Page 157 of 315
PDF/HTML Page 181 of 339
single page version

‘विक्षेपाः’ अतिचाराः । पंच ‘लक्ष्यन्ते’ निश्चीयन्ते । कस्य ? ‘परिमितपरिग्रहस्य’ न केवलमहिंसाद्यणुव्रतस्य पंचातीचारा निश्चीयन्ते अपि तु परिमितपरिग्रहस्यापि । चशब्दोऽत्रापिशब्दार्थे । के तस्यातीचारा इत्याह — अतिवाहनेत्यादि । लोभातिगृद्धिनिवृत्त्यर्थं परिग्रहपरिमाणे कृते पुनर्लोभावेशवशादतिवाहनं करोति । यावन्तं हि मार्गं बलीवर्दादयः सुखेन गच्छन्ति ततोऽप्यतिरेकेण वाहनमतिवाहनं । अतिशब्दः प्रत्येकं लोभान्तानां सम्बध्यते । इदं धान्यादिकमग्रे विशिष्टं लाभं दास्यतीति लोभावेशादतिशयेन तत्संग्रहं करोति ।

anvayArtha : — [अतिवाहनातिसंग्रहविस्मयलोभातिभारवहनानि ] ativAhan (hAthI, ghoDA, baLad vagerene tenA gajA uparAnt chalAvavun), atisangrah (dhAnyAdino atisangrah karavo), ativismay (bIjAno vaibhav joIne ativismay pAmavun; atikhed karavo), atilobh (bahu lobh karavo), ane atibhAravahan (bahu bhAr lAdavo) [पञ्च ] e pAnch [परिमितपरिग्रहस्य च ] parigrahaparimAN aNuvratanA [विक्षेपः ] atichAr [लक्ष्यन्ते ] kahevAmAn AvyA chhe.

TIkA : — ‘विक्षेपाः’ atichAro ‘पञ्च लक्ष्यन्ते’ pAnch nakkI (nishchit) karavAmAn AvyA chhe. konA? ‘परिमितपरिग्रहस्य’ kevaL ahinsAdi aNuvratanA pAnch atichAr nakkI karavAmAn AvyA chhe eTalun ja nahi, parantu parimit parigrahanA paN (pAnch atichAro nishchit chhe.) ahIn ‘च’ shabda ‘अपि’ shabdanA arthamAn chhe. tenA kyA atichAro chhe? te kahe chhe — ‘अतिवाहनेत्यादि’ lobhanI atigRuddhine (ati lolupatAne) nivAravA mATe parigrahaparimAN karI lIdhA pachhI paN, lobhanA AveshamAn adhik vAhan kare chhe – arthAt jeTale raste baLad Adi sukhethI jaI shake tenAthI paN adhik (AgaL) chalAvavun te ativahan chhe. vismay ane lobhane paN ‘अति’ shabdano sambandh joDavo. A dhAnyAdi १. क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यभाण्ड प्रमाणातिक्रमाः ।

Page 158 of 315
PDF/HTML Page 182 of 339
single page version

तत्प्रतिपन्नलाभेन विक्रीते१ तस्मिन् मूलतोऽप्यसंगृहीत्वादधिकेऽर्थे लब्धे लोभावेशादतिविस्मयं विषादं करोति । विशिष्टेऽर्थे लब्धेऽप्यधिकलाभाकांक्षावशादतिलोभं करोति । लोभावेशादधिक- भारारोपणमतिभारवाहनं । ते विक्षेपाः पंच ।।६२।।

एवं प्ररूपितानि पंचाणुव्रतानि निरतिचाराणि किं कुर्वन्तीत्याह —

पञ्चाणुव्रतनिधयो निरतिक्रमणाः फलन्ति सुरलोकं ।

यत्रावधिरष्टगुणा दिव्यशरीरं च लभ्यन्ते ।।६३।। AgaL visheSh lAbh Apashe evA lobhanA vashathI teno atishay sangrah karavo te atisangrah nAmano atichAr chhe. tenA chAlu phAyadAkArak bhAve te sangrah karelo mUL jaththo vechavAthI adhik lAbh thavo, tethI pahelAnthI ja vadhAre sangrah karyo nahi hovAthI lobhAveshathI viShAd pAme chhe te vismay nAmano atichAr chhe. vishiShTa dhananI prApti thavA chhatAn adhik lAbhanI AshAthI atilobh kare chhe. lobhane vash thaI adhik bhAr lAdavo te atibhAravahan chhe. te vikShepo (atichAro) pAnch chhe.

bhAvArtha : — parigrahaparimAN – aNuvratanA pAnch atichAr –

1. ativAhan — hAthI, ghoDA, baLad Adi adhik savArI rAkhavI ane adhik raste chalAvavI.

2. atisangrah — bhaviShyamAn lAbh thashe em samajI vastuono adhik sangrah karavo.

3. ativismay — bIjAno lAbh joI atyant viShAd karavo.

4. atilobh — visheSh lAbh thavA chhatAn adhik lAbhanI AshA rAkhavI.

5. atibhAravahan — maryAdAthI adhik bhAr lAdavo. 62.

e pramANe prarUpelAn atichArarahit pAnch aNuvrato shun phaL Ape chhe te kahe chhe —

anvayArtha : — [निरतिक्रमणाः ] atichAr rahit [पंचाणुव्रतनिधयः ] pAnch १. प्रतिपन्न०

Page 159 of 315
PDF/HTML Page 183 of 339
single page version

‘फलन्ति’ फलं प्रयच्छन्ति । के ते ? ‘पंचाणुव्रतनिधयः’ पंचाणुव्रतन्येव निधयो निधानानि । कथंभूतानि ? ‘निरतिक्रमणा’ निरतिचाराः । किं फलन्ति ? ‘सुरलोकं’ । यत्र सुरलोके ‘लभ्यन्ते’ । कानि ? ‘अवधिरवधिज्ञानं’ । ‘अष्टगुणा’ अणिमामहिमेत्यादयः । ‘दिव्यशरीरं च’ सप्तधातुविवर्जितं शरीरं । एतानि सर्वाणि यत्र लभ्यन्ते ।।६३।।

इह लोके किं१ न कस्याप्यहिंसाद्यणुव्रतानुष्ठानफलप्राप्तिर्द्दष्टा येन परलोकार्थं तदनुष्ठीयते इत्याशंक्याह — aNuvratarUpI nidhio [सुरलोकम् ] svargalokanun [फलन्ति ] phaL Ape chhe. [यत्र ] jyAn [अवधिः ] avadhignAn, [अष्टगुणाः ] ATh RIddhio [च ] ane [दिव्यशरीरम् ] sAt dhAtuothI rahit sundar vaikriyik sharIr [लभ्यन्ते ] prApta thAy chhe.

TIkA : — ‘फलन्ति’ phaL Ape chhe. koN te? ‘पंचाणुव्रतनिधयाः’ pAnch aNuvratarUpI nidhio. kevI (nidhio)? ‘निरतिक्रमाः’ atichArarahit, shun phaL Ape chhe? ‘सुरलोकं’ suralokanun (svargalokanun). jyAn eTale suralokamAn prApta thAy chhe te shun? ‘अवधि’ avadhignAn, ‘अष्टगुणाः’ aNimA, mahimA ityAdi ATh RIddhio ane ‘दिव्यशरीरम्’ sAt dhAtuthI rahit divya sharIr – e sarve jyAn prApta thAy chhe.

bhAvArtha : — atichArarahit pAnch aNuvratanun pAlan karavAthI svargalokanI prApti thAy chhe. tyAn avadhignAn, aNimA, mahimA, garImA, laghimA, prApti, prAkAmya, ishitva ane vashitva — e ATh RIddhio ane sAt dhAtuo rahit divya vaikriyik sharIr prApta thAy chhe.

A gAthA uparathI siddha thAy chhe ke niratichAr aNuvratanun phaL samvar – nirjarA nathI, paN tenAthI puNyabandh chhe, kem ke svargagati kAI vItarAg dharmanun phaL nathI, parantu te shubhabhAvanun phaL chhe.

dharmI jIvane pAnchamA guNasthAnake AvA shubhabhAv AvyA vagar rahetA nathI, parantu te temane shraddhAmAn hey samaje chhe. 63.

A lokamAn shun koIne paN ahinsAdi aNuvratanun pAlan karavAthI phaL – prApti dekhAI, jethI paralokane mATe tenun anuShThAn karavAmAn Ave chhe? evI AshankA karI kahe chhe — १. किं कस्याप्य घ ।

Page 160 of 315
PDF/HTML Page 184 of 339
single page version

हिंसादिविरत्यणुव्रतात् मातंगेन चांडालेन उत्तमः पूजातिशयः प्राप्तः ।

सुरम्यदेशे पोदनपुरे१ राज महाबलः२ । नन्दीश्वराष्टभ्यां राज्ञा३ अष्टदिनानि ४

राजोद्याने५ राजकीयमेण्ढकः प्रच्छन्नेन६ मारयित्वा संस्कार्यं भक्षितः । राज्ञा च मेण्ढकमारणवार्तामाकर्ण्य रुष्टेन मेण्ढकमारको गवेषयितुं प्रारब्धः । तदुद्यानमालाकारेण च

anvayArtha : — [मातङ्ग] yamapAl nAmano chAnDAl, [धनदेवः ] dhanadev sheTh, [वारिषेणः ] vAriSheN nAmano rAjakumAr, [ततः परः ] te pachhI [नीली ] vaNikaputrI nIlI [च ] ane [जयः ] rAjaputra jayakumAr [उत्तमम् ] uttam [पूजातिशयं ] Adar – satkArane [संप्राप्ताः ] pAmyAn chhe.

TIkA : — ahinsANuvratanA prabhAvathI (yamapAl) chAnDAl uttam ati Adar – satkAr pAmyo.

podanApur nAmanA suramya deshamAn mahAbal nAmano rAjA hato. nandIshvaravratanI aShTamInA divase rAjAe jyAre ATh divas sudhI jIv nahi mAravA mATe ghoShaNA karI (DhanDhero pITAvyo), tyAre mAns khAvAmAn atyant Asakta balakumAre, rAjAnA bagIchAmAn koIpaN puruShane nahi joI, rAjAnA menDhAne chhUpI rIte mArIne tene sanskArI (pakAvI) khAI gayo. menDhAne mAryAnI vAt sAmbhaLIne rAjA roShe bharAyo ane teNe menDhAnA mAranArane १. पोदनापुरे क – ग पाठः । २. पुत्रो बलः घ । ३. राजाज्ञया घ । ४. जीवामाणे घ । ५. राज्योद्याने

Page 161 of 315
PDF/HTML Page 185 of 339
single page version

वृक्षोपरि चटितेन न तन्मारणं कुर्वाणो दृष्टः । रात्रौ च निजभार्यायाः कथितं । ततः१ प्रच्छन्नचरपुरुषेणाकर्ण्य राज्ञः कथितं । प्रभाते मालाकारोऽप्याकारितः । तेनैव पुनः कथितं मदीयामाज्ञां मम पुत्रः२ खण्डयतीति रुष्टेन राज्ञा कोट्टपालो भणितो बलकुमारं नवखण्डं कारयेति । ततस्तं कुमारं मारणस्थानं नीत्वा३ मातङ्गमानेतुं४ ये गताः पुरुषास्तान् विलोक्य मातङ्गेनोक्तं प्रिये ! मातङ्गो ग्रामं गत इति कथय त्वमेतेषामित्युक्त्वा गृहकोणे प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः । तलारैश्चाकारिते मातङ्गे कथितं मातंग्या ५सोऽद्य ग्रामं गतः । भणितं च तलारैः स पायोऽपुण्यवानद्य ग्रामं गतः कुमारमारणात्तस्य बहुसुवर्णरत्नादिलाभो भवेत् । तेषां वचनमाकर्ण्य द्रव्यलुब्धया तया६ हस्तसंज्ञया स दर्शितो ग्रामं गत इति पुनः पुनर्भणन्त्या । shodhavAnun sharU karyun. te bagIchAnA mALIe vRukSha upar lapAIne te (menDhAne) mAratAn tene (balakumArane) joyo hato. rAtre teNe potAnI strIne te vAt kahI. pachhI guptachar puruShe te sAmbhaLI rAjAne kahyun. savAramAn mALIne paN bolAvavAmAn Avyo, teNe ja pharIthI (rAjAne) vAt kahI.

‘mAro putra mArI AgnAno bhang kare chhe’ em jANI roShe bharAyelA rAjAe koTavALane kahyun

‘‘balakumAranA nav TUkaDA karo.’’ pachhI te kumArane vadhasthAne laI jaIne chAnDAlane bolAvA je puruSho gayA hatA temane joIne chAnDAle potAnI strIne kahyun

‘‘priye! chAnDAl gAm gayo chhe – evun tun temane kaheje.’’ em bolIne te gharanA khUNe chhUpAI rahyo. jyAre koTavALoe mAtangane bolAvyo tyAre chAnDAlaNIe kahyun ‘‘te Aje gAm gayo chhe.’’

koTavALoe kahyun ‘‘te pApI puNyahIn chhe ke te Aje gAm gayo, kAraN ke kumAranA vadhathI tene bahu suvarNa – ratnAdinA lAbh thAt.’’

temanun bolavun sAmbhaLIne, dravyanA lobhathI teNe (chAnDAlaNIe) chAnDAlanI bIkathI ‘te gAm gayo chhe,’ em vAramvAr bolIne, hAthanA ishArAthI tene (chAnDAlane) batAvyo. pachhI १. ततः प्रच्छन्नचरपुरुषेणाकर्ण्य राज्ञः कथितं इति पाठः घ पुस्तके नास्ति । २. पुत्रोऽपि घ ।

Page 162 of 315
PDF/HTML Page 186 of 339
single page version

ततस्तैस्तं गृहान्निःसार्य तस्य मारणार्थं स कुमारः समर्पितः । तेनोक्तं नाहमद्य चतुर्दशीदिने जीवघातं करोमि । ततस्तलारैः स नीत्वा राज्ञः कथितः, देव ! अयं राजकुमारं न मारयति । तेन च राज्ञः कथितं सर्पदृष्टो मृतः श्मशाने निक्षिप्तः सर्वोषधिमुनिशरीरस्य१ वायुना पुनर्जीवितोऽहं तत्पार्श्वे चतुर्दशीदिवसे मया जीवाहिंसाव्रतं गृहीतमतोऽद्य न मारयामि देवो यज्जानाति तत्करोतु । अस्पृश्यचाण्डालस्य२ व्रतमिति संचिन्त्य रुष्टेन राज्ञा द्वावपि गाढं बन्धयित्वा सुमारद्रहे३ निक्षेपितौ । तत्र मातङ्गस्य प्राणात्ययेऽप्यहिंसाव्रतपरित्यजतो व्रतमाहात्म्याज्जलदेवतया जलमध्ये ४सिंहासनमणिमण्डपिकादुन्दभिसाधुकारादिप्रातिहार्यादिकं - कांदिसंग्रहः कृतं । महाबलराजेन चैतदाकर्ण्य भीतेन पूजयित्वा निजच्छत्रतले स्नापयित्वा५ स स्पृश्यो विविष्ट५ कृत इति प्रथमाणुव्रतस्य । temaNe (koTavALoe) tene ghar bahAr kADhIne, mAravA mATe te kumArane tene sompyo.

teNe (mAtange) kahyun ‘‘Aje chaudashanA divase hun jIvano ghAt karIsh nahi.’’ pachhI koTavAloe tene rAjA pAse laI jaIne kahyun ‘‘dev! A rAjakumArane mArato nathI.’’

teNe (chAnDALe) rAjAne kahyun ‘‘sarpadanshathI marelo samajI mane smashAnamAn nAkhavAmAn Avyo hato, tyAn sarva auShadhimay muninA sharIranA vAyuthI hun pharI jIvato thayo ane temanI (muninI) pAse chaturdashInA divase jIvane nahi mAravAnun men ahinsAvrat grahaN karyun chhe. tethI Aje hun rAjakumArane mArIsh nahi. devane je sUjh paDe te kare.’’

‘aspRushya chAnDAlane vaLI vrat’! em vichArIne krodhe bharAyelA rAjAe banney (chAnDAl ane kumAr bannene) majabUt bandhAvIne bALako mAravAnA taLAvamAn phenkAvyA. te bannemAn mAtange prANano nAsh thavAne vakhate paN ahinsAvrat chhoDyun nahi. tethI vratanA mAhAtmyathI jaLadevatAe jaLanI andar sinhAsan, maNimay manDap, dundubhi, sAdhukArAdi prAtihAryAdi karyAn. mahAbali rAjA te sAmbhaLIne bhay pAmyo ane teno satkAr karIne tene potAnA chhatranI nIche snAn karAvIne tene spRushya banAvyo. A pramANe pratham aNuvratanI kathA chhe. 1. १. शरीरस्पर्शि घ । २. चाण्डालस्यापि घ । ३. शिशुमारहृदे पाठः ग-घ पुस्तके । ४. सिंहासनमणिमण्डपिकादेवदुंदुभि-साधुकारादिप्रातिहार्यकृतं घ । ५. स्थापयित्वा ग । ६. स स्पृश्यो विशिष्टः कृतः इति घ ।

Page 163 of 315
PDF/HTML Page 187 of 339
single page version

अनृतविरत्यणुव्रताद्धनदेवश्रेष्ठिना पूजातिशयः प्राप्तः ।

जम्बूद्वीपे पूर्वविदेहे पुष्कलावतीविषये पुण्डरीकिण्यां पुर्यां वणिजौ जिनदेवधनदेवौ स्वल्पद्रव्यौ । तत्र धनदेवः सत्यवादी । द्रव्यस्य लाभं द्वावप्यर्धमर्धं ग्रहीष्याव इति निःसाक्षिकां व्यवस्थां कृत्वा दूरदेशं गतौ बहुद्रव्यमुपार्ज्य व्याघुटय कुशलेन पुण्डरीकिण्यामायातौ । तत्र जिनदेवो लाभार्धं धनदेवाय न ददाति । स्तोकद्रव्यमौचित्येन ददाति ततो झकटके१ न्याये२ च सति स्वजनमहाजनराजाग्रतो निःसाक्षिकव्यवहारबलाज्जिनदेवो वदति न मयाऽस्य लाभार्धं भणितमुचितमेव भणितं । धनदेवश्च सत्यमेव वदति द्वयोरर्धंमेव । ततो राजनियमात्तयोर्दिव्यं दत्तं धनदेवः शुद्धो नेतरः । ततः सर्वं द्रव्यं धनदेवस्य समर्पितं तथा सर्वैः पूजित

satyANuvratanA prabhAvathI dhanadev sheTh ati satkAr pAmyo.

jambudvIpamAn pUrva videhamAn puShkalAvatI deshamAn punDarIkiNI nAmanI nagarImAn jinadev ane dhanadev nAmanA be nirdhan vaNiko hatA. te bannemAn dhanadev satyavAdI hato. ‘dravyano je lAbh thashe teno ardhoardha ApaNe be vahenchI laIshun’ em koInI sAkShI vinA vyavasthA karIne banne dUr desh gayA. bahu dhan kamAIne teo pAchhA pharyA ane kushaLapUrvak punDarIkiNI nagarImAn AvyA. temAn jinadev dhanadevane lAbhano ardhobhAg Apato nathI, te tene thoDunk dravya uchit gaNIne Ape chhe. tethI pahelAn potAnA kuTumb (kuTumbIjano) AgaL, pachhI mahAjan AgaL ane chhevaTe rAjA AgaL nyAy karAvavAmAn AvatAn sAkShI vinAno vyavahAr hovAthI, jinadev kahe chhe ke, ‘‘men ene ardhobhAg ApavAno kahyo nathI, uchit bhAg ja ApavAno kahyo chhe.’’

‘‘bannene (darekane) ardhun – ardhun ja (ApavAnun TharAvavAmAn Avyun chhe) — em dhanadev sAchesAchun ja kahe chhe. (em rAjAe mAnyun).

pachhI rAjakIy niyamAnusAr te bannene divya nyAy Apyo. (arthAt bannenI hatheLImAn saLagato angAro rAkhavAmAn Avyo.) A divya nyAyathI dhanadev sAcho Tharyo paN bIjo (jinadev) nahin. tethI badhun dravya dhanadevane ApavAmAn Avyun ane sarva lokothI te १. कटकेति पाठः । २. न्यायस्य च घ ।

Page 164 of 315
PDF/HTML Page 188 of 339
single page version

साधुकारितश्चेति द्वितीयाणुव्रतस्य ।

चौर्यविरत्यणुव्रताद्वारिषेणेन पूजातिशयः प्राप्तः । अस्य कथा स्थितीकरणगुण- व्याख्यानप्रघट्टके कथितेह दृष्टव्येति तृतीयाणुव्रतस्य ।

ततः परं नीली जयश्च । ततस्तेभ्यः परं यथा भवत्येवं पूजातिशयं प्राप्तौ । तत्राब्रह्मविरत्यणुव्रतान्नीली वणिक्पुत्री पूजातिशयं प्राप्ता ।

लाटदेशे१ भृगुकच्छपत्तने राजा वसुपालः । वणिग्जिनदत्तो भार्या जिनदत्ता पुत्री नीली अतिशयेन रूपवती । तत्रैवापरः श्रेष्ठी समुद्रदत्तो भार्या सागरदत्ता पुत्रः सागरदत्तः । एकदा महापूजायां वसन्तौ कायोत्सर्गेण१ संस्थितां सर्वाभरणविभूषितां नीलीमालोक्य सागरदत्तेनोक्तं pUjit banyo tathA dhanyavAdane prApta thayo.

A pramANe dvitIy aNuvratanI kathA chhe. 2. achauryANuvratanA prabhAve vAriSheN prasiddhi pAmyo, tenI kathA sthitikaraNaguNanA vyAkhyAnamAn kahI chhe. te ahIn paN joI levI.

A tRutIy aNuvratanI kathA chhe. 3. te pachhI nIlI ane jay atishay pUjA – satkAr pAmyAn. temAn brahmacharyANuvratanA lIdhe nIlI nAmanI vaNikaputrI Adar – satkAr pAmI.

lalAT deshamAn bhRugukachchha (bharUch) nagaramAn vasupAl rAjA hato ane jinadatta nAmano vaNik hato. tenI strInun nAm jinadattA hatun ane temanI putrInun nAm nIlI hatun. te atishay rUpALI hatI. tyAn ja samudradatta nAmano bIjo sheTh hato, tenI strInun nAm sAgaradattA ane putranun nAm sAgaradatta hatun.

ek divas vasantaRUtumAn mahApUjAne vakhate kAyotsargamAn beThelI sarva AbhUShaNothI vibhUShit nIlIne joIne sAgaradatta bolyo १. लाटदेशे ग । २. कान्योत्सर्गस्थिता घ ।

Page 165 of 315
PDF/HTML Page 189 of 339
single page version

किमेषापि१ देवता काचिदेतदाकर्ण्य तन्मित्रेण प्रियदत्तेन भणितं — जिनदत्तश्रेष्ठिन इयं पुत्री नीली । तद्रूपालोकनादतीवासक्तो भूत्वा कथमियं प्राप्यत इति तत्परिणयनचिन्तया दुर्बलो जातः । समुद्रदत्तेन चैतदाकर्ण्य भणितः — हे पुत्र ! जैनं मुक्त्वा नान्यस्य जिनदत्तो ददातीमां पुत्रिकां परिणेतुं । ततस्तौ कपटश्रावको जातौ परिणीता च सा, ततः पुनस्तौ बुद्धभक्तौ जातौ, नील्याश्च पितृगृहे गमनमपि निषिद्धं, एवं वंचने जाते भणितं जिनदत्तेन — इयं मम न जाता कूपादौ वा पतिता यमेन वा नीता इति । नीली च श्वसुरगृहे भर्तुः वल्लभा भिन्नगृहे२ जिनधर्ममनुतिष्ठन्ती तिष्ठति । दर्शनात् संसर्गाद्वचनधर्मदेवाकर्णनाद्वा कालेनेयं बुद्धभक्ता भविष्यतीति पर्यालोच्य समुद्रदत्तेन भणिता — नीली – पुत्रि ! ज्ञानिनां वन्दकानामस्मदर्थं भोजनं देहि । ततस्तया वन्दकानामामंत्र्याहूय च तेषामेकैका

‘‘shun A paN koI devI chhe?’’ te sAmbhaLIne tenA mitra priyadatte kahyun ‘‘jinadatta sheThanI A putrI nIlI chhe.’’ tenun rUp joIne te (sAgaradatta) ghaNo Asakta thayo ane ‘kevI rIte A prApta thAy’, em tene paraNavAnI chintAthI te dUbaLo thaI gayo. samudradatta te sAmbhaLIne bolyo

‘‘he putra! jain sivAy bIjA koIne jinadatta A (potAnI) vahAlI putrIne paraNAvato nathI. pachhI te banne (pitA – putra) kapaTI shrAvako thayA ane tene paraNAvavAmAn AvI. pachhI teo banne (samudradatta ane teno putra) pharI buddhanA bhakto thayA. nIlIne tenA pitAnA gher javAnI paN manAI karavAmAn AvI. A rIte ThagAI thatAn jinadatte kahyun

‘‘A mArI putrI ja nathI athavA kUvAdimAn paDI chhe athavA yam tene upADI gayo chhe. (marI gaI chhe.)’’

nIlI potAnA patine vahAlI hatI, tethI sasarAne gher judA gharamAn jinadharmanun AcharaN karatI hatI.

bauddha sAdhuonA darshanathI, samAgamathI, temanAn vachan, dharma ane devanAn nAm sAmbhaLavAthI koI kAle A buddhanI bhakta thashe em vichAr karIne samudradatte nIlIne kahyun

‘‘putrI, gnAnI bauddha sAdhuone ApaNI vatI bhojan Apo.’’ pachhI teNe bauddha sAdhuone AmantrI bolAvyA ane temanI ek ek jUtIne bArIk १. किमेषा घ । २. विभिन्न घ ।

Page 166 of 315
PDF/HTML Page 190 of 339
single page version

प्राणहितातिपिष्टा१ संस्कार्य तेषामेव भोक्तुं दत्ता । तैर्भोजनं भुक्त्वा गछद्भिः पृष्टं — क्व प्राणहिताः ? तयोक्तं भवन्त एव ज्ञानेन जानन्तु यत्र तास्तिष्ठन्ति, यदि पुनर्ज्ञानं नास्ति तदा वमनं कुर्वन्तु भवतामुदरे प्राणहितास्तिष्ठन्तीति । एवं वमने कृते दृष्टानि प्राणहिताखण्डानि । ततो रुष्टश्च श्वसुरपक्षजनः । ततः सागरदत्तभगिन्या कोपात्तस्या असत्यपरपुरुष दोषोद्भावना कृता । तस्मिन् प्रसिद्धिं गते सा नीली देवाग्रे संन्यासं गृहीत्वा कायोत्सर्गेण स्थिता, दोषोत्तारे भोजनादौ प्रवृत्तिर्मम नान्यथेति । ततः क्षुभितनगरदेवतया आगत्य रात्रौ सा भणिता — हे महासति ! मा प्राणत्यागमेवं कुरु, अहं राज्ञः प्रधानानां पुरजनस्य स्वप्नं ददामि । लग्ना यथा नगरप्रतोल्यः कीलिता महासतीवामचरणेन संस्पृश्य उद्धटिष्यन्यतीति । ताश्च प्रभाते भवच्चरणं स्पृष्ट्वा एवं वा उद्धटिष्यन्तीति२ पादेन प्रतोलीस्पर्शं कुर्यास्त्वमिति भणित्वा राजादीनां तथा स्वप्नं दर्शयित्वा पत्तनप्रतोलीः कीलित्वा स्थिता सा नगरदेवता । प्रभाते कीलिताः प्रतोलीर्दृष्ट्वा राजादिभिस्तं स्वप्नं स्मृत्वा३ नगरस्त्रीचरणताडनं pIsIne ane sanskArIne (vaghArIne) temane ja khAvA ApI. bhojan karIne jyAre teo javA lAgyA tyAre temaNe pUchhyun (‘‘amArI) jUtIo kyAn chhe?’’

teNe nIlIe kahyun ‘‘Ap ja gnAnathI jANI lo ke te kyAn chhe? jo gnAn na hoy to Ap vaman (UlaTI) karo, ApanI jUtIo ApanA peTamAn chhe.’’

e rIte vaman karavAmAn Avyun ane temAn jUtIonA kakaDA jovAmAn AvyA. tethI shvasurapakShanAn mANaso roShe bharAyA.

pachhI sAgaradattanI bahene kopane lIdhe tenA upar parapuruSh sAthenA doShano (vyabhichArano) jUTho Arop mUkyo, te jAher thatAn te nIlI jinendradevanI AgaL ‘‘doSh dUr thashe to hun bhojanAdimAn pravRutti karIsh, nahi to nahi’’ em bolIne (pratignA karIne) kAyotsarge beThI. pachhI kShobh pAmelA nagaradevatAe rAtre AvIne tene kahyun ‘‘he mahAsatI, A rIte prANatyAg na kar. hun rAjAne, pradhAnone ane purajanone svapnun daun chhun ke bandh thaI gayelA nagaranA daravAjA mahAsatInA DAbA charaNasparshathI khUlashe, ane te (daravAjA) prabhAtamAn tamArA charaNanA sparshathI khUlashe, mATe tame pAdathI daravAjAno sparsha karajo.’’

em kahIne rAjA vagerene tevun svapnun daIne te nagaradevatAe nagaranA daravAjA bandh karI dIdhA. prabhAtamAn bandh thaI gayelA daravAjA joIne rAjA vagerene te svapnun yAd Avyun १. मृष्टा ग घ । नगर सर्वस्त्री । २. ‘ताश्च प्रभाते । ३. भवच्चरणं स्पृष्ट्वा एवं व उद्धटिष्यन्तीति’ इति

Page 167 of 315
PDF/HTML Page 191 of 339
single page version

प्रतोलीनां कारितं । न चैकापि प्रतोली कयाचिदप्युद्धटिता । सर्वासां पश्चान्नीली तत्रोत्क्षिप्य नीता । तच्चरणस्पर्शात् सर्वा अप्युद्धटिताः प्रतोल्यः, निर्दोषा राजादिपूजिता च नीली जाता चतुर्थाणुव्रतस्य ।

परिग्रहविरत्यणुव्रताज्जयः पूजातिशयं प्राप्तः ।

कुरुजांगलदेशे हस्तिनागपुरे कुरुवंशे राजा सोमप्रभः, पुत्रो जयः परिमितपरिग्रहो भार्यासुलोचनायामेव प्रवृत्तिः । एकदा पूर्वविद्याधर १भवकथानानन्तरं समायातपूर्वजन्मविद्यौ२ ३

भरतप्रतिष्ठापितचतुर्विशतिजिनालयान् वन्दितुमायातौ सुलोचनाजयौ । तत्प्रस्तावे च सौधर्मेन्द्रेण जयस्य स्वर्गे परिग्रहपरिमाणव्रतप्रशंसा कृता । तां परीक्षितुं रतिप्रभदेवः समायातः । ततः ane nagaranI strIonA charaNathI daravAjAonun tADan karAvarAvyun, parantu koI paN daravAjo koIthI UghaDyo nahi. badhAnI pachhI nIlIne UnchakIne tyAn lAvyA, tenA charaNasparshathI badhA daravAjA khUlI gayA ane nirdoSh nIlIno rAjAdie pUjAsatkAr karyo.

chaturtha aNuvratanI A kathA chhe. 4. parigrahavirati aNuvratanA prabhAvathI jayakumAr atishay satkAr pAmyo.

kurujAngal deshamAn hastinApuramAn kuruvanshamAn somaprabh rAjA hato. tenA putra jayane parigrahaparimAN aNuvrat hatun. tene potAnI bhAryA sulochanAmAn ja pravRutti hatI. ek divas pUrvenA vidyAdharanA bhavanA kathan pachhI pUrva janmanI vidyA jemane pragaT thaI hatI tevA jayakumAr ane sulochanA hiraNyadharmA ane prabhAvatI vidyAdharanun rUp dhAraN karIne meru Adi upar vandanA – bhakti karIne kailAsagiri upar bharat dvArA pratiShThApit chovIs jinAlayonI vandanA karavA AvyAn, te daramiyAn saudharma indre svargamAn jayakumAranA parigrahaparimAN vratanI prashansA karI. tenI parIkShA karavA mATe ratiprabhA nAmano dev Avyo. pachhI strInun rUp laI १. ‘भवकथनानन्तरं समायातपूर्वजन्मविद्यो हिरण्यधर्मप्रभावती’ इत्यंशो घ० पुस्तके नास्ति । २. जन्माद्यः ग-घ । ३. वर्म ग-घ ।

Page 168 of 315
PDF/HTML Page 192 of 339
single page version

स्त्रीरूपमादाय चतसृभिर्बिलासिनीभिः सह जयसमीपं गत्वा भणितो जयः । सुलोचनास्वयंवरे येन त्वया सह संग्रामः कृतः तस्यं नमिविद्याधरपते१ राज्ञीं सुरूपामभिनवयौवनां सर्वविद्याधारिणीं तद्विरक्तचित्तामिच्छ, यदि तस्य राज्यमात्मजीवितं च वाञ्छसीति । एतदाकर्ण्य जयेनोक्तं — हे सुन्दरि ! मैवं ब्रूहि, परस्त्री मम जननीसमानेति । ततस्तया जयस्योपसर्गे महति कृतेऽपि चित्तं न चलितं । ततो मायामुपसंहृत्य पूर्ववृत्तं कथयित्वा प्रशस्य वस्त्रादिभिः पूजयित्वा स्वर्गं गत इति पंचमाणुव्रतस्य ।।१८।।

एवं पंचानामहिंसादिव्रतानां प्रत्येकं गुणं प्रतिपाद्येदानीं तद्विपक्षभूतानां हिंसाद्यव्रतानां दोषं दर्शयन्नाह — chAr vilAsinIo (devAnganAo) sAthe jayakumAranI pAse AvI bolyo

‘‘jay! sulochanAnA svayamvaramAn jeNe tamArI sAthe laDAI karI hatI te nami vidyAdharanI hun rANI chhun. hun atyant rUpavatI chhun, nav yauvanavatI chhun, badhI vidyAone dhAraN karun chhun ane mArun chitta tenAthI (nami vidyAdhar rAjAthI) virakta thayun chhe. jo tenA rAjyanI ane potAnA jIvananI ichchhA hoy to mane svIkAro.’’

e sAmbhaLIne jayakumAre kahyun ‘‘he sundarI! em bol mA. parastrI mane mAtA samAn chhe.’’

pachhI teNe (ratiprabhadeve) jay upar mahAn upasarga karyo, chhatAn tenun (jayanun) chitta chalit thayun nahi. pachhI mAyA sankelIne teNe (dev) pUrva vRuttAnta kahyun ane prashansA karI tathA teno vastro Adi dvArA satkAr karI svarge gayo.

e pramANe pAnchamA aNuvratanI kathA samApta. 5.

bhAvArtha : — (shlok 64) — 1. ahinsANuvratamAn yamapAl chAnDAl, 2. satyANu- vratamAn dhanadev sheTh, 3. achauryANuvratamAn shreNikano putra vAriSheN, 4. brahmacharyANuvratamAn ek vaishyanI putrI nIlI ane 5. parigrahaparimAN aNuvratamAn rAjaputra jayakumAr visheSharUpathI prasiddhi pAmyAn chhe. 64.

e pramANe pAnch ahinsAdik vrato paikI darekanA phaLanun pratipAdan karI have tenAn pratipakShI bhUt hinsAdi avratonA doSh darshAvI kahe chhe — १. नमिविद्याधराधिपते घ ।

Page 169 of 315
PDF/HTML Page 193 of 339
single page version

धनश्रीश्रेष्ठिन्या हिंसातो बहुप्रकारं दुःखफलमनुभूतं । सत्यघोषपुरोहितेनानृतात् । तापसेन चौर्यात् । आरक्षकेन कोट्टपालेन ब्रह्माणि वृत्यभावात् । ततोऽव्रतप्रभवदुःखानुभवने उपाख्येया दृष्टान्तत्वेन प्रतिपाद्याः । के ते । धनश्रीसत्यघोषौ च । न केवलं एतौ एवं किन्तु तापसारक्षकावपि । तथा तेनैव प्रकारेण श्मश्रुनवनीतो वणिक्, यतस्तेनापि परिग्रहनिवृत्यभावतो बहुतरदुःखमनुभूतं । यथाक्रमं उक्तक्रमानतिक्रमेण हिंसादिविरत्यभावे एते उपाख्येयाः प्रतिपाद्याः । तत्र धनश्री हिंसातो बहुदुःखं प्राप्ता ।

hinsAdi pAnch avratomAn (pApomAn) prasiddha thayelAnAn nAm

anvayArtha : — [धनश्रीसत्यघोषौ च ] dhanashrI (sheThANI) ane satyaghoSh (purohit) [तापसारक्षकौ अपि ] ek tApasI ane koTavAl (yamadanD) [तथा ] ane [श्मश्रुनवनीतः ] shmashrunavanIt (vaNik) [यथाक्रमम् ] anukrame hinsAdi pAnch pApamAn [उपाख्येयाः ] upAkhyAn karavA yogya chhe — draShTAnt devA yogya chhe.

TIkA : — dhanashrI sheThANIe hinsAne lIdhe bahu prakAranun dukhaphaL anubhavyun. satyaghoSh purohite asatyane lIdhe, tApase chorInA kAraNe, ArakShak koTavAle brahmamAn vRuttinA abhAvane lIdhe (arthAt abrahmabhAv – kushIlanA lIdhe) ane lubdhadatta shmashrunavanIte parigrahanI tRuShNAne lIdhe bahu dukh anubhavyun. tethI avrat (pAp) janit dukh anubhavavAmAn (prasiddha thayelI vyaktionAn nAm) draShTAnt tarIke kahevA yogya chhe. te koN? dhanashrI ane satyaghoSh kevaL e be ja nahi, kintu tApas ane ArakShak (koTavAL) paN, tathA te ja prakAre prasiddha shmashrunavanIt vaNik paN, kAraN ke teNe paN parigrahatyAganA abhAve adhik dukh bhogavyun. kramanun ullanghan karyA vinA – kramAnusAr hinsAdinA tyAganA abhAvamAn (hinsAdi pApomAn) temane (draShTAntarUpe) kahevAn yogya chhe. temAn dhanashrI hinsAthI bahu dukh pAmI.

Page 170 of 315
PDF/HTML Page 194 of 339
single page version

लाटदेशे भृगुकच्छपत्तने राजा लोकपालः । वणिग्धनपालो भार्या धनश्री मनागपि१ जीववधेऽविरता । तत्पुत्री सुन्दरी पुत्रो गुणपालः । अपुत्रकाले धनश्रिया यः पुत्रबुद्ध्या कुण्डलो नाम बालकः पोषितः, धनपाले मृते तेन सह धनश्रीः कुकर्मरता जाता । गुणपाले च गुणदोषपरिज्ञानके२ जाते धनश्रिया तच्छंकितया३ भणितः कुण्डलः प्रसरे गोधनं चारयितुमटव्यां गुणपालं प्रेषयामि, ४लग्नस्त्वं तत्र तं मारय येनावयोर्निरंकुशमवस्थानं भवतीति ब्रुवाणां मातरमाकर्ण्य सुन्दर्या गुणपालस्य कथितं — अद्य५ रात्रौ गोधनं गृहीत्वा प्रसरे त्वामटव्यां प्रेषयित्वा कुण्डलहस्तेन माता मारयिष्यत्यतः सावधानो भवेस्त्वमिति । धनश्रिया च रात्रिपश्चिमप्रहरे गुणपालो भणितो – हे पुत्र कुंडलस्य शरीरं विरूपकं वर्तते अतः प्रसरे गोधनं गृहीत्वाद्य त्वं व्रजेति । स च गोधनमटव्यां नीत्वा काष्ठं ६च वस्त्रेण पिधाय

lalATadeshamAn bhRugukachchha (bharUch) nagaramAn lokapAl rAjA hato ane dhanapAl vaNik hato. tene dhanashrI nAmanI strI hatI. dhanashrI jIvano vadh karavAmAn jarA paN aTakatI nahi. tene sundarI nAmanI putrI ane guNapAl nAmano putra hato. jyAre dhanashrIne putra na hato thayo tyAre teNe kunDal nAmanA bALakane putrabuddhithI uchheryo hato. vakhat jatAn jyAre dhanapAl marI gayo tyAre dhanashrI te kunDalanI sAthe kukarma karavA lAgI. ahIn guNapAl jyAre guN – doSh samajato thayo, tyAre tenA viShe shankAshIl banI dhanashrIe (kunDalane) kahyun ‘savAre godhan (pashudhan) chAravA mATe hun guNapAlane jangalamAn mokalIsh, tyAn tun tenI pAchhaL paDIne mAraje, jethI ApaNe be nirankush (svachchhandapaNe) rahI shakIe.’’

potAnI mAtAne Avun bolatI sAmbhaLI sundarIe guNapAlane kahyun ‘‘Aje rAtre godhan ekaThun karIne savAramAn tane jangalamAn mokalI mAtA kunDalanA hAthe tane marAvashe (kunDal pAse marAvashe), tun sAvadhAn raheje.’’

rAtrinA chhellA pahore dhanashrIe guNapAlane kahyun ‘‘he putra! kunDalanA sharIre ThIk nathI, tethI savAre godhan laIne Aje tun jA.’’

te godhan laIne jangalamAn gayo ane lAkaDAne vastrathI DhAnkI chhUpAI rahyo. kunDale १. मनागपि न जोववधविरता घ । २. परिज्ञायके घ । ३. तत्सक्ततया । ४. प्रेषयामो लग्नास्त्वं घ । ५. अत्र घ । ६. ‘च’ शब्दो नास्ति घ ।

Page 171 of 315
PDF/HTML Page 195 of 339
single page version

तिरोहितो भूत्वा स्थितः । कुण्डलेन चागत्य गुणपालोऽयमिति मत्वा वस्त्रप्रच्छादितकाष्ठे घातः कृतो गुणपालेन च स खङ्गेन हत्वा मारितः । गृहे आगतो गुणपालो धनश्रिया पृष्टः क्व रे कुण्डलः । तेनोक्तं कुण्डलवार्तामयं खङ्गोऽभिजानाति । ततो रक्तलिप्तं बाहुमालोक्य स तेनैव खङ्गेन मारितः । तं च मारयन्तीं धनश्रियं दृष्ट्वा सुन्दर्या मुशलेन सा हता । कोलाहले जाते कोट्टपालैर्धनश्रीर्धृत्वा राज्ञोऽग्रे नीता । राज्ञा च गर्दभारोहणे१ कर्णनासिकाछेदनादिनिग्रहे कारिते मृत्वा दुर्गतिं गतेति प्रथमाव्रतस्य ।

सत्यघोषोऽनृताद्बहुदुःखं प्राप्तः ।

जंबूद्वीपे भरतक्षेत्रे सिंहपुरे राजा सिंहसेनो राज्ञी रामदत्ता, पुरोहितः श्रीभूतिः । स ब्रह्मसूत्रे कर्तिकां बध्वा भ्रमति । वदति च यद्यसत्यं ब्रवीमि तदाऽनया कर्तिकया निजजिह्वाच्छेदं करोमि । एवं कपटेन वर्तमानस्य तस्य सत्यघोष इति द्वितीयं नाम संजातम् । AvIne ‘A guNapAl chhe’ em mAnI vastrathI DhAnkelA kAShTha (lAkaDA) upar ghA karyo ane guNapAle tene talavArathI mArI nAkhyo. jyAre guNapAl gher Avyo tyAre dhanashrIe pUchhyun, ‘‘are, kunDal kyAn chhe?’’

teNe kahyun, ‘‘kunDalanI vAt to talavAr jANe chhe.’’ pachhI lohIthI kharaDAyelA bAhune joIne, teNe (guNapAle) ja talavArathI tene mAryo chhe. (em mAnI) tene mAratI dhanashrIne joIne, sundarIe tene (dhanashrIne) mushalathI (sAmbelAthI) mAravA lAgI. (tenAthI) kolAhal thatAn koTavALoe dhanashrIne pakaDI ane rAjA pAse laI gayA. rAjAe tene kAn – nAkanA chhedanAdirUp shikShA karAvI gadheDA upar besADI. te marIne durgatie gaI.

e pramANe pratham hinsA – pApanI kathA chhe. 1.

satyaghoSh asatyathI bahu dukh pAmyo.

jambUdvIpamAn bharatakShetramAn sinhapur nagaramAn sinhasen rAjA hato. tene rAmadattA nAmanI rANI hatI ane shrIbhUti nAmano purohit hato. te (purohit) potAnI janoIe nAnun chappu bAndhIne pharato hato ane kaheto hato ke, ‘‘jo hun asatya bolun to A chappA १. रोहणं घ ।

Page 172 of 315
PDF/HTML Page 196 of 339
single page version

लोकाश्च विश्वस्तास्तत्पार्श्वे द्रव्यं धरन्ति च । तद्द्रव्यं किंचितेषां समर्प्य स्वयं गृह्णाति । पूत्कर्तुं बिभेति लोकः । न च पूत्कृतं राजा शृणोति । अथैकदा पद्मखण्डपुरादागत्य समुद्रदत्तो वणिक्पुत्रस्तत्र सत्यघोषपार्श्वेऽनर्घाणि१ पंच माणिक्यानि धृत्वा परतीरे द्रव्यमुपार्जयितुं गतः । तत्र च तदुपार्ज्य व्याघुटितः स्फु टितप्रवहण एकफलकेनोत्तीर्य समुद्रं धृतमाणिक्यवांछया सिंहपुरे सत्यघोषसमीपमायातः । तं च रंकसमानमागच्छन्तमालोक्य तन्माणिक्यहरणार्थिना सत्यघोषेण प्रत्ययपूरणार्थं समीपोपविष्टपुरुषाणां कथितं । अयं पुरुषः स्फु टितप्रवहणः ततो ग्रहिलो जातोऽत्रागत्य२ माणिक्यानि याचिष्यतीति । तेनागत्य प्रणम्य चोक्तं भो सत्यघोषपुरोहित ! ममार्थोपार्जनार्थं गतस्योपार्जितार्थस्य३ महाननर्थो जात इति मत्वा यानि मया तव रत्नानि धर्तुं समर्पितानि तानीदानीं प्रसादं कृत्वा देहि, येनात्मानंस्फु टितप्रवहणात् vaDe hun mArI jIbh kApI nAkhun.’’

e rIte kapaTathI vartatAn tenun satyaghoSh evun bIjun nAm paDyun. loko tenA upar vishvAs rAkhI tenI pAse potAnun dhan mUkI jatAn. te dravyamAnthI k ktemane (rAkhavAvALAne) pAchhun ApI, bAkInun svayam laI leto. loko teno bUmAT karatAn DaratA hatA. rAjA paN te bUmAT sAmbhaLato nahi.

have ek divas padmakhanDanagarathI AvIne samudradatta nAmanA vaNikaputre tyAn satyaghoShanI pAse pAnch amUlya mANek rAkhI bIje kAnThe (deshe) dhan kamAvA gayo. tyAn te kamAIne pAchho pharato hato tyAre (rastAmAn) tenun vahAN bhAngyun. te lAkaDAnA ek pATiyAnI madadathI samudra tarI gayo ane rAkhelA mANikya levAnI ichchhAthI sinhapuramAn satyaghoSh pAse Avyo. tene ek garIb jevo Avato joIne, te mANikyane laI levAnI (haDap karavAnI) ichchhA karatA satyaghoShe, vishvAs besADavA mATe potAnI pAse beThelA puruShone kahyun, ‘‘A puruShanun vahAN tUTI javAthI te pAgal thaI gayo chhe, te ahIn AvIne mANek (ratno) mAgashe.’’

te Avyo ane praNAm karIne bolyo, ‘‘re satyaghoSh purohit! hun dhan kamAvA sArun gayelo, parantu dhan kamAIne AvatAn mArA par ghaNun sankaT AvI paDyun, em jANIne men tamane je ratno sAchavavA sopyAn hatAn te have maherabAnI karIne mane Apo; jethI vahAN bhAngavAthI dravyahIn thayelI mArI jAtano hun uddhAr karun.’’ १. ऽनर्घ्याणि घ । २. ऽत्रागत्या मां रत्नानि घ । ३. गतस्योपार्जितार्थस्यापि घ ।

Page 173 of 315
PDF/HTML Page 197 of 339
single page version

गतद्रव्यं समुद्धरामि । तद्वचनमाकर्ण्य कपटेन१ सत्यघोषेण समीपोपविष्टा जना भणिता मया प्रथमं यद् भणितं तद् भवतां सत्यं जातं । तैरुक्तं भवन्त एव जानन्त्ययं ग्रहिलोऽस्मात् स्थानान्निःसार्यंतामित्युक्त्वा तैः समुद्रदत्तो गृहान्निःसारितः ग्रहिल इति भण्यमानः । पत्तने पूत्कारं कुर्वन् ममानध्यपंचमाणिक्यानि सत्यघोषेण गृहीतानि । तथा राजगृहसमीपे चिंचावृक्षमारुह्य पश्चिमरात्रे पूत्कारं कुर्वन् षण्मासान् स्थितः । तां पूत्कृतिमाकर्ण्य रामदत्तया भणितः सिंहसेनः — देव ! नावं पुरुषः ग्रहिलः । राज्ञापि भणितं किं सत्यघोषस्य चौर्यं संभाव्यते ? पुनरुक्तं राज्ञ्या देव ! संभाव्यते तस्य चोर्यं यतोऽयमेतचादृशमेव सर्वदा वचनं ब्रवीति । एतदाकर्ण्य भणितं राज्ञा यदि सत्यघोषस्यैतत् संभाव्यते तदा त्वं परीक्षयेति । लब्धादेशया रामदत्तया सत्यघोषो राजसेवार्थमागच्छनाकार्य पृष्टः — किं बृहद्वेलायामागतोऽसि ? तेनोक्तं — मम ब्राह्मणीभ्राताद्य प्राघूर्णकः समायातस्तं भोजयतो बृहद्वेला लग्नेति । पुनरप्युक्तं तया — क्षणमेकमत्रयोपविश ! ममातिकौतुकं जातं । अक्षक्रीडां

te vachan sAmbhaLIne kapaTathI satyaghoShe samIp beThelA lokone kahyun, ‘‘juo, men tamane pahelAn je vAt kahI hatI te satya nIkaLI.’’

temaNe kahyun, ‘‘A pAgal chhe te Ap jANo chho. A sthAnethI tene kADhI mUko.’’ em bolIne samudradattane teoe pAgal kahI kADhI mUkyo. nagaramAn pokArIne te (samudradatta) kahevA lAgyo, ke ‘‘satyaghoShe mArAn pAnch amUlya ratno laI lIdhAn chhe’’ ane rAjagRuhanI najIkamAn ek AmalInA vRukSha upar chaDIne chha mahinA sudhI pAchhalI rAtre tem pokArato rahyo. tenA pokAr sAmbhaLIne rAmadattAe sinhasenane kahyun, dev! A mANas pAgal nathI.’’

rAjAe paN kahyun, ‘‘shun satyaghoShane chorI sambhave chhe?’’ rANIe pharIthI kahyun, ‘‘dev! tene chorI sambhave chhe’’ kAraN ke e (mANas) sadA Avun ja vachan bole chhe.’’

e sAmbhaLI rAjAe kahyun, ‘‘jo satyaghoShane chorI sambhavatI hoy to tame parIkShA karo.’’ Adesh prApta karIne rAmadattAe rAjasevA mATe AvatA satyaghoShane bolAvI pUchhyun, ‘‘ATalA badhA moDA kem AvyA chho?’’

teNe kahyun, ‘‘mArI brAhmaNIno bhAI Aje mahemAn tarIke Avyo hato, tene jamADatAn bahu vakhat lAgyo.’’ १. कपटोपेतसत्य घ ।

Page 174 of 315
PDF/HTML Page 198 of 339
single page version

कुर्मः । राजापि तत्रैवागतस्तेनाप्येवं कुर्वित्युक्तं । ततोऽक्षद्यूते क्रीडया संजाते रामदत्तया निपुणमतिविलासिनी कर्णे लगित्वा भणिता सत्यघोषः पुरोहितो राज्ञीपार्श्वे तिष्ठति तेनाहं ग्रहिलमाणिक्यानि याचितुं प्रेषितेति तद्ब्राह्मण्यग्रे भणित्वा तानि याचयित्वा च शीघ्रमागच्छेति । ततस्तया गत्वा याचितानि । तद्ब्राह्मण्या च पूर्व सुतरां निषिद्धया न दत्तानि । तद्विलासिन्या चागत्य देवीकर्णे कथितं सा न ददातीति । ततो जितमुद्रिकां तस्य साभिज्ञानं दत्त्वा पुनः प्रेषिता तथापि तया न दत्तानि । ततस्तस्य कर्तिकायज्ञोपवीतं जितं साभिज्ञानं दत्तं दर्शितं च तया । ब्राह्मण्या तद्दर्शनात्तुष्टया१ भीतया च समर्पितानि माणिक्यानि तद्विलासिन्याः । तया च रामदत्तायाः समर्पितानि । तया च राज्ञो दर्शितानि । तेन च बहुमणिक्यमध्ये निक्षेप्याकार्य च ग्रहिलो भणितः रे निजमाणिक्यानि परिज्ञाय गृहाण । तेन च तथैव गृहीतेषु तेषु राज्ञा रामदत्तया च वणिक्पुत्रःप्रतिपन्नः । ततो राज्ञा

rANIe pharIthI kahyun, ‘‘thoDIk vAr ahIn beso, mane ghaNun kautuk thayun chhe. ApaNe akShayakrIDA karIe (chopAT khelIe).’’ rAjA paN tyAn AvI gayo. teNe paN ‘em karo’ em kahyun.

pachhI jyAre jugAr ramAto hato, tyAre rAmadattA rANIe nipuNamati nAmanI strIne kAne lagADI (kAnamAn) kahyun, ‘‘satyaghoSh purohit rANI pAse beTho chhe, teNe mane pAgalanAn ratno mAgavA mokalI chhe, — em tenI brAhmaNInI AgaL kahIne te (ratno) mAgIne jaladI Av.’’

pachhI nipuNamatie jaIne te (ratno) mAngyAn, pahelAn to te brAhmaNIe bahu nakAr karI te ApyAn nahi. te dAsI strIe AvIne rANInA kAnamAn kahyun, ‘‘te ApatI nathI.’’ pachhI tenA oLakhAN chihna tarIke purohitanI jItelI vInTI ApIne tene pharIthI mokalI. chhatAn teNe na ApyAn. pachhI tenun chappu ane janoI jItI lIdhelAn te tenA oLakhAN – chihna tarIke ApyAn ane te (brAhmaNI)ne batAvyAn. te joIne te duShTa brAhmaNIe ‘nahi Apun to purohit gusse thashe’ evA bhayathI te ratno te vilAsInI – dAsIne dIdhAn ane dAsIe rAmadattAne sompyAn. teNe rAjAne batAvyAn. rAjAe te ratnone bahu ratnomAn bheLavyAn ane pAgalane bolAvI kahyun, ‘‘re, tArAn potAnAn ratno oLakhIne laI le.’’

teNe te ja (potAnAn ja ratna) grahaN karyAn, tyAre rAjA ane rANIe tene vaNikaputra १. हृष्टया तया घ ।

Page 175 of 315
PDF/HTML Page 199 of 339
single page version

सत्यघोषः पृष्टः — इदं कर्म त्वया१ कृतमिति । तेनोक्तं देव ! न करोमि, किं ममेद्दशं कर्तुं युज्यते ? ततोऽतिरुष्टेन तेन राज्ञा तस्य दण्डत्रयं कृतं । गोमयभृतं भाजनत्रयं भक्षय, मल्लमुष्टिघातत्रयं वा सहस्व, द्रव्यं वा सर्वं देहि । तेन च पर्यालोच्य गोमयं खादितुमारब्धं । तदशक्तेन मुष्टिघातः सहितुमारब्धः । तदशक्तेन द्रव्यं दातुमारब्धं । एवं दण्डत्रयमनुभूय मृत्वातिलोभवशाद्राजकीयभांडागारे२ अगंधनसर्पो जातः । तत्रापि मृत्वा दीर्घसंसारी जात इति द्वितीयाव्रतस्य ।

तापसश्चौर्याद्बहुदुःखं प्राप्तः ।

वत्सदृश कौशाम्बीपुरे राजा सिंहरथो राज्ञी विजया । तत्रैकश्चौरः कौटिल्येन तापसो sheTh tarIke svIkAryo. arthAt tyAre teoe jANyun ke te pAgal nathI paN vaNikaputra chhe.

pachhI rAjAe satyaghoShane pUchhyun, ‘‘ten A kArya karyun chhe?’’ teNe kahyun, ‘‘dev! men karyun nathI. shun mane Avun karavun yogya chhe?’’ pachhI bahu gusse thayelA rAjAe tene traN shikShAo karI.

‘‘1. traN thALI chhANanun bhramaN kar. 2. mallanA mukkAono mAr sahan kar, athavA 3. sarva dhan ApI de.’’

teNe vichAr karIne pahelAn chhAN khAvAnun sharU karyun. te khAI nahi shakavAthI mukkA – mAr sahan karavAnun sharU karyun. te sahan nahi thavAthI dravya Apavun Arambhyun. tem karavA ashakta hovAthI teNe chhANanun bhramaN karyun ane vaLI mukkA – mAr paN khAdho.

e rIte traN shikShAo bhogavI te maraN pAmyo ane ati lobhanA lIdhe rAjAnA bhAnDAgAramAn angadhan jAtino sAp thayo. tyAnthI paN marIne dIrgha sansArI thayo.

e pramANe dvitIy avratanI kathA chhe. 2. tApas chorIne lIdhe bahu dukh pAmyo.

vatsadeshamAn kaushAmbI purIno rAjA sinhastha hato. tenI rANInun nAm vijayA hatun. tyAn १. त्वया कृतं किं न कृतमिति घ । २. अंगध घ ।

Page 176 of 315
PDF/HTML Page 200 of 339
single page version

भूत्वा परभूमिमस्पृशदवलम्बमान१ शिक्यस्थो दिवसे पंचाग्निसाधनं करोति । रात्रौ च कौशांबीं मुषित्वा तिष्ठति । एकदा महाजनान्मुष्टं २नगरमाकर्ण्य राज्ञा कोट्टपालो भणितो रे सप्तरात्रमध्ये चौरं निजशिरो वाऽऽनय । ततश्चौरमलभमानश्चिन्तापरः तलारोऽपराह्णे बुभुक्षितब्राह्मणेन केनचिदागत्य भोजनं प्रार्थितः । तेनोक्तं — हे ब्राह्मण ! अच्छान्दसोऽसि मम प्राणसन्देहो वर्तते त्वं च भोजनं प्रार्थयसे । एतद्वचनमाकर्ण्य पृष्टं ब्राह्मणेन कुतस्ते प्राणसन्देहः ? । कथितं च तेन । तदाकर्ण्य पुनः पृष्टं ब्राह्मणेन — अत्र किं कोऽप्यतिनिस्पृहवृत्तिपुरुषोऽप्यस्ति ? उक्तं तलारेण – अस्ति विशिष्टस्तपस्वी, न च तस्यैतत् सम्भाव्यते । भणितं ब्राह्मणेन — स एव चौरो भविष्यति३ अतिनिस्पृहत्वात् । श्रूयतामत्र मदीया कथा – मम ब्राह्मणी महासती परपुरुषशरीरं न स्पृशतीति निजपुत्रस्याप्यतिकुक्कुटात् ek chor kapaTathI tApas banIne bIjAnI bhUmine nahi sparsha karatA evA laTakatA sInkA par besI divase panchAgni tap karato hato ane tyAn kaushAmbImAn chorI karIne raheto hato.

ek divas mahAjan pAsethI nagarane lunTAyelun sAmbhaLIne rAjAe koTavALane kahyun, ‘‘re, sAt rAtanI andar chorane lAv ke tArA mastakane (lAv).’’

pachhI chor nahi maLavAthI koTavAL chintAtur thayo. bapore koI bhUkhyA brAhmaNe ek divase AvI tenI pAse bhojan mAgyun. teNe kahyun, ‘‘re, brAhmaN! tun svechchhAchArI chhe. mane mArA prANanI paDI chhe ane tun bhojananI mAgaNI kare chhe.’’

e vachan sAmbhaLIne brAhmaNe pUchhyun, ‘‘tamane prANanI kem paDI chhe?’’ ane teNe (koTavALe) kAraN kahyun te sAmbhaLIne brAhmaNe pharIthI pUchhyun, ‘‘ahIn shun vaLI koI ati nispRuh puruSh rahe chhe?’’

koTavALe kahyun, ‘‘vishiShTa tapasvI rahe chhe, paN tene te (chorI) sambhavatI nathI.’’ brAhmaNe kahyun, ‘‘atinispRuh hovAne lIdhe te ja chor hashe. A bAbatamAn mArI vAt sAmbhaLo.

1. mArI brAhmaNI potAne mahAsatI gaNAvIne parapuruShanA sharIrane sparshatI nathI, tethI potAnA putrane paN kapaTathI badhun sharIr DhAnkIne dhavaDAve chhe; parantu rAtre gharanA pInDArA १. मस्पृशन् विलम्ब्यमान घ । २. तन्नगर घ । ३. भविष्यतीति निःस्पृहत्वात् घ ।