page version
temAn kAI karAyun nathI
Page 1 of 186
PDF/HTML Page 13 of 198
single page version
bhAvArtha– je param puruSh nij svarUp sAdhIne shuddhaguN samUharUpe thayA te sukhakanda AnandasvarUp shrI amRutachandrAchAryane vandun chhun. 1. vANIno yog na hoy to varNan thAy nahIn, jinavANInA varNan vinA gnAnachakShu na hoy, bhAvabhAsanarUp gnAnachakShu vinA varNanane nimitta kahI shakAtun nathI, nirakSharI jinavANIne namaskAr ho. 2. shrIguru kevA chhe? ke hRudayamAn sva–par bhedavignAn bhAve chhe, tArak chhe, pApanun nivAraN karanArA chhe; vachanabalI vAdIne jItanArA je suraguru teo bhedavignAn gAy chhe–bhakti kare chhe.
Page 2 of 186
PDF/HTML Page 14 of 198
single page version
hun jinamudrAdhArak jain nagna digambar munine namaskAr karun chhun ke jeo gnAn–dhyAnarUpI dhan–svarUpamAn lIn chhe, kAm, mAn (ghamanD, kartRutva, mamatva)thI rahit, megh samAn dharmopadeshanI vRuShTi karanArA, pAparahit ane kShINakAy chhe, arthAt kaShAy ane kAyA kShIN chhe tathA gnAnasvarUpamAn behad puShTa chhe. 4.
thayA chhe svachchhand na pichhAne nij shuddhatA;
koI vyavahAr dAn tap shIl bhAvane ja
AtamAnun hit mAnI chhAnDe nahi mUDhatA;
koI vyavahAranay–nishchayanA mAragane
bhinnabhinna jANIne kare chhe nij uddhatA;
jANe jyAre nishchayanA bhed vyavahAr sahu,
kAraNane upachAr mAne tyAre buddhatA. pa
have granthakartA shrI amRutachandrAchAryadev mangalAcharaNanimitte potAnA IShTadevanun smaraN karIne A jIvanun prayojan siddha thavAnA kAraNabhUt nishchay ane vyavahAr mokShamArganI ekatArUp upadesh jemAn chhe evA granthano Arambh kare chhe.
सूत्रावतारः–
anvayArtha– [यत्र] jemAn [दर्पणतल इव] darpaNanI sapATInI peThe [सकला] badhA [पदार्थमालिका] padArthono samUh [समस्तैरनन्तपर्यायैः समं] atIt, anAgat ane vartamAnakALanA samasta anant paryAyo sahit [प्रतिफलति] pratibimbit thAy chhe, [तत्] te [परं ज्योतिः] sarvotkRuShTa shuddhachetanAsvarUp prakAsh [जयति] jayavant varto.
Page 3 of 186
PDF/HTML Page 15 of 198
single page version
TIkA– ‘तत् परं ज्योतिः जयति’ –te param jyoti–sarvotkRuShTa shuddha chetanAno prakAsh jayavant varte chhe. te kevo chhe? ‘यत्र सकला पदार्थमालिका प्रतिफलति– je shuddha chetanA prakAshamAn badhA ja jIvAdi padArthono samUh pratibimbit thAy chhe. kevI rIte? ‘समस्तैः अनन्त पर्यायैः समं’–potAnA samasta anant paryAyo sahit pratibimbit thAy chhe.
bhAvArtha– shuddha chetanA prakAshano koI evo ja mahimA chhe ke temAn jeTalA padArtho chhe te badhA ja potAnA AkAr sahit pratimA samAn thAy chhe. kayA draShTAnte? ‘दर्पणतल इव– arIsAnA uparanA bhAgamAn ghaTapaTAdi pratibimbit thAy chhe tem. ahIn arIsAnun draShTAnt Apyun chhe tenun prayojan e jANavun ke arIsAne evI IchchhA nathI ke hun A padArthone pratibimbit karun. jem loDhAnI soy lohachumbakanI pAse potAnI meLe jAy chhe tem arIso potAnun svarUp chhoDI temane pratibimbit karavA mATe padArthanI samIpe jato nathI. vaLI te padArtho paN potAnun svarUp chhoDIne te arIsAmAn pesatA nathI. jem koI puruSh (bIjA) koI puruShane kahe ke amArun A kAm karo ja, tem te padArtho potAne pratibimbit karavAnI arIsAne prArthanA paN karatA nathI. sahaj ja evo sambandh chhe ke jevo te padArthono AkAr chhe tevA ja AkArarUpe arIsAmAn pratibimbit thAy chhe. pratibimbi paDatAn arIso em mAnato nathI ke A padArtho mArA mATe bhalA chhe, upakArI chhe, rAg karavA yogya chhe, badhA padArtho pratye samAn bhAv pravarte chhe. jevI rIte arIsAmAn keTalAk ghaTapaTAdi padArtho pratibimbit thAy chhe tevI ja rIte gnAnarUpI darpaNamAn samasta jIvAdi pratibimbit thAy chhe evun koI dravya ke paryAy nathI je gnAnamAn na Avyun hoy. AvA shuddha chaitanyarUp prakAshano sarvotkRuShTa mahimA stuti karavA yogya chhe.
ahIn koI prashna kare chhe ke ahIn guNanun stavan karyun, koI padArthanun nAm na lIdhun tenun kAraN shun? pahelAn padArthanun nAm levun joIe ane pachhI guNanun varNan karavun joIe. teno uttara– ahIn AchArye potAnun parIkShApradhAnapaNun pragaT karyun chhe. bhakta be prakAranA chhe–ek AgnApradhAn, bIjA parIkShApradhAn. je jIvo paramparA mArgavaDe game tevA dev–guruno upadesh pramAN karIne vinayAdi kriyArUp pravarte tene AgnApradhAn kahIe ane jeo potAnA samyaggnAn vaDe pahelAn stuti karavA yogya guNano nishchay kare ane pachhI jemanAmAn te guN hoy temanA pratye vinayAdi kriyArUp pravarte tene parIkShApradhAn kahIe. kem ke koI pad, vesh athavA
Page 4 of 186
PDF/HTML Page 16 of 198
single page version
sthAn pUjya nathI, guN pUjya chhe tethI ahIn shuddha chetanA prakAsharUp guN stuti karavA yogya chhe em AchArye nishchay karyo. jemanAmAn evo guN hoy te sahaj ja stRuti karavA yogya thayo. kAraN ke je guN chhe te dravyanA Ashraye chhe, judo nathI em vichArIne nishchay karIe to evo guN pragaTarUp arihant ane siddhamAn hoy chhe. A rIte potAnA IShTadevanun stavan karyun. 1.
have IShTa Agamanun stavan kare chhe.
anvayArtha– [निषिद्धजात्यन्धसिन्धुरविधानम्] janmathI andh puruShonA hAthInA vidhAnano niShedh karanAr [सकलनयविलसितानाम्] samasta nayothI prakAshit vastusvabhAvonA [विरोध मथनं] virodhone dUr karanAr [परमागमस्य] utkRuShTa jain siddhAntanA [जीवं] jIvabhUt[अनेकान्तम्] anekAntane–ek pakSharahit syAdvAdane hun amRutachandrasUri [नमामि] namaskAr karun chhun.
TIkA– ‘अहं अनेकान्तं नमामि’– hun–granthakartA anekAnta–ekapakSha rahit syAdvAdane namaskAr karun chhun. ahIn koI prashna kare chhe ke jinAgamane namaskAr karavA hatA, ahIn syAdvAdane namaskAr karyA tenun kAraN shun? teno uttar–je syAdvAdane ame namaskAr karyA te kevo chhe? ‘परमागमस्य जीवं’– utkRuShTa jain siddhAntanA jIvabhUt chhe.
bhAvArtha– jem sharIr jIv sahit kAryakArI chhe, jIv vinAnun mRutak sharIr kAI kAmanun nathI tem jain siddhAnt chhe te vachanAtmak chhe, vachan kramavartI chhe. te je kathan kare chhe te ek nayanI pradhAnatAthI kare chhe, parantu jain siddhAnt sarvatra syAdvAdathI vyApta chhe. jyAn ek nayanI pradhAnatA chhe tyAn bIjo nay sApekSha chhe tethI jain siddhAnt A jIvane kAryakArI chhe. anyamatanA siddhAnt ek pakShathI dUShit chhe, syAdvAdarahit chhe mATe kAryakArI nathI. je jainashAstranA upadeshane paN potAnA agnAnathI syAdvAdarahit shraddhe chhe tene viparIt phaL maLe chhe. mATe syAdvAd paramAgamanA jIvabhUt chhe. tene namaskAr karun chhun.
vaLI kevo chhe syAdvAd? ‘निषिद्धजात्यन्धसिन्धुरविधानं’ janmAndh puruShonun hasti–vidhAn jeNe dUr karyun chhe evo chhe. jem ghaNA janmAndh puruSho maLyA. temaNe _________________________________________________________________ ङ्क्त पाठान्तर बीज
Page 5 of 186
PDF/HTML Page 17 of 198
single page version
ek hAthInA anek ang potAnI sparshandriyathI judA judA jANyA. Ankho vinA AkhA sarvAng hAthIne na jANavAthI hAthInun svarUp anek prakAre kahIne (ek angane ja sarvAng gaNIne) paraspar vAd karavA lAgyA. tyAn Ankho vALo puruSh hAthIno yathArtha nirNay karIne temanI bhinna bhinna kalpanAne dUr kare chhe, tem agnAnI ek vastunA anek angono potAnI buddhithI judI judI anya anya rItithI nishchay kare chhe. samyaggnAn vinA sarvAng (sampUrNa) vastune na jANavAthI ekAntarUp vastu mAnIne paraspar vAd kare chhe tyAn syAdvAd vidyAnA baL vaDe samyaggnAnI yathArthapaNe vastuno nirNay karI temanI bhinna bhinna kalpanA dUr kare chhe. tenun udAharaN–
sAnkhyamatI vastune nitya ja mAne chhe, bauddhamatI kShaNik ja mAne chhe, syAdvAdI kahe chhe ke jo vastu sarvathA nitya ja hoy to anek avasthAnun palaTavun thAy chhe te kevI rIte bane chhe? jo vastune sarvathA kShaNik mAnIe to ‘je vastu pahelAn dekhI hatI te A ja chhe’ evun pratyabhignAn kevI rIte thAy chhe? mATe kathanchit dravyanI apekShAe vastu nitya chhe ane paryAyanI apekShAe kShaNik chhe. A rIte syAdvAd vaDe sarvAng vastuno nirNay karavAmAn Ave tyAre ekAnt shraddhAno niShedh thAy chhe. vaLI kevo chhe syAdvAd? ‘सकलनयविलसितानां विरोधमथनं’ samasta nayothI prakAshit je vastuno svabhAv tenA virodhane dUr kare chhe.
bhAvArtha– nayavivakShAthI vastumAn anek svabhAvo chhe. vaLI temAn paraspar virodh chhe. jem ke asti ane nAstinun pratipakShapaNun chhe, parantu jyAre syAdvAdathI sthApan karIe tyAre sarva virodh dUr thAy chhe. kevI rIte? ek ja padArtha kathanchit svachatuShTayanI apekShAe astirUp chhe, kathanchit parachatuShTayanI apekShAe nAstirUp chhe. kathanchit samudAyanI apekShAe ekarUp chhe, kathanchit guNaparyAyanI apekShAe anekarUp chhe. kathanchit sangnA, sankhyA, lakShaNanI apekShAe guN– paryAyAdi anek–bhedarUp chhe, kathanchit satnI apekShAe abhedarUp chhe. kathanchit dravya apekShAe nitya chhe, kathanchit paryAy apekShAe anitya chhe. A rIte syAdvAd sarva virodhane dUr kare chhe. syAt eTale kathanchit nay apekShAe, vAd eTale vastusvabhAvanun kathan tene syAdvAd kahe chhe, tene namaskAr karyA. 2.
AgaL AchArya grantha karavAnI pratignA kare chhe.
Page 6 of 186
PDF/HTML Page 18 of 198
single page version
anvayArtha– [लोकत्रयैकनेत्रं] traN lok sambandhI padArthone prakAshit karavAmAn advitIy netra [परमागमं] utkRuShTa jainAgamane [प्रयत्नेन] anek prakAranA upAyothI [निरूप्य] jANIne arthAt paramparA jain siddhAntonA nirUpaNapUrvak [अस्माभिः] amArA vaDe [विदुषां] vidvAnone mATe [अयं] A [पुरुषार्थसिद्धयुपायः] puruShArthasiddhiupAy nAmano grantha [उपोद्ध्रियते] uddhAr karavAmAn Ave chhe.
TIkA– ‘अस्माभिः विदुषां अयं पुरुषार्थसिद्धयुपायः’ उपोद्ध्रियते’ –ame granthakartA gnAnI jIvone mATe A puruShArthasiddhiupAy nAmano grantha athavA chaitanyapuruShanun prayojan siddha karavAno upAy pragaT karIe chhIe. ‘किं कृत्वा’ –kevI rIte? ‘प्रयत्नेन’–anek prakAre udyam karIne sAvadhAnatAthI–‘परमागमं निरूप्य’– paramparAthI jain siddhAntano vichAr karIne.
bhAvArtha– jevI rIte kevaLI, shrutakevaLI ane AchAryonA upadeshanI paramparA chhe teno vichAr karIne ame upadesh karIe chhIe, svamatithI kalpit rachanA karatA nathI. kevAn chhe paramAgam? ‘लोकत्रयैकनेत्रं’– traNe lokamAn traN lok sambandhI padArthone batAvavA mATe advitIy netra chhe. 3.
A grantha nI sharUAtamAn vaktA, shrotA ane granthanun varNan karavun joIe. evI paramparA chhe.
mATe pratham ja vaktAnun lakShaN kahe chhe–
व्यवहारनिश्चयज्ञाः प्रवर्तयन्ते जगति तीर्थम्।। ४।।
anvayArtha– [मुख्योपचारविवरणनिरस्तदुस्तरविनेय दुर्बोधाः] mukhya ane upachAr kathananA vivechan vaDe pragaTapaNe shiShyono durnivAr agnAnabhAv jemaNe naShTa karyo chhe tevA tathA [व्यवहारनिश्चयज्ञाः] vyavahAranay ane nishchayanayanA jANanAr evA AchAryo [जगति] jagatamAn [तीर्थं] dharmatIrtha [प्रवर्तयन्ते] pravartAve chhe.
TIkA– ‘व्यवहारनिश्चयज्ञाः जगति तीर्थं प्रवर्तयन्ते’– vyavahAr ane nishchayanA jANanAr AchAryo A lokamAn dharmatIrtha pravartAve chhe. kevA chhe AchArya? ‘मुख्योपचारविवरणनिरस्तदुस्तरविनेय दुर्बोधाः’– mukhya ane upachAr kathanavaDe shiShyanA apAr agnAnabhAvano jemaNe nAsh karyo chhe evA chhe.
Page 7 of 186
PDF/HTML Page 19 of 198
single page version
bhAvArtha– upadeshadAtA AchAryamAn anek guNo joIe. paN vyavahAr ane nishchayanayanun jANapaNun mukhya joIe. shA mATe? jIvone anAdino agnAnabhAv chhe te mukhya (– nishchay) kathan ane upachAr (–vyavahAr)kathananA jANapaNAthI dUr thAy chhe. tyAn mukhya kathan to nishchayanayane AdhIn chhe. te ja batAvIe chhIe. ‘‘svAshrit te nishchay.’’ je potAnA ja Ashraye hoy tene nishchay kahIe. je dravyanA astitvamAn je bhAv prApta hoy te dravyamAn tenun ja sthApan karavun, paramANumAtra paN anya kalpanA na karavI tene svAshrit kahIe. tenun je kathan tene mukhya kahIe. ene jANavAthI anAdi sharIrAdi paradravyamAn ekatvashraddhAnarUp agnAnabhAvano abhAv thAy chhe. bhedavignAnanI prApti thAy chhe. sarva paradravyathI bhinna potAnA shuddha chaitanyasvarUpano anubhav thAy chhe. tyAn paramAnandadashAmAn magna thaI kevaLadashAne pAme chhe. je agnAnI Ane jANyA vinA dharmamAn lAge chhe te sharIrAshrit kriyAkAnDane upAdey jANI, sansAranun kAraN je shubhopayog tene ja muktinun kAraN mAnI, svarUpathI bhraShTa thayo thako sansAramAn bhame chhe. tethI mukhya (–nishchay) kathananun jANapaNun avashya joIe. te nishchayanayane AdhIn chhe tethI upadeshadAtA nishchayanayanA jANanAr joIe. kAraN ke pote ja na jANe te shiShyone kevI rIte samajAvI shake?
vaLI ‘‘parAshrito vyavahAra’’ je paradravyane Ashrit hoy tene vyavahAr kahIe. kinchitmAtra kAraN pAmIne anya dravyano bhAv anya dravyamAn sthApan kare tene parAshrit kahe chhe. tenun je kathan tene upachAr kathan kahe chhe. ene jANIne sharIrAdi sAthe sambandharUp sansAradashA chhe tene jANIne, sansAranAn kAraN je Asravabandh tene oLakhI, mukti thavAnA upAy je samvar– nirjarA temAn pravarte. agnAnI ene jANyA vinA shuddhopayogI thavA Ichchhe chhe te pahelAn ja vyavahArasAdhanane chhoDIne pApAcharaNamAn joDAI, narakAdik dukhasankaTamAn jaIne paDe chhe. tethI upachAr kathananun paN jANapaNun joIe. te vyavahAranayane AdhIn chhe tethI upadeshadAtAne vyavahAranun paN jANapaNun joie. A rIte banne nayonA jANanAr AchArya dharmatIrthanA pravartak chhe, bIjA nahi. 4.
AgaL kahe chhe ke AchArya bey nayono upadesh kevI rIte kare chhe?
भूतार्थबोधविमुखः प्रायः सर्वोऽपि संसारः।। ५।।
Page 8 of 186
PDF/HTML Page 20 of 198
single page version
anvayArtha– [इह] A ganrathamAn[निश्चयं] nishchayanayane [भूतार्थ] bhUtArtha ane [व्यवहारं] vyavahAranayane[अभूतार्थ] abhUtArtha [वर्णयन्ति] varNan kare chhe. [प्रायः] ghaNun karIne [भूतार्थबोधविमुखः] bhUtArtha arthAt nishchayanayanA gnAnathI viruddha je abhiprAy chhe, te [सर्वोऽपि] badhoy [संसार] sansAr svarUp chhe.
TIkA– ‘इह निश्चयं भूतार्थ व्यवहारं अभूतार्थ वर्णयन्ति’ AchArya A banne nayomAn nishchayanayane bhUtArtha kahe chhe ane vyavahAranayane abhUtArtha kahe chhe.
bhAvArtha– bhUtArtha nAm satyArthanun chhe. bhUt eTale je padArthamAn hoy te ane artha eTale ‘bhAv.’ tene je prakAshe, bIjI kalpanA na kare tene ‘bhUtArtha’ kahIe. jem ke satyavAdI satya ja kahe, kalpanA karIne kahe nahi. te ja batAvIe chhIe. joke jIv ane pudgalano anAdithI ekakShetrAvagAh sambandh chhe, banne maLelA jevA dekhAy chhe topaN nishchayanay Atmadravyane sharIrAdi par dravyothI bhinna ja prakAshe chhe. te ja bhinnatA mukti dashAmAn pragaT thAy chhe. mATe nishchayanay satyArtha chhe.
vaLI abhUtArtha nAm asatyArthanun chhe. abhUt eTale je padArthamAn na hoy te artha eTale bhAv, tene je prakAshe anek kalpanA kare tene abhUtArtha kahIe. jem jUThun bolanAr mANas jarApaN kAraNanun bahAnun– chhaL pAme to anek kalpanA karI tAdash karI batAve. te ja kahIe chhIe. joke jIv ane pudgalanI sattA bhinna chhe, svabhAv bhinna chhe, pradesh bhinna chhe topaN ekakShetrAvagAh sambandhanun chhaL (bhAnun) prApta karIne ‘‘Atmadravyane sharIrAdi paradravyathI ekapaNun kahe chhe,’’ mukta dashAmAn pragaT bhinnatA thAy chhe em vyavahAranay pote ja bhinna bhinna prakAshavAne taiyAr thAy chhe. tethI vyavahAranay asatyArtha chhe. प्रायः भूतार्थबोधमुखः सर्वोऽपि संसारः– atishayapaNe satyArtha je nishchayanay tenA jANapaNAthI ulaTo je pariNAm (abhiprAy) te badhoy sansAr svarUp chhe.
bhAvArtha– sansAr koI judo padArtha nathI. A AtmAnA pariNAm nishchayanayanA shraddhAnathI vimukh thaI, sharIrAdi paradravya sAthe ekatva shraddhAnarUp pravarte tenun ja nAm sansAr. tethI je sansArathI mukta thavA Ichchhe chhe teNe shuddhanayanI sanmukh rahevun yogya chhe.
te ja batAvIe chhIe. jem ghaNA manuShya kAdavanA sanyogathI jenun nirmaLapaNun AchchhAdit thayun chhe evA samaL jaLane ja pIe chhe ane koI potAnA hAthavaDe