Page 9 of 186
PDF/HTML Page 21 of 198
single page version
katakaphaL (nirmaLI) nAkhIne kAdav ane jaLane jAdun jAdun kare chhe. tyAn nirmaL jaLano svabhAv evo pragaT thAy chhe ke jemAn potAno puruShAkAr pratibhAse chhe evA nirmaL jaLano AsvAd le chhe. tem ghaNA agnAnI jIvo karmanA sanyogathI jeno gnAnasvabhAv DhankAI gayo chhe evA ashuddha AtmAne anubhave chhe. koI potAnI buddhi vaDe shuddha nishchayanayanA svarUpane jANI karma ane AtmAne judA judA kare chhe. tyAn nirmaL AtmAno svabhAv evo pragaT thAy chhe ke jemAn potAnA chaitanya puruShano AkAr pratibhAse chhe evo nirmaL AtmAne svAnubhavarUp AsvAde chhe. tethI shuddhanay katakaphaL samAn chhe. enA shraddhAnathI sarva siddhi thAy chhe. pa.
AgaL kahe chhe ke jo ek nishchayanayanA shraddhAnathI ja sarva siddhi thAy to AchArya vyavahAranayano upadesh shA mATe kare chhe? teno uttar–artha A gAthamAn kahyo chhe. pa.
vaLI je shrotA gAthAnA arthamAnnA upadeshane angIkAr karavA lAyak nathI tenun kathan kare chhe–
व्यवहारमेव केवलमवैति यस्तस्य देशना नास्ति।। ६।।
anvayArtha– [मुनीश्वराः] grantha karanAr AchArya [अबुधस्य] agnAnI jIvone [बोधनार्थः] gnAn utpanna karavA mATe [अभूतार्थ] vyavahAranayano [देशयन्ति] upadesh kare chhe ane [यः] je jIv [केवलं]kevaL [व्यवहारम् एव] vyavahAranayane ja [अवैति] jANe chhe. [तस्य] tene–te mithyAdraShTi mATe [देशना] upadesh [नास्ति] nathI.
TIkA– ‘मुनीश्वराः अबुधस्य बोधनार्थं अभुतार्थं देशयन्ति–’ munIshvaro eTale AchAryo agnAnI jIvone gnAn utpanna karavA mATe abhUtArtha evo je vyavahAranay teno upadesh kare chhe.
bhAvArtha– anAdino agnAnI jIv vyavahAranayanA upadesh vinA samaje nahi tethI AchArya vyavahAranay dvArA temane samajAve chhe. te ja batAvIe chhIe. jem koI mlechchhane brAhmaNe ‘svasti’ shabda vaDe AshIrvAd Apyo. tene (arthanI) kAI khabar paDI nahi, tenA taraph tAkI ja rahyo. tyAn dubhAShiyo tene mlechchhanI bhAShAmAn kahevA lAgyo ke A kahe chhe ke ‘tAru bhalun thAv.’ tyAre Anandit thaIne teno
Page 10 of 186
PDF/HTML Page 22 of 198
single page version
AshIrvAd angIkAr kare chhe. tem agnAnI jIvone AchArye ‘AtmA’ evA shabda vaDe upadesh karyo. tyAre tene kAI samajaN na paDavAthI AchArya taraph joI rahyo. tyAn nishchayavyavahAranayanA jANanAr AchArye vyavahAranay vaDe bhed upajAvIne kahyun ke–je A dekhanAr, jANanAr, AcharaN karanAr padArtha chhe te ja AtmA chhe, tyAre sahaj paramAnand dashAne prApta thaI te AtmAne nij svarUp vaDe angIkAr kare chhe. A rIt A sadbhUt vyavahAranayanun udAharaN Apyun.
have asadbhUt vyavahAranayanun udAharaN kahIe chhIe. jem mATIno ghaDo ghIthI sanyukta chhe tene vyavahAre ghIno ghaDo kahIe chhIe. ahIn koI puruSh janmathI ghIno ghaDo jANe chhe. jo koI tene ghIno ghaDo kahIne samajAve to samaje ane jo mATIno ghaDo kahe to bIjA koI korA ghaDAnun nAm samaje chhe. nishchayathI vichArIe to ghaDo chhe te mATIno ja chhe, parantu tene samajAvavA mATe ‘ghIno ghaDo’ evA nAm vaDe kahIe chhIe. tem chaitanyasvarUp AtmA karmajanit paryAyathI sanyukta chhe tene vyavahArathI dev, munaShya ItyAdi nAmathI kahIe chhIe. ahIn agnAnI anAdithI te AtmAne dev, manuShya ityAdi svarUp ja jANe chhe. jo koI ene dev, manuShya vagere nAmathI sambodhIne samajAve to samaje ane chaitanyasvarUp AtmAnun nAm kahe to bIjA koI paramabrahma, parameshvaranun nAm samaje. nishchayathI vichArIe to AtmA chhe te chaitanyasvarUp ja chhe. parantu ene samajAvavA mATe AchArya gati, jAtinA bhed vaDe jIvanun nirUpaN kare chhe. A rIte agnAnI jIvone gnAn upajAvavA mATe AchArya vyavahArano upadesh kare chhe. ahIn mAtra vyavahAr ‘एवं अवैति तस्य देशना नास्ति’– je jIv kevaL vyavahAranI ja shraddhA kare chhe tene mATe upadesh nathI.
bhAvArtha– nishchayanayanI shraddhA vinA kevaL vyavahAr mArgamAn ja je pravarte te mithyAdraShTine upadesh karavo niShphaL chhe. 6.
AgaL kevaL vyavahAranayanun shraddhAn thavAnun kAraN batAve chhe–
anvayArtha– [यथा] jem[अनवगीत सिंहस्य] sinhane sarvathA na jANanAr puruShane [माणवकः] bilADI [एव] ja [सिंहः] sinharUp [भवति] thAy chhe, [हि]
Page 11 of 186
PDF/HTML Page 23 of 198
single page version
nishchayathI [तथा] tem [अनिश्चयज्ञस्य] nishchayanayanA svarUpathI aparichit puruShane mATe [व्यवहारः] vyavahAr [एव] ja [निश्चयतां] nishchayapaNun [याति] pAme chhe.
TIkA– ‘यथा हि अनवगीतसिंहस्य माणवक एव सिंहो भवति’– jem nishchayathI (kharekhar) jeNe sinhane jANyo nathI tene bilADI ja sinharUp thAy chhe. tathA ‘अनिश्चयज्ञस्य व्यवहारः एव निश्चयतां याति’– tem jeNe nishchayanun svarUp jANyun nathI temane vyavahAr ja nishchayarUp thAy chhe. arthAt teo vyavahArane ja nishchay mAnI bese chhe.
bhAvArtha– jem bALak sinhane oLakhatun nathI, bilADIne ja sinh mAne chhe tem agnAnI nishchayanA svarUpane oLakhato nathI, vyavahArane ja nishchay mAne chhe. te ja batAvIe chhIe. je jIv potAnA shuddha chaitanyarUp AtmAnA shraddhAn, gnAn, AcharaNarUp mokShamArgane oLakhato nathI te jIv vyavahAradarshan, gnAn, chAritranun sAdhan karI potAne mokShano adhikArI mAne chhe. arihantadev, nirgranth guru, dayAdharmanun shraddhAn karI potAne samyagdraShTi mAne chhe. ane kinchit jinavANIne jANI potAne gnAnI mAne chhe, mahAvratAdi kriyAnun sAdhan karI potAne chAritravAn mAne chhe. A rIte e shubhopayogamAn santuShTa thaI, shuddhopayogarUp mokShamArgamAn pramAdI chhe te kAraNe kevaL vyavahAranayanA avalambI thayA chhe ene upadesh ApIe to niShphaL chhe. ahIn prashna Upaje chhe ke AvA shrotA paN upadesh lAyak nathI.
to shrotA kevA guNavALA hovA joIe? teno uttar AgaL kahe chhe–
प्राप्नोति देशनायाः स एव फलमविकलं
anvayArtha– [यः] je jIv [व्यवहारनिश्चयौ] vyavahAranay ane nishchayanayane [तत्त्वेन] vastusvarUp vaDe [प्रबुध्य] yathArthapaNe jANIne [मध्यस्थः] madhyastha [भवति] thAy chhe, arthAt nishchayanay ane vyavahAranayanA pakShapAtarahit thAy chhe [सः] te [एव] ja [शिष्यः] shiShya [देशनायाः] upadeshanA [अविकलं] sampUrNa [फलं] phaLane [प्राप्नोति] pAme chhe.
TIkA– ‘यः व्यवहारनिश्चयौ तत्त्वेन प्रबुध्य मध्यस्थः भवति’– je jIv vyavahAranay ane nishchayanayane yathArthapaNe jANIne pakShapAtarahit thAy chhe ‘स एव शिष्यः
Page 12 of 186
PDF/HTML Page 24 of 198
single page version
देशनायाः अविकलं फलं प्राप्नोति’– te ja shiShya upadeshanun sampUrNa phaL pAme chhe.
bhAvArtha– shrotAmAn anek guN joIe. parantu vyavahAr ane nishchayane jANIne ek pakShanA haThAgrahIrUp na thavun e guN mukhya joIe. kahyun chhe ke–
एकेण विणा छिज्जइ तित्थं, अप्णेण पुण तच्चं।।
artha– jo tun jinamatamAn pravarte chhe to vyavahAr ane nishchayane na chhoD. jo nishchayano pakShapAtI thaI vyavahArane chhoDIsh to ratnatrayasvarUp dharmatIrthano abhAv thashe. ane jo vyavahArano pakShapAtI thaI nishchayane chhoDIsh to shuddha tattvasvarUpano anubhav nahi thAy. tethI pahelAn vyavahAr–nishchayane barAbar jANI pachhI yathAyogyapaNe ene angIkAr karavA, pakShapAtI na thavun e ja uttamashrotAnun lakShaN chhe. ahIn prashna–je nishchay–vyavahAranA jANapaNArUp guN vaktAno kahyo hato te ja shrotAno kahyo temAn visheSh shun Avyun? uttara–je guN vaktAmAn adhikapaNe hoy te ja shrotAmAn hInatApaNe–thoDA anshe hoy chhe. e rIte vaktA ane shrotAnun varNan karyun. 8.
Page 13 of 186
PDF/HTML Page 25 of 198
single page version
have granthanun varNan kare chhe. A granthamAn puruShanA arthanI siddhinA upAyanun vyAkhyAn karashe. tethI pratham ja puruShanun svarUp kahe chhe–
गुणपर्ययसमवेतः समाहितः समुदयव्ययध्रौव्यैः।। ९।।
anvayArtha– [पुरुषः] puruSh arthAt AtmA [चिदात्मा] chetanAsvarUp [अस्ति] chhe, [स्पर्शगन्धरसवर्णैः] sparsha, gandh, ras, ane varNathI [विवर्जितः] rahit chhe, [गुणपर्ययसमवेतः] guN ane paryAy sahit chhe tathA [समुदयव्ययध्रौव्यैः] utpAd, vyay ane dhrauvya [समाहितः] yukta chhe.
TIkA– पुरुषः चिदात्मा अस्ति –puruSh chhe te chaitanyasvarUp chhe.
bhAvArtha– (पुरु) uttam chetanA guNamAn (सेते) svAmI thaIne pravarte tenun nAm puruSh chhe. gnAn, darshan, chetanAnA nAthane puruSh kahIe. A ja chetanA avyApti, ativyApti ane asambhav e traN doSharahit A AtmAnun asAdhAraN lakShaN chhe. avyApti doSh tene kahe chhe ke jene jenun lakShaN kahyun hoy te tenA koI lakShyamAn hoy, ane koI lakShyamAn na hoy. paN koI AtmA chetanA rahit nathI.
jo AtmAnun lakShaN rAgAdi kahIe to avyApti dUShaN lAge chhe kAraN ke rAgAdi sansArI jIvane chhe, siddha jIvone nathI.
je lakShaN lakShyamAn hoy ane alakShyamAn paN hoy tene ativyApti dUShaN kahIe. paN chetanA jIv padArtha sivAy bIjA koI padArthamAn nathI. jo AtmAnun lakShaN amUrtatva kahIe to ativyApti dUShaN lAge; kAraN ke jevI rIte AtmA amUrtik chhe tevI rIte dharma, adharma, AkAsh ane kAL paN amUrtik chhe. vaLI je pramANamAn na Ave tene asambhav kahIe. chetanA jIv padArthamAn pratyakSha ane parokSha pramANathI jaNAy chhe. jo AtmAnun lakShaN jaDapaNun kahIe to asambhav doSh lAge chhe; kAraN ke te pratyakSha pramANathI bAdhit chhe. A rIte traN doSh rahit AtmAnun chetanA lakShaN
Page 14 of 186
PDF/HTML Page 26 of 198
single page version
be prakAre chhe. ek gnAnachetanA chhe, bIjI darshanachetanA chhe. je padArthone sAkArarUpe visheShapaNe karIne jANe tene gnAnachetanA kahe chhe.
je padArthone nirAkArarUpe sAmAnyapaNe dekhe tene darshanachetanA kahIe. Aj chetanA pariNAmanI apekShAe traN prakAranI chhe. jyAre A chetanA shuddha gnAnasvabhAvarUpe pariName tyAre gnAnachetanA kahIe, jyAre rAgAdi kAryarUpe pariName tyAre karmachetanA ane harSha–shokAdi vedanarUp karmanA phaLarUpe pariName tyAre karmaphaLachetanA kahIe. A rIt chetanA anek svAng kare paN chetanAno abhAv kadI thato nathI. AvA chetanAlakShaNathI virAjamAn jIv nAmanA padArthanun nAm puruSh chhe vaLI kevo chhe puruSh? sparsha, ras gandh ane varNathI rahit chhe. ATh prakAranA sparsha, be prakAranI gandh, pAnch prakAranA ras, pAnch prakAranA varNa evA je pudgalonAn lakShaN tenAthI rahit amUrtik chhe. A visheShaNathI pudgal dravyathI judAI pragaT karI, kAraN ke A AtmA anAdithI sambandharUp je pudgal dravya chhe temAn ahankAr–mamakArarUp pravarte chhe. jo potAnAn chaitanya puruShane amUrtik jANe to dravyakarma, nokarma, dhanadhAnyAdi pudgaladravyamAn ahankAr–mamakAr na kare.
vaLI kevo chhe puruSh? ‘गुणपर्यायसमवेतः’–guNaparyAyothI virAjamAn chhe. tyAn guNanun lakShaN sahabhUt chhe. sah eTale dravyanI sAthe chhe, bhU eTale sattA. dravyamAn je sadAkAL prApta chhe tene guN kahIe. AtmAmAn guN be prakAre chhe. gnAn–darshanAdi asAdhAraN guN chhe, bIjA dravyamAn te hotA nathI. astitva, vastutva, prameyatvAdi sAdhAraN guN chhe, bIjAn dravyamAn paN hoy chhe. paryAyanun lakShaN kramavartI chhe. je dravyamAn anukrame Upaje, kadAchit–koIvAr hoy tene paryAy kahIe. AtmAmAn paryAy be prakAre chhe. je nar–nArakAdi AkArarUp athavA siddhanA AkArarUp paryAy tene vyanjanaparyAy kahIe. gnAnAdi guNane paN svabhAv vA vibhAgarUp pariNaman je chha prakAre hAni–vRuddhirUp chhe tene arthaparyAy kahe chhe. A guNaparyAyothI AtmAnI tadAtmak ektA chhe. A visheShaN vaDe AtmAnun visheShya jANI shakAy chhe.
vaLI kevo chhe puruSh? ‘समुदयव्ययध्रौव्यैः समाहितः’– utpAd, vyay, dhrauvyathI sanyukta chhe. navIn arthaparyAy ane vyanjanaparyAyanun Upajavun te utpAd, pUrva paryAyano nAsh thavo te vyay ane guNanI apekShAe athavA dravyanI apekShAe shAshvatapaNun tene dhrauvya kahIe. jem sonun kunDaL paryAyathI Upaje chhe, kankaN paryAyathI viNase chhe,
Page 15 of 186
PDF/HTML Page 27 of 198
single page version
pILAsh vagerenI apekShAe athavA sonApaNAnI apekShAe sarva avasthAomAn shAshvatatA chhe. A visheShaNathI AtmAnun astitva pragaT karyun. 9.
prashna– AvA chaitanya puruShane ashuddhatA kaI rIte thaI jethI ene potAnA arthanI siddhi karavI paDe? teno uttar AgaL kahe chhe–
anvayArtha– [सः] te chaitanya AtmA [अनादिसन्तत्या] anAdinI paripATIthI [नित्यं] nirantar [ज्ञानविवर्त्तैः] gnAnAdi guNonA vikArarUp rAgAdi pariNAmothI [परिणममानः] pariNamato thako [स्वेषां] potAnA [परिणामानां] rAgAdi pariNAmono [कर्त्ता च भोक्ता च] kartA ane bhoktA paN [भवति] thAy chhe.
TIkA– ‘‘अनादि सन्तत्या नित्यं ज्ञानविवर्त्तैः परिणममानः स्वेषां परिणामानां कर्त्ता च भोक्ता च भवति।’’ – te chaitanya puruSh anAdinI paripATIthI sadA gnAn chAritrarahit je rAgAdi pariNAm te vaDe pariNamato thako potAnA je rAgAdi pariNAm thayA teno e kartA paN chhe ane bhoktA paN chhe.
bhAvArtha– A AtmAne navI ashuddhatA thaI nathI. anAdikAlathI santAnarUpe dravyakarmathI rAgAdi thAy chhe, rAgAdithI vaLI dravyakarmano bandh thAy chhe. suvarNakITikA jem anAdi sambandh chhe. te sambandhathI potAnA gnAnasvabhAvanI khabar ja nathI tethI udayAgat karma paryAyamAn IShTa– aniShTabhAv vaDe rAg, dveSh, moharUp pariNamyo chhe. joke A pariNAmone dravyakarmanun kAraN chhe topaN e pariNAm chetanAmay chhe. temAn A pariNAmano vyApyavyApak bhAvathI AtmA ja kartA chhe.
bhAvyabhAvakabhAvathI AtmA ja bhoktA chhe. vyApyavyApakabhAv eTale shun te kahIe chhIe. je niyamathI sahachArI hoy tene vyApti kahe chhe. jem dhUmADA ane agnimAn sahachArIpaNun chhe. jyAn dhUmADo hoy tyAn agni hoy ane agni vinA dhUmADo na hoy. tem rAgAdibhAv ane AtmAmAn sahachArIpaNun chhe. jyAn rAgAdi hoy tyAn AtmA hoy ja. AtmA vinA rAgAdi na hoy. A vyAptikriyAmAn je karma chhe tene vyApya kahIe. AtmA kartA chhe tene vyApak kahIe. AvI rIte jyAn vyApya vyApak sambandh hoy tyAn kartA karma sambandh sambhave, bIjA sthAnamAn na sambhave. e ja
Page 16 of 186
PDF/HTML Page 28 of 198
single page version
rIte je je bhAv anubhavavA yogya hoy tene bhAvya kahIe. anubhav karanAr padArthane bhAvak kahIe. Avo bhAvyabhAvakasambandh jyAn hoy tyAn bhoktAbhogyasambandh sambhave, bIjI jagyAe na sambhave. 10.
A rIte A ashuddha AtmAne arthasiddhi kayAre thAy ane arthasiddhi kone kahevAy te AgaL kahe chhe–
anvayArtha– [यदा] jyAre [सः] uparyukta ashuddha AtmA [सर्वविवर्त्तोत्तीर्णं] sarva vibhAvothI pAr thaIne [अचलं] potAnA niShkampa [चैतन्यं] chaitanya svarUpane [आप्नोति] prApta thAy chhe [तदा] tyAre A AtmA te [सम्यक्पुरुषार्थसिद्धिम्] samyakpaNe puruShArthanA prayojananI siddhine [आपन्नः] prApta thato thako [कृतकृत्यः] kRutakRutya [भवति] thAy chhe.
TIkA– ‘स यदा सर्वविवर्त्तोत्तीर्णं चैतन्यमचलमाप्नोति तदा कृतकृत्यः भवति’– rAgAdi bhAvothI lipta te ja AtmA jyAre sarva vibhAvathI pAr thaI potAnA chaitanyasvarUp AtmAne nishankapaNe prApta thAy tyAre A ja AtmA kRutakRutya thAy chhe. kevo chhe A AtmA? ‘सम्यक्पुरुषार्थसिद्धिमापन्नः’– samyak prakAre puruShArthanI siddhine prApta thayo chhe.
bhAvArtha– jyAre A AtmA sva–par bhedavignAn vaDe sharIrAdi paradravyane judA jANe tyAre temAn ‘‘A bhalA–IShTa, A bUrA’’ evI buddhino tyAg kare. kAraN ke je kAI bhalun ke bUrun thAy chhe te to potAnA pariNAmothI ja thAy chhe, paradravyanA karavAthI bhalun–bUrun thatun nathI. tethI sarva paradravyomAn rAgadveSh bhAvano tyAg kare. jo avashapaNe (–puruShArthanI nirbaLatAthI) rAgAdi Upaje to tenA nAshanA mATe anubhav–abhyAsamAn udyamavant rahe. Am karatAn jyAre sarva vibhAvabhAvano nAsh thAy, akShubdha samudravat shuddhAtmasvarUpamAn lavaNavat pariNAm lIn thAy, dhyAtAdhyeyano vikalpa na rahe, em na jANe ke hun shuddhAtmasvarUpane dhyAvun chhun, pote ja tAdAtmyavRuttithI shuddhAtmasvarUp thaI niShkampapaNe pariName, te vakhate A AtmAne je kAI karavAnun hatun te karI lIdhun, kAI karavAnun have bAkI rahyun nahi tethI ene
Page 17 of 186
PDF/HTML Page 29 of 198
single page version
kRutakRutya kahIe chhIe. tenI avasthAmAn puruShArthanI siddhi thaI. puruShano je artha arthAt prayojanarUp kArya tenI je siddhi thavAnI hatI te thaI gaI. AvI avasthAne je prApta thayo te AtmAne kRutakRutya kahIe chhIe. 11.
AgaL puruShArthasiddhino upAy kahevA Ichchhe chhe tyAn pratham paradravyanA sambandhanun kAraN kahe chhe, je jatAn je kaI upAy karavAmAn Ave chhe te kahe chhe–
स्वयमेव परिणमन्तेऽत्र पुद्गलाः कर्मभावेन।। १२।।
anvayArtha– [जीवकृतं] jIvanA karelA [परिणामं] rAgAdi pariNAmane [निमित्तमात्रं] nimittimAtra [प्रपद्य] pAmIne [पुनः] pharI [अन्ये पुद्गलाः] jIvathI bhinna anya pudgal skandha [अत्र] AtmAmAn [स्वयमेव] potAnI meLe ja [कर्मभावेन] gnAnAvaraNAdi karmarUp [परिणमन्ते] pariName chhe.
TIkA– ‘‘जीवकृतं परिणामं निमित्तमात्रं प्रपद्य पुनः अन्ये पुद्गलाः स्वयमेव कर्मभावेन परिणमन्ते।’’ jIve karelA je rAgAdi pariNAm tene nimittamAtra pAmIne navA anya pudgalaskandh svayamev gnAnAvaraNAdi karmarUp thaI pariName chhe.
bhAvArtha– jyAre jIv rAgadveShamohabhAve pariName chhe tyAre te bhAvonun nimitta pAmI pote ja pudgal dravya karmaavasthAne dhAraN kare chhe. visheSh eTalun ke jo AtmA dev–guru–dharmAdik prashasta rAgarUpe pariName to shubhakarmano bandh thAy.
prashna– jIvanA bhAv mahA sUkShmarUp chhe tenI khabar jaDakarmane kevI rIte paDe? ane khabar vinA kevI rIte puNya–pAparUpe thaIne pariName chhe?
uttara– jem mantrAsAdhak puruSh beTho beTho guptapaNe mantra jape chhe, tem mantranA nimittathI enA karyA vinA ja koIne pIDA Upaje chhe, koInun maraN thAy chhe, koInun bhalun thAy chhe, koI viTambaNArUp pariName chhe–evI e mantramAn shakti chhe. tenun nimitta pAmI chetan–achetan padArtha pote ja anek avasthA dhAraN kare chhe. tevI rIte agnAnI jIv potAnA antarangamAn vibhAvabhAvarUpe pariName chhe. te bhAvanun nimitta pAmIne enA karyA sivAy ja koI pudgal puNyaprakRitirUpe pariName chhe, koI pAparUp pariName chhe evI enA bhAvomAn shaktichhe. tenun nimitta pAmIne pudgal pote ja anek avasthA dhAraN kare chhe. evo ja nimittanaimittik sambandh chhe. 12.
Page 18 of 186
PDF/HTML Page 30 of 198
single page version
A jIvane je vibhAvabhAv thAy chhe te potAthI ja thAy chhe vA enun paN nimitta kAraN chhe e prashnano uttar AgaL kaheshe.
भवति हि निमित्तमात्रं पौद्गलिकं कर्म तस्यापि।। १३।।
anvayArtha– [हि] nishchayathI [स्वकैः] potAnA [चिदात्मकैः] chetanAsvarUp [भावैः] rAgAdi pariNAmothI [स्वयमपि] pote ja [परिणममानस्य] pariNamatA [तस्य चितः अपि] pUrvokta AtmAne paN [पौद्गलिकं] pudgal sambandhI [कर्म] gnAnAvaraNAdi dravyakarma [निमित्तमात्रं] nimitta mAtra [भवति] thAy chhe.
TIkA– ‘हि चिदात्मकैः स्वकैर्भावैः परिणममानस्य तस्य चितः अपि पौद्गलिकं कर्म निमित्तमात्रं भवति’– nishchayathI chaitanyasvarUp potAnA rAgAdi pariNAmarUpe pariNamelA te pUrvokta AtmAne paN paudgalik gnAnAvaraNAdi karma nimittamAtra thAy chhe.
bhAvArtha– A jIvane rAgAdi vibhAvabhAv potAthI ja (svadravyanA AlambanathI) thatA nathI. jo potAthI ja thAy to te gnAn–darshananI jem svabhAvabhAv thaI jAy. svabhAvabhAv hoy to teno nAsh paN na thAy. tethI e bhAv aupAdhik chhe, anya nimittathI thAy chhe. te nimitta gnAnAvaraNAdi dravyakarmone jANavun. je je prakAre dravyakarma uday avasthArUpe pariName te te prakAre AtmA vibhAvabhAvarUpe pariName chhe.
prashna– pudgalamAn evI kaI shakti chhe ke je chaitanyane vibhAvarUpe pariNamAve chhe.?
uttara– jem koI manuShyanA shir upar mantrelI raj nAkhI hoy to te rajanA nimitta dvArA te puruSh potAne bhUlI nAnA prakAranI viparIt cheShTA kare chhe. mantranA nimitte rajamAn evI shakti hoy chhe ke je buddhimAn manuShyane viparIt 1pariNamAve chhe. tevI ja rIte A AtmAnA pradeshomAn rAgAdinA nimitte bandhAyelAn pudgalonA nimitte A AtmA potAne bhUlIne nAnA prakAranA viparIt bhAvorUpe pariName chhe. enA vibhAvabhAvonA nimitte pudgalamAn evI shakti hoy chhe ke je chaitanyapuruShane viparIt _________________________________________________________________
1. darek dravya svadravya–kShetra–kAL ane bhAvathI chhe, par dravyAdino temAn sadAy abhAv ja chhe. tethI koI koIne pariNamAvI shakatun nathI, chhatAn jIvanI te prakAre pariNamavAnI yogyatA kALe bAhyamAn kaI sAmagrIne nimitta banAvavAmAn AvI tenun gnAn karAvavA mATe asadbhUt vyavahAranayathI nimittane karttA kahevAmAn Ave chhe, vyavahAr kathananI rIt Am chhe em jANavun joIe.
Page 19 of 186
PDF/HTML Page 31 of 198
single page version
pariNamAve chhe. A rIte bhAvakarmathI dravyakarma thAy chhe ane dravyakarmathI bhAvakarma thAy chhe. tenun nAm sansAr kahIe. 13.
AgaL A sansAranun mUL kAraN batAvIe chhIe.–
anvayArtha– [एवम्] e rIte [अयं] A AtmA [कर्मकृतैः] karmonA karelA [भावैः] rAgAdi athavA sharIrAdi bhAvothI [असमाहितोऽपि] sanyukta na hovA chhatAn paN [बालिशानां] agnAnI jIvone [युक्तः इव] sanyukta jevo [प्रतिभाति] pratibhAse chhe ane [सः प्रतिभासः] te pratibhAs ja [खलु] nishchayathI [भवबीजं] sansAranA bIjarUp chhe.
TIkA– ‘स एवं अयं कर्मकृतैर्भावैः असमाहितः अपि बालिशानां युक्तः इति प्रतिभाति’– AvI rIte A AtmA karma vaDe karelA nAnA prakAranA bhAvathI sanyukta nathI topaN agnAnIne potAnA agnAnathI AtmA karmajanit bhAvothI sanyukta jevo pratibhAse chhe.
bhAvArtha– pahelAn Am kahyun ke pudgalakarmane kAraNabhUt rAgAdibhAv chhe, rAgAdibhAvonun kAraN pudgalakarma chhe. tethI A AtmA nij svabhAvabhAvanI apekShAe karmajanit nAnA prakAranA bhAvothI judo ja chaitanyamAtra vastu chhe.
jem lAl phUlanA nimitte sphaTik lAl rangarUpe pariName chhe parantu te lAl rang sphaTikano nij bhAv nathI. sphaTik svachchhatArUp potAnA shvet varNathI birAjamAn chhe. lAl rang chhe te svarUpamAn peThA sivAy upar upar ja jhalak mAtra dekhAy chhe. tyAn ratnano pArakhu jhaverI to em ja jANe chhe ane apArakhu (aparIkShak) puruShane satyarUp lAl maNinI jem lAlarangarUp ja pratibhAse chhe. tevI ja rIte karmanimittathI AtmA rAgAdirUpe pariName chhe. te rAgAdi AtmAnA nij bhAv nathI. AtmA potAnI svachchhatArUp chaitanyaguNamAn virAjamAn chhe. rAgAdi chhe te svarUpamAn peThA vinA upar upar ja jhalak mAtra dekhAy chhe. tyAn gnAnI svarUpanA parIkShak to em ja jANe chhe. ane aparIkShak jIvone satyarUp AtmA pudgal karmanI peThe rAgAdi svarUp ja pratibhAse chhe. ahIn prashna–tame ja rAgAdibhAvane jIvakRut kahyA hatA. ahIn tene karmakRut kevI
Page 20 of 186
PDF/HTML Page 32 of 198
single page version
rIte kaho chho? teno uttar– rAgAdibhAv chetanArUp chhe tethI eno kartA jIv ja chhe, parantu ahI shraddhA karAvavA mATe mULabhUt jIvanA shuddhasvabhAvanI apekShAe rAgAdi bhAv karmanA nimittathI thAy chhe tethI karmakRut kahyA.
jem koI manuShyane bhUt vaLagyun hoy to te manuShya te bhUtanA nimitte nAnA prakAranI viparIt cheShTA kare chhe. tethI te cheShTAono kartA to manuShya ja chhe parantu te cheShTA manuShyano nijabhAv nathI mATe e cheShTAone bhUtakRut kahIe. tem A jIv karmanA nimitte nAnA prakAranA viparIt bhAvorUpe pariName chhe, te bhAvono kartA to jIv ja chhe parantu A jIvano nijabhAv nathI tethI te bhAvone karmakRut kahIe chhIe. athavA karme karelA je nAnA prakAranA paryAy, varNa, gandh, ras sparsha, karma, athavA dev–nArak–manuShya–tiryanchasharIr, sanhanan, sansthAnAdi bhed athavA putra, mitra, makAn, dhan, dhAnyAdi bhed–e badhAthI shuddhAtmA pratyakSha bhinna ja chhe. jem koI manuShya agnAnI gurunA kahevAthI ekAnt oraDAmAn besI pADAnun dhyAn karavA lAgyo, potAne pADA samAn moTA sharIravALo chintavavA lAgyo, AkAsh jevaDA moTA shingaDAmvALo mAnI hun A oraDAmAnthI kevI rIte nIkaLIsh em chintavavA lAgyo. te potAne pADo na mAne to manuShyasvarUp pote banI ja rahyo chhe. tem A jIv mohanA nimittathI potAne varNAdik svarUp mAnI devAdi paryAyomAn Avyo mAne chhe. jo na mAne to amUrtik shuddhAtmA pote banI rahel ja chhe.
A rIte A AtmA karmajanit rAgAdikabhAv athavA varNAdikabhAv tenAthI sadAkAL bhinna chhe. kahyun chhe ke –‘‘वर्णाद्या वा राग मोहादयो वा। भिन्ना भावाः सर्वएवास्य पुंसः।।’’ topaN agnAnI jIvone AtmA karmajanit bhAvothI sanyukta pratibhAse chhe, ‘‘खलु सः प्रतिभासः भवबीजम्’’। nishchayathI A pratibhAs te ja sansAranA bIjabhUt chhe.
bhAvArtha– jem badhAn vRukShonA mULabhUt bIj chhe tem anant sansAranun mULakAraN karmajanit bhAvone potAnA mAnavA te chhe. AvI rIte ashuddhatAnun kAraN batAvyun. 14. _________________________________________________________________ 1–A puruSh (–AtmA)ne varNAdi, rAgAdi athavA mohAdi badhAy bhAv (potAthI) bhinna chhe.
Page 21 of 186
PDF/HTML Page 33 of 198
single page version
यत्तस्मादविचलनं स एव पुरुषार्थसिद्धयुपायोऽयम्।। १५।।
anvayArtha– [विपरीताभिनिवेशं] viparIt shraddhAnano [निरस्य] nAsh karIne [निजतत्त्वम्] nijasvarUpane [सम्यक्] yathArthapaNe [व्यवस्य] jANIne [यत्] je [तस्मात्] te potAnA svarUpamAnthI [अविचलनं] bhraShTa na thavun [स एव] te ja [अयं] A [पुरुषार्थ– सिद्धयुपायः] puruShArthasiddhino upAy chhe.
TIkA– ‘‘यत्विपरीताभिनिवेशं निरस्य सम्यक् निजतत्त्वं व्यवस्य तत् तस्मात् अविचलनं स एव अयं पुरुषार्थसिद्धयुपायः।’’– je viparIt shraddhAnano nAsh karI yathArthapaNe nijasvarUpane jANe ane te potAnA svarUpamAnthI bhraShTa na thAy te ja puruShArthasiddhi thavAno upAy chhe.
bhAvArtha– pUrve je kahyun hatun ke sansAranA bIjabhUt karmajanit paryAyane AtmApaNe– potArUpe jANavun tenun ja nAm viparIt shraddhAn kahIe chhIe. teno mULamAnthI nAsh karavo te samyagdarshan chhe. karmajanit paryAyathI bhinna shuddha chaitanyasvarUpane yathArthapaNe jANavun te samyaggnAn chhe ane karmajanit paryAyothI udAsIn thaI svarUpamAn akamp–sthir rahevun te samyak chAritra chhe. e traNe bhAvono samUh te ja A jIvane kArya siddha thavAno upAy chhe, bIjo koI upAy sarvathA nathI 1p.
je A upAyamAn lAge chhe temanun varNan AgaL kare chhe–
एकान्तविरतिरुपा भवति मुनीनामलौकिकी वृत्तिः।। १६।।
anvayArtha– [एतत् पद्म अनुसरतां] A ratnatrayarUp padavIne anusaranAr arthAt prApta karel [मुनीनां] mahAmunionI [वृत्तिः] vRutti [करम्बिताचारनित्यनिरभिमुखा] pApakriyA mishrit AchArothI sarvathA parAngmukh tathA [एकान्तविरतिरुपा] paradravyothI sarvadA udAsInarUp ane [अलौकिकी] lokathI vilakShaN prakAranI [भवति] hoy chhe.
Page 22 of 186
PDF/HTML Page 34 of 198
single page version
TIkA– ‘‘एतत्पदं अनुसरतां मुनीनां वृत्तिः अलौकिकी भवति’’– A ratnatrayarUp padavIne prApta thayelA je mahAmunio chhe temanI rIt lokarItine maLatI AvatI nathI. te ja kahIe chhIe. loko pApakriyAmAn Asakta thaI pravarte chhe, muni pApakriyAnun chintavan paN karatA nathI. loko anek prakAre sharIranI sambhAL rAkhe, poShe chhe, muni anek prakAre sharIrane parIShah upajAve chhe ane parIShah sahe chhe. vaLI lokone IndriyaviShayo bahu mIThA lAge chhe, muni viShayone haLAhaL jher samAn jANe chhe.
lokone potAnI pAse mANasono sang–samudAy game chhe. muni bIjAno paN sanyog thatAn khed mAne chhe. lokone vastI game chhe, munine nirjan sthAn sArun lAge chhe. kayAnsudhI kahIe? mahA munIshvaronI rIt lokonI rItathI UlaTA rUpe hoy chhe. kevI chhe munIshvaronI pravRutti? ‘करम्बिताचार नित्यनिरभिमुखा’– pApakriyA sahitanA AchArathI parAngmukh chhe. jem shrAvakano AchAr pApakriyAthI mishrit chhe, tem munIshvaronA AchAramAn pApano meLAp nathI athavA karambit eTale karmajanit bhAvamishrit je AcharaN temAn parAngmukh chhe, kevaL nijasvarUpane anubhave chhe te mATe ekAnt viratirUpA eTale sarvathA pApakriyAnA tyAgasvarUp chhe athavA ek nijasvabhAvanA anubhav vaDe sarvathA paradravyothI udAsIn svarUp chhe. ratnatrayanA dhArak mahAmunionI evI pravRutti chhe. 16.
तस्यैक देशविरतिः कथनीयानेन बीजेन।। १७।।
anvayArtha– [यः] je jIv [बहुशः] vAramvAr [प्रदर्शितां] batAvelI [समस्तविरतिं] sakaL pAparahit munivRuttine [जातु] kadAch [न गृह्णाति] grahaN na kare to [तस्य] tene [एकदेशविरतिः] ekadesh pApakriyA rahit gRuhasthAchAr [अनेन बीजेन] A hetuthI [कथनीया] samajAve arthAt kahe.
TIkA– ‘‘यउ बहुशः प्रदर्शितां समस्तविरतिं न जातु गृह्णाति तस्य एकदेशविरतिः अनेन बीजेन कथनीया।’’– je jIv vAramvAr upadesh vaDe batAvavAmAn Avel sakal pAparahit mahAvratanI kriyA tene kadAch grahaN na kare to te jIvane ekadesh pAparahit shrAvak–kriyA A rIte kahevI.
Page 23 of 186
PDF/HTML Page 35 of 198
single page version
bhAvArtha– je jIv upadesh sAmbhaLavAnI ruchivALA hoy temane pahelAn vAramvAr munidharmano upadesh Apavo. jo te jIv munipadavI angIkAr na kare to pachhI tene shrAvak dharmano upadesh Apavo. 17.
shrAvakadharmanun vyAkhyAn AgaL je rIt kare chhe te rItathI upadesh na lAge to A anukram chhoDIne je upadeshadAtA upadesh Ape chhe tenI nindA kare chhe–
तस्य
anvayArtha– [यः] je [अल्पमति] tuchchha buddhi upadeshak [यतिधर्मं] munidharmanun [अकथयन्] kathan na karatAn [गृहस्थधर्मं] shrAvakadharmano [उपदिशति] upadesh Ape chhe [तस्य] te upadeshakane [भगवत्प्रवचने] bhagavAnanA siddhAntamAn [निग्रहस्थानं] danD devAnun sthAn [प्रदर्शितं] batAvyun chhe.
TIkA– ‘‘यः अल्पमतिः यतिधर्मः अकथयन् गृहस्थधर्मं उपदिशति तस्य भगवत्प्रवचने निग्रहस्थानं प्रदर्शितम्’’– tuchchha buddhivALA upadeshak munidharmano upadesh na ApatAn, gRuhasthadharmano upadesh Ape chhe, tene bhagavAnanA siddhAntamAn danDanun sthAn kahyun chhe.
bhAvArtha– je upadeshak pahelAn yatIshvaranA dharmano to upadesh na sambhaLAve paN pahelAn ja shrAvakadharmanun vyAkhyAn kare to te upadeshakane jinamatamAn prAyashchitarUp danD yogya kahyo chhe. 18.
AgaL ene danD ApavAnun kAraN kahe chhe–
anvayArtha– [यतः] je kAraNe [तेन] te [दुर्मतिना] durbuddhinA [अक्रमकथनेन] kramabhang kathanarUp upadesh karavAthI [अतिदुरं] atyant dUr–vadhAre [प्रोत्सहमानोऽपि] utsAhavALo hovA chhatAn paN [शिष्यः] shiShya [अपदे अपि] tuchchha sthAnamAn ja [संप्रतृप्तः] santuShTa thaIne [प्रतारितः भवति] ThagAy chhe.
Page 24 of 186
PDF/HTML Page 36 of 198
single page version
TIkA– ‘‘यतः तेन दुर्मतिना अक्रमकथनेन शिष्यः प्रतारितो भवति।’’– je kAraNe te mandabuddhi upadeshadAtAe anukram chhoDIne kathan karavAthI sAmbhaLanAr shiShya chhetarAyo chhe. pahelAn shrAvakadharmano upadesh sambhaLAvIne shiShyane chhetaravAmAn Avyo chhe. tenun kAraN kahe chhe. kevo chhe shiShya? ‘‘अतिदूरं प्रोत्साहमानो अपि अपदेऽपि संप्रतृप्तः’’– atyant dUr sudhI javA mATe utsAhit thayo hato topaN te apad je tuchchha sthAn temAn santuShTa thayo chhe. e shiShyanA antarangamAn eTalo utsAh thayo hato ke jo pahelAn munidharma sAmbhaLyo hot to munipadavI ja angIkAr karat. parantu upadeshadAtAe tene pratham ja shrAvakadharma sambhaLAvyo. teNe e ja dharma angIkAr karyo. te mATe munidharma chhetaryo eTale upadeshadAtAne teno danD Apavo yogya chhe. 19.
Page 25 of 186
PDF/HTML Page 37 of 198
single page version
je jIv munidharmano bhAr upADI na shake tenA nimitte AchArya AgaL shrAvakadharmanun vyAkhyAn kare chhe. tyAn shrAvakane dharmasAdhanamAn shun kahevun tenun vyAkhyAn kare chhe.
anvayArtha– [एवं] A rIte [तस्यापि] te gRuhasthane paN [यथाशक्ति] potAnI shakti anusAr [सम्यग्दर्शनबोधचरित्रत्रयात्मकः] samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritra e traN bhedarUp [मोक्षमार्गः] muktino mArga [नित्यं] sarvadA [निषेव्यः] sevan karavA yogya [भवति] thAy chhe.
TIkA– ‘‘तस्य अपि यथाशिक्त एवं मोक्षमार्गः निषेव्य भवति’’– te gRuhasthane paN potAnI shakti anusAr AgaL jenun varNan kare chhe te prakAre mokShamArga sevan karavA yogya chhe.
bhAvArtha– munine to mokShamArganun sevan sampUrNapaNe hoy chhe ane gRuhasthe paN potAnI shakti pramANe mokShamArganun thoDunghaNun sevan karavun. kAraN ke dharmanun bIjun koI ang nathI ke jenun sevan karavAthI potAnun bhalun thAy. kevo chhe mokShamArga? ‘‘सम्यग्दर्शनबोधचरित्रत्रयात्मकः’ – samyagdarshan, samyaggnAn, samyakchAritranun trik jenun svarUp chhe. judA judA traNe mokShamArga nathI. traNe maLIne mokShamArga chhe. 20.
A traNemAn pratham kone grahaN karavun te kahe chhe–
तस्मिन् सत्येव यतो भवति ज्ञानं चरित्रं च।। २१।।
anvayArtha– [तत्रादौ] e traNemAn pratham [अखिलयत्नेन] samasta prakAre sAvadhAnatArUp yatnathI [सम्यक्त्वं] samyagdarshan [समुपाश्रयणीयम्] sArI rIte angIkAr karavun joIe. [यतः] kem ke [तस्मिन् सति एव] te hotAn ja [ज्ञानं] samyaggnAn [च] ane [चारित्रं] samyakchAritra [भवति] thAy chhe.
Page 26 of 186
PDF/HTML Page 38 of 198
single page version
TIkA– ‘‘तत्र आदौ अखिलयत्नेन सम्यक्त्वं समुपाश्रणीयम्’’– e traNemAn pahelAn samasta upAyo vaDe jo bane to samyagdarshan angIkAr karavun. e prApta thatAn avashya mokShapad prApta thAy chhe. enA vinA sarvathA mokSha thato nathI. vaLI te svarUpaprAptinun advitIy kAraN chhe. mATe ene angIkAr karavAmAn pramAdI na rahevun. marIne paN A kAryajem bane tem karavun vadhAre shun kahIe? A jIvanun bhalun thavAno upAy ek samyagdarshan samAn koI nathI. mATe tene avashya angIkAr karavun. pahelAn ene angIkAr karavAnun kAraN shun chhe te kahe chhe. ‘‘यतः तस्मिन् सति एव ज्ञानं च चरित्रं भवति’’– te samyagdarshan thatAn ja samyaggnAn ane samyakchAritra thAy chhe.
bhAvArtha– samyakatva vinA agiyAr ang sudhI bhaNe topaN te agnAn nAm pAme. vaLI mahAvratAdikanun sAdhan karI antim graiveyak sudhInA bandhayogya vishuddha pariNAm kare topaN asanyam nAm pAme. paN samyakatva sahit je kAI jANapaNun hoy te badhun samyaggnAn nAm pAme ane jo thoDA paN tyAgarUp pravarte to samyakchAritra nAm pAme. jem ankasahit shUnya hoy to pramANamAn Ave, ank vinA shUnya shUnya ja chhe, tem samyakatva vinA gnAn ane chAritra vyartha ja chhe. mATe pahelAn samyakatva angIkAr karI pachhI bIjun sAdhan karavun. 21.
Am jo samyakatvanun lakShaN jANIe to tene angIkAr karIe. mATe te samyakatvanun lakShaN kahe chhe–
anvayArtha– [जीवाजीवादीनां] jIv, ajIvAdi [तत्त्वाथरनां] tattvArthonun [विपरिताभिनिवेशविविक्तं] viparIt abhinivesh (Agrah) rahit arthAt bIjAne bIjApaNe samajavArUp mithyAgnAnathI rahit [श्रद्धानं] shraddhAn arthAt draDh vishvAs [सदैव] nirantar ja [कर्त्तव्यं] karavun joIe. kAraN ke [तत्] te shraddhAn ja [आत्मरूपं] AtmAnun svarUp chhe.
TIkA– ‘‘जीवाजीवादीनां तत्त्वाथरनां श्रद्धानं सदैव कर्त्तव्यं’’– jIv–ajIv Adi je tattvArtha – tattva eTale jeno jevo kAI nijabhAv chhe tevo ja hovo te. te tattvathI sanyukta je artha eTale padArtha te tattvArtha–tenun shraddhAn eTale Am ja chhe, bIjI
Page 27 of 186
PDF/HTML Page 39 of 198
single page version
rIt nathI evo pratItabhAv te sadaiv kartavya chhe. tevun shraddhAn karavA yogya chhe? ‘विपरीताभिनिवेशविविक्तं’– eTale bIjAne bIjArUpe mAnavArUp mithyAtvathI rahit shraddhAn karavun. ‘तत् आत्मरूपं अस्ति’– te shraddhAn AtmAnun svarUp chhe. je shraddhAn kShAyik samyagdraShTine Upaje chhe te ja siddha avasthA sudhI rahe chhe. tethI upAdhibhAv nathI, AtmAno nij bhAv chhe.
bhAvArtha– tattvArthashraddhAn samyagdarshananun lakShaN chhe. te tattvArthashraddhAn be prakAre chhe. ek sAmAnyarUp, ek visheSharUp. je parabhAvothI bhinna potAnA chaitanyasvarUpane potArUpe shraddhe chhe te sAmAnya tattvArtha shraddhAn kahIe. A shraddhAn to nArakI, tiryanchAdi sarva samyagdraShTi jIvone hoy chhe. ane jIv–ajIvAdi sAt tattvonA visheShaNo (bhedo) jANI shraddhAn kare te visheSh tattvArthashraddhAn kahIe. A shraddhAn manuShya, devAdi visheSh buddhivAn jIvone hoy chhe. parantu rAjamArga (–mukhyamArga) nI apekShAe sAt tattvone jANavAn te samyaktvanun–samyakshraddhAnanun kAraN chhe. kAraN ke jo tattvone jANe nahi to shraddhAn shAnun kare? tethI sAt tattvonun thoDunk varNan karIe chhIe.
1. jIvatattva – pratham ja jIvatattva chetanA lakShaNathI virAjamAn te shuddha, ashuddha ane mishranA bhedathI traN prakAre chhe. tyAn (1) shuddha jIvatattva – je jIvone sarva guN–paryAy potAnA nijabhAvarUp pariName chhe arthAt jemanA kevaLagnAnAdi guN shuddha pariNati–paryAyathI birAjamAn thayA tene shuddha jIv kahIe.
(2) ashuddha jIvatattva – je jIvonA sarva guN–paryAy vikArabhAvane prApta thaI rahyA chhe, gnAnAdi guN AvaraNathI AchchhAdit thaI rahyA chhe, je thoDAghaNA pragaTarUp chhe te viparItapaNe pariNamI rahyA chhe ane jenI pariNati rAgAdirUp pariNamI rahI chhe te mithyAdraShTi jIvone ashuddha jIv kahIe.
(3) mishrajIv– je jIvanA samyaktvAdi guNonI keTalIk shakti shuddha thaI chhe athavA temAn paN k kmalinatA rahI gaI chhe. arthAt koI gnAnAdi guNonI keTalIk shakti shuddha thaI chhe, bIjI badhI ashuddha rahI chhe, keTalAk guN ashuddha thaI rahyA chhe, evI to guNonI dashA thaI chhe ane jenI pariNati shuddhAshuddharUp pariName chhe te jIv shuddhAshuddhasvarUp mishra kahIe. A rIte jIv nAmanun tattva traN prakAre chhe.
2. ajIvatattva – je chetanAguN rahit te pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane kALarUp (–kAlANurUp) pAnch prakAre chhe. temAn (1) pudgaladravya–sparsha, ras, gandh,
Page 28 of 186
PDF/HTML Page 40 of 198
single page version
varNasanyukta, aNu ane skandhanA bhedathI be prakAre chhe. temAn je ekAkI–avibhAgI paramANu tene aNu kahIe. anek aNu maLIne skandh thAy chhe tene skandh kahIe. athavA pudgaladravyanA chha bhed chhe–
1–sthUlasthUl– kAShTha–pAShaN Adi je chhedAyA bhedAyA pachhI maLe nahi tene sthUlasthUl pudgal kahIe. 2–sthUl–je jaL, dUdh, tel Adi drav padArthonI jem chhinnabhinna thavA chhatAn pharI turat ja maLI shake tene sthUl kahIe. 3–sthulasUkShma–AtAp, chAndanI, andhakArAdi AnkhathI dekhAy paN pakaDAy nahi tene sthUlasUkShma kahIe. 4–sUkShmasthUl– je shabda gandhAdi AnkhathI na dekhAy paN anya IndriyathI jaNAy tene sUkShmasthUl kahIe, pa–sUkShma–je ghaNA paramANuono skandh chhe paN Indriyagamya nathI tene sUkShma kahIe. 6–sUkShmasUkShma– ati sUkShma skandh athavA paramANune sUkShma–sUkShma kahIe. A rIte A lokamAn ghaNo phelAvo A pudgal dravyano chhe.
(2) dharmadravya– jIv ane pudgalone gati karavAmAn sahakArIguNasanyukta lokapramAN ek dravya chhe.
(3) adharmadravya– jIv ane pudgalane sthiti karavAmAn sahakArIguNasanyukta lokapramAN ek dravya chhe.
(4)AkAshadravya– sarva dravyone avagAhanahetutvalakShaNasanyukta lokAlokapramAN ek dravya chhe. jyAn sarva dravyo prApta thAy tene lok ane jyAn kevaL ek AkAsh ja chhe tene alok kahIe. bannenI sattA judI nathI tethI ek dravya chhe.
(pa) kALadravya– sarva dravyone varttanAhetutvalakShaNasanyukta lokanA ekek pradesh upar sthit ekek pradeshamAtra asankhyAt dravya chhe. tenA pariNAmanA nimitte samay, AvalI Adi vyavahAr kAL chhe. A rIte jIvadravya sahit chha dravya jANavA. kALane bahu pradesh nathI tethI kAL sivAy panchAstikAy kahIe. emAn jIvatattva ane pudgal–ajIvatattvanA paraspar sambandhathI anya pAnch tattva thAy chhe.
3. Asravatattva – jIvanA rAgAdi pariNAmathI yog dvArA AvatA pudgalanA Agamanane Asravatattva kahIe.
4. bandhatattva – jIvane ashuddhatAnA nimitte AvelAn pudgalonun gnAnAvaraNAdirUp potAnI sthiti ane rasasanyukta pradesho sAthe sabandharUp thavun te bandhatattva kahIe.