Page -3 of 315
PDF/HTML Page 21 of 339
single page version

द्रष्टिश्च तत्त्वार्थश्रद्धानं, ज्ञानं च तत्त्वार्थप्रतिपत्तिः वृत्तं चारित्रं पापक्रियानिवृत्तिलक्षणं । सन्ति समीचीनानि च तानि द्रष्टिज्ञानवृत्तानि च । ‘धर्मं’ उक्तस्वरूपं । ‘विदुः’ वदन्ति प्रतिपादयन्ते । के ते ? ‘धर्मेश्वराः’ रत्नत्रयलक्षणधर्मस्य ईश्वरा अनुष्ठातृत्वेन प्रतिपादकत्वेन च स्वामिनो जिननाथाः । कुतस्तान्येव धर्मो न पुनर्मिथ्यादर्शनादीन्यपीत्याह — यदीयेत्यादि । येषां सद्दृष्टयादीनां सम्बन्धीनि यदीयानि तानि च तानि प्रत्यनीकानि च प्रतिकूलानि मिथ्यादर्शनादीनि ‘भवन्ति’ सम्पद्यन्ते । का ? ‘भवपद्धतिः’ संसारमार्गः । अयमर्थः — यतः सम्यग्दर्शनादिप्रतिपक्षभूतानि मिथ्यादर्शनादीनि संसारमार्गभूतानि१ । अतः सम्यग्दर्शनादीनि

anvayArtha : — [धर्मेश्वराः ] dharmanA pratipAdak tIrthankaradev [सद्दृष्टिज्ञानवृत्तानि ] samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritrane (traNeyanI ekatAne) [धर्मं ] dharma [विदुः ] kahe chhe. [यदीयप्रत्यनीकानि ] tenAthI (samyagdarshanAdithI) je viparIt mithyAdarshan, mithyAgnAn ane mithyAchAritra chhe te [भवपद्धतिः ] sansAr - paribhramaNanun kAraN [भवन्ति ] chhe.

TIkA : — ‘दृष्टि’ eTale tattvArthashraddhAn ( - tattva - svarUpasahit arthanun - jIvAdi padArthonun shraddhAn, ‘ज्ञानं’ eTale tattvArthapratipatti — tattvArthanI pratipatti — tattvArthanun gnAn ane ‘वृत्तं’ eTale pApakriyAothI nivRuttirUp chAritra. te arthAt darshan - gnAn - chAritra traNe samIchIn - samyag chhe. ‘धर्मं’ ukta svarUpavALAn darshan - gnAn - chAritrane dharma ‘विदुः’ kahe chhe. koN kahe chhe? ‘धर्मेश्वराः’ ratnatrayasvarUp dharmanA Ishvar arthAt tenun AcharaN karanAr ane teno upadesh karanAr svAmI jinanAth (bhagavAn jinendradev). shA kAraNe te ja (samyagdarshanAdi ja) dharma chhe ane mithyAdarshanAdi dharma nathI? te kahe chhe — ‘यदीयेत्यादि’ kAraN ke je kAI samyagdarshanAdi chhe tenAthI te pratikUl (viparIt) mithyAdarshanAdi ‘भवन्ति’ chhe. ‘का’ te shun chhe? ‘भवपद्धतिः’ te sansArano mArga chhe. teno A artha chhe —

kAraN ke samyagdarshanAdinAn pratipakSharUp je mithyAdarshanAdi chhe te sansAranA mArgabhUt १. प्रमाणैः प्रसिद्धान्यतः कारणात् ख० । प्रसिद्धान्यतः सम्यग्दर्शनादीन्यपवर्गसुख घ० ।

Page -2 of 315
PDF/HTML Page 22 of 339
single page version

स्वर्गापवर्गसुखसाधकत्वाद्धर्मरूपाणि सिद्ध्यन्तीति ।।३।। (kAraNabhUt) chhe. tethI samyagdarshanAdi svarga - mokShanA sAdhak hovAthI te dharmarUp siddha thAy chhe.

bhAvArtha : — jinendradeve samyagdarshan - gnAn - chAritrane (traNenI ekatAne) dharma arthAt ¹mokShamArga kahyo chhe ane tenAthI viparIt mithyAdarshan - gnAn - chAritrane sansAramArga kahyo chhe. samyagdarshanAdirUp dharma - ratnatrayarUp dharma sukhanun kAraN chhe ane mithyAdarshanAdirUp adharma sansAraparibhramaNarUp dukhanun kAraN chhe.

viparIt (anyathA) abhinivesh (abhiprAy) rahit jIvAdi tattvonun shraddhAn te samyagdarshan chhe. sanshay, viparyay ane anadhyavasAy rahit potAnA AtmAnun tathA paranun yathArtha gnAn te samyaggnAn chhe ane samyagdarshan - gnAnapUrvak AtmAmAn sthiratA te samyakchAritra chhe.

‘‘......shrI pravachanasAramAn paN e traNenI ekAgratA thatAn ja mokShamArga kahyo chhe, mATe em jANavun ke — tattvashraddhAn-gnAn vinA to rAgAdi ghaTADavA chhatAn, paN mokShamArga nathI tathA rAgAdi ghaTADyA vinA tattvashraddhAn - gnAnathI paN mokShamArga nathI, paN e traNe maLatAn ja sAkShAt mokShamArga thAy chhe........’’²

‘‘agnAn dashAmAn jIvo dukh bhogavI rahyA chhe tenun kAraN temane potAnA svarUpanI bhramaNA chhe. A bhramaNAne ‘mithyAdarshan’ athavA khoTI mAnyatA kahe chhe. jyAn potAnA svarUpanI khoTI mAnyatA hoy tyAn potAnA svarUpanun gnAn paN khoTun hoy; te khoTA gnAnane ‘mithyAgnAn’ kahe chhe. jyAn potAnA svarUpanI khoTI mAnyatA ane khoTun gnAn hoy tyAn chAritra paN khoTun ja hoy; A khoTA chAritrane ‘mithyAchAritra’ kahe chhe. anAdithI jIvone ‘mithyAdarshan

rahyA chhe.³ १. सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ।।१।। mokShashAstra. 2. gujarAtI mokShamArga prakAshak pRuShTha 319. 3. gujarAtI mokShashAstra pRuShTha 9.

Page -1 of 315
PDF/HTML Page 23 of 339
single page version

charaNAnuyoganun vidhAn shrI mokShamArga prakAshakamAn pRu. 283 par chhe, teno upayogI bhAg nIche pramANe chhe —

‘‘charaNAnuyogamAn jem jIvone potAnA buddhigochar dharmanun AcharaN thAy tevo upadesh Apyo chhe. have dharma to nishchayarUp mokShamArga chhe te ja chhe, parantu temAn sAdhanAdi chhe te paN upachArathI dharma chhe. tyAn vyavahAranayanI pradhAnatAthI nAnA prakArarUp upachAradharmanA bhedAdikanun AmAn nirUpaN karavAmAn Ave chhe. kAraN ke nishchay dharmamAn to kAI grahaN

A jIvane dharma virodhI kAryone chhoDAvavAno tathA dharmasAdhanAdi kAryone grahaN karavAno AmAn upadesh chhe. pRuShTha 283.

‘‘vaLI jyAn nishchay sahit vyavahArano upadesh hoy tyAn samyagdarshananA arthe tattvonun shraddhAn karAvIe chhIe. tenun je nishchayarUp chhe te to bhUtArtha chhe tathA vyavahArarUp chhe te upachAr chhe. evA shraddhAn sahit vA sva-paranA bhedavignAnAdi vaDe paradravyomAn rAgAdi chhoDavAnA prayojanasahit te tattvonun shraddhAn karavAno upadesh ApIe chhIe. evA shraddhAnathI arihantAdik vinA anya devAdi jUThA bhAse tyAre tenI mAnyatA svayam chhUTI jAy chhe, tenun paN nirUpaN karIe chhIe.’’ pRuShTha 284.

‘‘samyaggnAnanA arthe sanshayAdi rahitapaNe e tattvone e ja prakArathI jANavAno upadesh ApIe chhIe te jANavAnA kAraNarUp jainashAstrono abhyAs chhe; tethI te prayojan arthe jainashAstrono abhyAs paN svayam thAy chhe, tenun nirUpaN karIe chhIe.’’ pRuShTha 284.

‘‘tathA samyakchAritra arthe rAgAdi dUr karavAno upadesh ApIe chhIe, tyAn ekadesh vA sarvadesh pApakriyAthI te chhUTe chhe. vaLI mand rAgathI shrAvak - munionAn vratonI pravRutti thAy chhe, tathA mand rAgAdino paN abhAv thatAn shuddhopayoganI pravRutti thAy chhe, tenun nirUpaN karIe chhIe.’’ pRuShTha 284.

samyagdarshan - gnAn - chAritranI ekatAne mokShamArga kaho ke tene satyArtha dharmanun svarUp kaho - banne ek ja chhe.

ahIn TIkAkAre nishchay sAthenA vyavahAradharmane ‘dharma’nA arthamAn ghaTAvyo chhe. kAraN ke temaNe TIkAmAn samyagdarshanAdine svarga - mokShasukhanun sAdhak kahyun chhe.

Page 0 of 315
PDF/HTML Page 24 of 339
single page version

तत्र सम्यग्दर्शनस्वरूपं व्याख्यातुमाह —

सम्यग्दर्शनं भवति । किं ? ‘श्रद्धानं’ रुचिः । केषां ? ‘आप्तागमतपोभृतां’

shAstromAn nIche pramANe ‘dharma’no artha karelo jovAmAn Ave chhe —

1. nishchay dhArma : — je svAshrit chhe ane sAkShAt mokShanun kAraN chhe.

2. vyavahAr dhArma : — rUDhithI kahevAto shubharAgarUp dharma te parAshrit chhe ane sansAranun kAraN chhe.

3. nishchay sAthe vyavahAr dhArma : — jyAn anshe Atmik shuddhi pragaTI hoy chhe tenAthI samvar - nirjarA thAy chhe ane anshe ashuddhi hoy chhe tenAthI Asrav ane bandh thAy chhe. chothA guNasthAnathI arthAt avirat samyagdraShTithI A dharmanI sharUAt thAy chhe. shAstromAn keTalAk ThekANe A dharmane ja mokShanun paramparA kAraN kahevAmAn Avyun chhe. ekalA vyavahAr dharmane nahi.

dharmanA anek artho thAy chhe, mATe pUrvApar jevo sambandh hoy tevo teno artha vichAravo. kahyun chhe ke —

‘‘jyAn jyAn je je yogya chhe tyAn samajavun teh’’ 3. temAn samyagdarshananA svarUpanun vyAkhyAn karatAn kahe chhe

anvayArtha : — [परमार्थानाम् ] paramArthabhUt (sAchA) [आप्तागमतपोभृताम् ] dev - shAstra - tapasvInun [त्रिमूढापोढम् ] traN mUDhatA rahit [अष्टाङ्गम् ] ATh ang sahit ane [अस्मयम् ] ATh mad rahit [श्रद्धानं ] shraddhAn karavun te [सम्यग्दर्शनम् ] samyagdarshan chhe.

TIkA : — ‘आप्तागमतपोभृतां सम्यग्दर्शनम्’ AptaAgam - tapasvInun je svarUp

Page 1 of 315
PDF/HTML Page 25 of 339
single page version

वक्ष्यमाणस्वरूपाणां । न चैवं षड्द्रव्यसप्ततत्त्वनवपदार्थानां श्रद्धानमसंगृहीतमित्याशंकनीयं १

तच्छ्रद्धाने तेषां श्रद्धानं सिद्धमेव । किंविशिष्टानां तेषां ? ‘परमार्थानां’ परमार्थभूतानां न पुनर्बौद्धमत२ इव कल्पितानां । कथंभूतं श्रद्धानं ? ‘अस्मयं’ न विद्यते वक्ष्यमाणो ज्ञानदर्पाद्यष्टप्रकारः स्मयो गर्वो यस्य तत्३ । पुनरपि किंविशिष्टं४ ? ‘त्रिमूढापोढं’ त्रिभिर्मूढैर्वक्ष्यमाणलक्षणैरपोढं रहितं यत् । ‘अष्टांगं’ अष्टौ वक्ष्यमाणानि निःशंकितत्वादीन्यंगानि स्वरूपाणि यस्य ।।४।। kahevAmAn Avyun chhe evA svarUpavALA Apta - Agam - tapasvInun shraddhAn karavun te samyagdarshan chhe. kevA visheShatAvALA Apta - Agam - tapasvInun shraddhAn karavun te samyagdarshan chhe? ‘परमार्थानाम्’ paramArthabhUt Apta - Agam - tapasvInun shraddhAn karavun te samyagdarshan chhe, parantu bauddhAdi matamAn jevA kalpit Apta - Agam - tapasvI chhe tevAnun shraddhAn karavun te samyagdarshan nathI. kevun shraddhAn karavun te samyagdarshan chhe? ‘अस्मयं’ ‘त्रिमूढापोढं’ ‘अष्टाङ्गं’ jenun je svarUp kahevAmAn Avyun chhe, evA svarUpavALA gnAn, darpAdi ATh prakAranA madathI rahit, jenun je svarUp kahevAmAn Avyun chhe evA svarUpavALI traN mUDhatA rahit ane jenun je svarUp kahevAmAn Avyun chhe evA svarUpavALA nishankitatvAdi ATh ango sahit shraddhAn karavun, ruchi karavI te samyagdarshan chhe.

ahIn koI shankA kare ke anya shAstramAn chha dravya, sAt tattva ane nav padArthonA shraddhAnane samyagdarshan kahyun chhe, paN ahIn AchArye dev - Agam - tapasvInI pratItine samyagdarshan kahIne anya shAstramAn pratipAdit lakShaNano sangrah karyo nathI. to evI shankA karavI yogya nathI. kAraN ke AgamanA shraddhAnathI ja chha dravya, sAt tattva ane nav padArthonA shraddhAnarUp lakShaNano sangrah thaI jAy chhe. kem ke ‘अबाधितार्थ प्रतिपादकमाप्त वचनं ह्यागमः’ abAdhit arthanun kathan karanAr Aptanun vachan te ja Agam chhe. tethI AgamanA shraddhAnamAn ja chha dravyAdinun shraddhAn sangrahit thaI jAy chhe.

bhAvArtha : — sAchA dev, sAchA Agam ane sAchA guru — e traNenun traN mUDhatA rahit, aShTaang sahit ane ATh mad rahit shraddhAn karavun te samyagdarshan chhe. १. आप्तागमश्रद्धानादेव ख० ।२. बौद्धमत इव घ० । ३. न विद्यंते स्मया वक्ष्यमाणा यत्र इत्यादिपाठः ख० ।४. कथंभूतं ख० ।

Page 2 of 315
PDF/HTML Page 26 of 339
single page version

तत्र सद्दर्शनविषयतयोक्तस्याप्तस्य स्वरूपं व्याचिख्यासुराह —

prashna : mokShashAstrAdi granthomAn tattvonAn shraddhAnane samyagdarshan kahyun chhe. jyAre ahIn sAchAn dev - shAstra ane gurunAn shraddhAnane samyagdarshan kahyun chhe. to banne lakShaNomAn virodh Avashe?

samAdhAAn : — nA, virodh nahi Ave, kAraN ke padArthonun pratipAdan karanAr sAchA dev chhe. temanAn abAdhit vachanane ja Agam kahevAmAn Ave chhe. te AgamanA shraddhAnathI temAn kahelAn tattvonun - padArthonA shraddhAnanun grahaN ApoAp AvI jAy chhe. A rIte jyAn padArthonA shraddhAnane samyagdarshan kahyun chhe tyAn tenA pratipAdak devanAn shraddhAnanun grahaN svayam AvI jAy chhe.

satyArtha Apta vinA satyArtha Agam kevI rIte pragaTe? ane bAdhArahit AgamanA sAchA upadesh vinA sAt tattvAdinun shraddhAn kevI rIte thAy? tethI tattvAdinAn shraddhAnanun mUL kAraN satyArtha Apta ja chhe.

mokShamArga prakAshakamAn kahyun chhe ke —

‘‘arihantanAn je visheShaNo chhe temAn keTalAk jIvAshrit chhe ane koI pudgalAshrit chhe, temAnthI jIvanA yathAvat visheShaNo jANe to jIv mithyAdraShTi rahe nahi.’’

‘‘samyagdarshan - gnAn - chAritranI ekatArUp mokShamArga chhe. e ja muninun sAchun lakShaN chhe. tene jIv yathAvat oLakhe to te mithyAdraShTi rahe ja nahi. (pRuShTha 227).

‘‘ahIn (AgamamAn to) anekAntarUp sAchA jIvAdi tattvonun nirUpaN chhe tathA sAcho ratnatrayarUp mokShamArga darshAvyo chhe, tethI A jain shAstronI utkRuShTatA chhe. tene (agnAnI) oLakhato nathI. kem ke jo e oLakhAN thaI jAy to te mithyAdraShTi rahe nahi.’’ (pRuShTha 228)

A siddhAntane anusarI A gAthAmAn nishchay samyagdarshananI vyAkhyA ApI chhe. 4. temAn samyagdarshananA viShayarUpe kahelA Aptanun svarUp kahevAnI ichchhAthI kahe chhe

Page 3 of 315
PDF/HTML Page 27 of 339
single page version

‘आप्तेन, भवितव्यं, ‘नियोगेन’ निश्चयेन नियमेन वा । किंविशिष्टेन ? ‘उत्सन्नदोषेण’ नष्टदोषेण । तथा ‘सर्वज्ञेन’ सर्वत्र विषयेऽशेषविशेषतः परिस्फु टपरिज्ञानधृता नियोगेन भवितव्यं । तथा ‘आगमेशिना’ भव्यजनानां हेयोपादेयतत्त्वप्रतिप्रतिहेतुभूतागमप्रतिपादकेन २

उक्तविपरीतप्रकारेण, आप्तता न भवेत् ।।५।।

anvayArtha : — [आप्तेन ] Apta [नियोगेन ] niyamathI [उत्सन्नदोषेण ] aDhAr doSh rahit vItarAg, [सर्वज्ञेन ] sarvagna ane [आगमेशिना ] AgamanA ish arthAt AgamanA upadeshak - hitopadeshI [भवितव्यम् ] hovA joIe. [अन्यथा हि ] kAraN ke koI bIjI rIte [आप्तता ] AptapaNun (sAchun devapaNun) [न भवेत् ] hoI shake nahi.

TIkA : — ‘आप्तेन’ Apta hovA joIe, ‘नियोगेन’ nishchayathI athavA niyamathI. kevA visheShatAvALA Apta hovA joIe? ‘उत्सन्नदोषेण’ jemanA doSh nAsh pAmyA chhe tevA hovA joIe arthAt doSh rahit hovA joIe tathA ‘सर्वज्ञेन’ samasta viShayomAn kaIpaN bAkI rahyA vinA sampUrNa visheShatAothI parispaShTa sampUrNa gnAn niyamathI jene hoy evA (arthAt kaIpaN bAkI rahyA vinA sampUrNa dravya - guN - paryAyanun parispaShTa, sampUrNa gnAn niyamathI jene hoy evA) hovA joIe. tathA ‘आगमेशिना’ bhavya jIvone hey - upAdey tattvonI pratipattinA (tattvonA gnAnanA) kAraNabhUt je Agam chhe tenA pratipAdak (upadeshak) niyamathI hovA joIe. shA kAraNe evA hovA joIe? te kahe chhe — ‘नान्यथा हि आप्तता भवेत्’ kAraN ke anyathA anya prakAre kahyun tenAthI viparIt prakAre AptapaNun hoI shake nahi. (vItarAgatA, sarvagnatA ane AgameshitA - hitopadeshakatA A traN visheShatAonA abhAvamAn AptapaNun hoI shake nahi.) १. ‘च्छि’ पाठान्तरं घ० । २. नियोगेन, ख, ग ।

Page 4 of 315
PDF/HTML Page 28 of 339
single page version

bhAvArtha : — jenAmAn vItarAgatA (nirdoShapaNun), sarvagnatA ane paramahitopadeshak- paNun e traN guN hoy tene ja Apta kahe chhe, A traN lakShaN (guN) vinA AptapaNun sambhavI shake nahi.

AptamAn kShudhA - tRuShAdik aDhAr doSho nathI, tethI teo nirdoSh chhe - vItarAg chhe. teo trikAlavartI samasta guN - paryAy sahit samasta jIv - pudgal, dharma - adharma, AkAsh, kAlanA anant paryAyone yugapat pratyakSha jANe chhe, tethI teo sarvagna chhe ane teo divyadhvani dvArA dvAdashAng AgamanA mUL upadeshak chhe. tethI teo AgamanA ish (svAmI) chhe.

prashna : — AptanAn A traN lakShaNo kem kahyAn? ek nirdoShatAmAn (vItarAgatAmAn) ja badhAn lakShaNo na AvI jAy?

samAdhAAn : — pudgal, dharma, adharma, AkAsh, kAlAdimAn kShudhA, tRuShA, rAg, dveShAdik doSho nathI, tethI teo nirdoSh chhe. have nirdoShatA ja Aptanun lakShaN hoy to pudgal Adi Apta Thare, paN Apta to chetan chhe ane pudgalAdik to jaD chhe; tethI jaD chetan Thare. e ativyApti doSh Ave.¹

jo nirdoShatA (vItarAgatA) ane sarvagnatA e be lakShaNo jemAn hoy, tene Apta mAnavAmAn Ave to te be lakShaNo to siddhamAn paN chhe, tethI te paN Apta Thare, paN temanAmAn hitopadeshIpaNAno abhAv chhe tethI teo Apta nathI. temAn paN ativyApti doSh Ave.

mATe vItarAgatA, sarvagnatA ane paramahitopadeshakatA e traNe guNo sahit devAdhidev param audArik sharIramAn tiShThatA bhagavAn sarvagna vItarAg arahantane ja 1. ‘‘je lakShya tathA alakShya bannemAn hoy evun lakShaN jyAn kahevAmAn Ave, tyAn ativyAptipaNun jANavun

Page 5 of 315
PDF/HTML Page 29 of 339
single page version

अथ के पुनस्ते दोषा ये १तत्रोत्सन्ना इत्याशंक्याह —

क्षुच्च बुभुक्षा । पिपासा च तृषा । जरा च वृद्धत्वं । आतङ्कश्च व्याधिः । जन्म च कर्मवशाच्चतुर्गतिषूत्पतिः । अन्तकश्च मृत्युः । भयं चेहपरलोकात्राणागुप्ति- AptapaNun chhe, bIjA koIne nahi — em nishchay karavo. A ja Aptanun nirdoSh lakShaN chhe.

ahIn Aptanun svarUp kahyun chhe. tene yathAvat jIvAshrit ane pudgalAshrit evAn visheShaNonA bhedagnAnapUrvak jANe te jIv mithyAdraShTi rahe nahi. e hetuthI shlok 5 thI 8 sudhI Aptanun svarUp Apyun chhe. 5.

have vaLI te doSho kyA chhe? je temanAmAn (AptamAn) nAsh pAmyA chhe. evI AshankA uThAvIne kahe chhe —

aDhAr doSh rahit Apta (dev)nun lakShaN

anvayArtha : — [यस्य ] jemane [क्षुत्पिपासाजरातङ्कजन्मान्तकभयस्मयाः ] kShudhA, tRuShA, ghaDapaN, rog, janma, maraN, bhay, garva, [रागद्वेषमोहाः ] rAg, dveSh, moh, [च ] ane (Ashcharya, arati, khed, mad athavA shok, nidrA, chintA, sved) e aDhAr doSho [न ] na (सन्ति) hoy, [सः ] te [आप्तः ] Apta (sAchA dev) [प्रकीर्त्यते ] kahevAy chhe.

TIkA : — ‘क्षुध’ - khAvAnI ichchhA (bhUkh), ‘पिपासा’ - tRuShA (taras), ‘जरा’ - vRuddhatva (ghaDapaN), ‘आतङ्क’ - vyAdhi (rog), ‘जन्म’ - karmavashAt chaturgatimAn utpatti, ‘अन्तकः’ - mRutyu, ‘भय’ - A lokano, paralokano, arakShAno, aguptino, maraNano, vedanAno ane akasmAtano e sAt prakArano bhay, ‘स्मयः’ - jAti - kulAdino darpa - garva, १. येत्रोत्सन्ना घ० ।

Page 6 of 315
PDF/HTML Page 30 of 339
single page version

मरणवेदनाऽऽकस्मिकलक्षणं । स्मयश्च जातिकुलादिदर्पः । रागद्वेषमोहाः प्रसिद्धाः । चशब्दाच्चिन्ताऽरतिनिद्राविस्मय१ मदस्वेदखेदा गृह्यन्ते । एतेऽष्टादशदोषा यस्य न सन्ति स आप्तः ‘प्रकीर्त्यते’ प्रतिपाद्यते । ननु चाप्तस्य भवेत् क्षुत्, क्षुदभावे आहारादौ प्रवृत्त्यभावाद्देहस्थितिर्न स्यात् । अस्ति चासौ, तस्मादाहारसिद्धिः । तथा हि । भगवतो देहस्थितिराहारपूर्विका, देहस्थितित्वादस्मदादिदेहस्थितिवत् । जैनेनोच्यते२ — अत्र किमाहारमात्रं३ साध्यते कवलाहारो वा । प्रथमपक्षे सिद्धसाधनता ‘आसयोगकेवलिन ‘रागद्वेषमोहाः’ - rAg, dveSh, moh e doSho to prasiddha chhe - च shabdathI chintA, arati, nidrA, vismay (Ashcharya), mad, athavA viShAd (shok), sved ane khed — e doSho levA. A aDhAr doSho ‘यस्य’ jene ‘न’ na (सन्ति) hoy, ‘सः’ - te ‘आप्तः’ Apta (dev) ‘प्रकीर्त्यते’ - kahevAy chhe.

prashna : — Apta (bhagavAn)ne kShudhA hovI joIe. (kem ke) kShudhAdinA abhAvamAn AhArAdikanI pravRutti nahi hoy ane AhArAdikamAn pravRutti nahi hovAthI dehanI sthiti nahi bane. (dehanI sthiti TakI shakashe nahi). parantu Apta bhagavAnane dehanI sthiti to chhe tethI temane AhAranI siddhi chhe. A pramANe Aptane AhAranI siddhi thAy chhe. amArA jevAnA dehanI sthitinI mAphak Apta bhagavAnane dehanI sthiti hovAthI temanA dehanI sthiti AhArapUrvak hovI joIe.

uttar : — jain teno uttar Ape chhe. te sAmA pakShavALAne pUchhe chhe — Apta bhagavAnane (dehasthiti sambandhamAn) tamAre mAtra AhAr siddha karavo chhe ke kavalAhAr? pratham pakSha lyo to temane mAtra AhAranun sAdhan to siddha thAy chhe, kem ke ‘आसयोगकेवलिन १. अस्य स्थाने ‘विषाद’ इति पाठः ख, ग, घ० । २. जैनेनोच्यते ख – पुस्तके नास्ति । जैनैर्न तदुच्यते घ । ३.णोकम्म कम्महारो कवलाहारो य लेप्पमाहारो ।

ओज मणो हि य कमसो आहारो छव्विहो णेओ ।।

णोकम्मं तित्थयरे कम्मं णारेय माणसो अमरे ।

कवलाहारो णर – पसु ओज्जो पक्खीण लेप्प रुक्खाणं ।

विग्गहगइमावण्णा केवलिणो सम्मुहदो अजोगी य ।

सिद्धा य अणाहारा सेसा आहारिणो जीवा ।।

Page 7 of 315
PDF/HTML Page 31 of 339
single page version

आहारिणो जीवा’ इत्यागमाभ्युपगमात् । द्वितीयपक्षे तु देवदेहस्थित्या व्यभिचारः । देवानां सर्वदा कवलाहाराभावेऽप्यस्याः संभवात् । अथ१ मानसाहारात्तेषां तत्स्थितिस्तर्हि२ केवलिनां कर्मनोकर्माहारात् सास्तु । अथ मनुष्यदेहस्थितित्वादस्मदादिवत्सा तत्पूर्विका इष्यते तर्हि तद्वदेव तद्देहे सर्वदा निःस्वेदत्वाद्यभावः स्यात् । अस्मदादावनुपलब्धस्यापि तदतिशयस्य तत्र संभवे भुक्त्यभावलक्षणोऽप्यतिशयः किं न स्यात् । किं च अस्मदादौ दृष्टस्य धर्मस्य भगवति सम्प्रसाधने तज्ज्ञानस्येन्द्रिय३ जिनतत्वप्रसंगः । तथा हि — भगवतो ज्ञानमिन्द्रियजं आहारिणो जीवाः’ sayog kevalI sudhInA jIvo AhArak chhe. — em AgamathI jANavA maLe chhe. jo bIjo pakSha kavalAhArano lyo to devonA dehanI sthiti sAthe vyabhichAr Ave chhe; kAraN ke (svarganA) devone sadA kavalAhArano abhAv hovA chhatAn paN dehanI sthiti to sambhave chhe. (tethI kavalAhArathI ja dehanI sthiti Take chhe te mAnyatA khoTI Thare chhe.)

have (tyAn) jo em kahevAmAn Ave ke devone mAnasik AhAr chhe, tenAthI temanA dehanI sthiti Take chhe, to kevalIone karma - nokarmanA AhArathI dehanI sthiti Take chhe; em mAno.

have jo em kahevAmAn Ave ke ApaNA jevAnA manuShya dehanI mAphak kevalI bhagavAnane manuShya dehanI sthiti chhe, tethI ApaNA dehanI jem (tethI jem ApaNA dehanI sthiti AhArapUrvak chhe tem) kevalI bhagavAnanA dehanI sthiti AhArapUrvak mAnavI joIe. to teno uttar e chhe ke jevI rIte kevalI bhagavAnanA sharIramAn sarvadA parasevAdino abhAv chhe, tevI ja rIte ApaNA AdinA sharIramAn paN sarvadA parasevAdino abhAv hovo joIe, (kem ke bannemAn manuShya sharIratvarUp hetu vidyamAn chhe.) enA uttaramAn have jo em kahevAmAn Ave ke ApaNA jevAnA sharIramAn te atishay sambhavato nathI, (jethI parasevAdino abhAv hoy) parantu kevalI bhagavAnamAn e atishay sambhave chhe (jenA kAraNe tenAmAn sharIramAn parasevo Adi nathI hotAn). to pachhI (jyAre kevalI bhagavAnane parasevAdinA abhAvano atishay mAnavAmAn Ave chhe tyAre) temane bhojananA (kavalAhAranA) abhAvarUp atishay paN kem na sambhave?

vaLI bIjI vAt e chhe, ke je dharma ApaNA jevAmAn jovAmAn Ave chhe tevo dharma jo arhant bhagavAnamAn paN siddha karavAmAn Ave, to temanA gnAnane indriyajanit hovAno १. ‘अथ मानसाहारास्तेषां तत्रस्थितिस्तर्हि केवलिनां कर्मनोकर्माहारात्’ इति पाठो घ पुस्तके नास्ति । २. ‘तर्हि’ इति ख, ग पुस्तकयोर्नास्ति ।३. तज्ज्ञानस्येन्द्रियजत्व – घ० ।

Page 8 of 315
PDF/HTML Page 32 of 339
single page version

ज्ञानत्वात् अस्मदादिज्ञानवत् । अतो भगवतः केवलज्ञानलक्षणातीन्द्रियज्ञानासंभवात् सर्वज्ञत्वाय दत्तो जलाञ्जलिः । ज्ञानत्वाविशेषेऽपि तज्ज्ञानस्यातीन्द्रियत्वे देहस्थितित्त्वा- विशेषेऽपि तद्देहस्थितेरकवलाहारपूर्वकत्वं किं न स्यात् । वेदनीयसद्भावात्तस्य बुभुक्षोत्पत्तेर्भौजनादौ प्रवृत्तिरित्युक्तिरनुपपन्ना; मोहनीयकर्मसहायस्यैव वेदनीयस्य बुभुक्षोत्पादने सामर्थ्यात् । ‘भोक्तुमिच्छा हि बुभुक्षा’, सा मोहनीयकर्मकार्यत्वात् कथं प्रक्षीणमोहे भगवति स्यात् ? अन्यथा रिरंसाया अपि तत्र प्रसंगात् कमनीयकामिन्यादिसेवाप्रसक्तेरीश्वरादेस्तस्या- विशेषाद्वीतरागता न स्यात् । विपक्षभावनावशाद्रागादीनां हान्यतिशयदर्शनात् केवलिनि prasang Avashe. te A pramANe - bhagavAnanun gnAn indriyajanit chhe, kAraN ke ApaNA jevAnA gnAnanI mAphak ja bhagavAnanun gnAn hovAthI ane bhagavAnanun gnAn indriyajanit TharatAn arhant bhagavAnane kevalagnAnarUp atIndriy gnAnano asambhav thavAthI temanA sarvagnapaNAne jalAnjali apAI gaI. (temane sarvagnatAnA abhAvano prasang Ave.) vaLI jo em kahevAmAn Ave ke ApaNA jevAnA ane temanA gnAnamAn gnAnatvanI apekShAe samAnatA hovA chhatAn kevalI bhagavAnanun gnAn atIndriy chhe, to teno uttar e chhe ke (ApaNA jevAne jem dehanI sthiti chhe tem kevalI bhagavAnane paN dehanI sthiti chhe e rIte) dehanI sthitinI apekShAe bannemAn samAnatA hovA chhatAn kevalI bhagavAnanA dehanI sthiti kavalAhAranA abhAvapUrvak (kavalAhAr vinA) kem na hoI shake? (jevo temane gnAnano atishay chhe tevo kavalAhAr vinA temanA dehanI sthitino atishay kem na mAno?)

(vaLI tame kaho ke) vedanIy karmanA sadbhAvathI temane (kevaLIne) bhojananI ichchhAnI utpatti chhe ane tethI bhojanAdimAn (temanI) pravRutti chhe, to em kahevun yogya nathI, kAraN ke mohanIy karma sahit ja vedanIy karmane bhojananI ichchhA utpanna karavAnun sAmarthya chhe. khAvAnI (bhojan karavAnI) ichchhA te bubhukShA - te mohanIy karmanun kArya hovAthI jemano moh prakShIN thaI gayo chhe tevA arhanta bhagavAnamAn te kem hoI shake? nahitar (arthAt mohanA abhAvamAn paN ichchhAnI utpatti thAy to) strI sAthe ramavAnI ichchhAno paN prasang Ave ane sundar strI AdinI sevAmAn Asakta jan ane sarvagna - arhant devamAn visheShatA na rahevAthI temane vItarAgatA kem hoI shake? (arthAt sundar shayyAmAn shayan, AbharaN, vastrAdi bhogopabhoganI ichchhAno prasang Ave to arhanta bhagavAnane vItarAgatAno abhAv thayo. e doSh Ave; kAraN ke jyAn ichchhA hoy tyAn vItarAgatA hoI shake nahi.)

Page 9 of 315
PDF/HTML Page 33 of 339
single page version

तत्परमप्रकर्षप्रसिद्धेर्वीतरागतासंभवे भोजनाभावपरमप्रकर्षोऽपि तत्र किं न स्यात्, तद्भावनातो भोजनादावपि हान्यतिशयदर्शनाविशेषात् । तथा हि — एकस्मिन् दिने योऽनेकवारान् भुंक्ते, कदाचित् विपक्षभावनावशात् स एव पुनरेकवारं भुंक्ते । कश्चित् पुनरेकदिनाद्यन्तरित- भोजन; अन्यः पुनः पक्षमाससंवत्सराद्यन्तरितभोजन इति । किं च — बुभुक्षापीडानिवृत्ति- र्भोजनरसास्वादनाद्भवेत् तदास्वादनं चास्य रसनेन्द्रियात् केवलज्ञानाद्वा ? रसनेन्द्रियाच्चेत् मतिज्ञानप्रसंगात् केवलज्ञानाभावः स्यात् । केवलज्ञानाच्चेत् किं भोजनेन ? दूरस्थस्यापि त्रैलोक्योदरवर्तिनो रसस्य परिस्फु टं तेनानुभवसंभवात् । कथं चास्य

jo em kahevAmAn Ave ke vipakSha (viruddha - viparIt) bhAvanAnA vashathI rAgAdinI hInatAno atishay jovAmAn Ave chhe (arthAt rAgAdikathI viruddha bhAvanA karavAthI rAgAdikamAn hnAs jovAmAn Ave chhe). kevalI bhagavAnamAn tenI (rAgAdikanA hnAsanI) param prakarShatA (charam sImA) siddha hovAthI temane vItarAgatA sambhave chhe. (temanI vItarAgatAmAn bAdh Avato nathI.) teno uttar e chhe ke jo em chhe, to temanAmAn bhojananA abhAvanI param prakarShatA paN kem na hoI shake? kAraN ke bhojananA abhAvanI bhAvanAthI bhojanAdikamAn paN (sAmAnya manuShya ane bhagavAn bannemAn) avisheShapaNe hnAsano atishay jovAmAn Ave chhe.

te A pramANe - je ek divasamAn anekavAr bhojan kare chhe te ja vipakSha bhAvanAthI (rAganA - ichchhAnA abhAvasvarUp bhAvanAthI) kadAchit ekavAr bhojan kare chhe. koI to ek divasanA Antare bhojan kare chhe, to vaLI anya koI pakSha, mAs, varShAdinA Antare bhojan kare chhe.

vaLI bIjI vAt e chhe ke arahant bhagavAnane jo bubhukShA sambandhI pIDAnI nivRutti bhojananA rasAsvAdathI thatI hoy to ame pUchhIe chhIe, ke te rasAsvAdan temane rasanendriyathI thAy chhe ke kevalagnAnathI? jo rasanendriyathI thAy chhe em kaho to temane matignAnano prasang AvavAthI kevalagnAnano abhAv thAy. A doShathI bachavAne mATe jo kevalagnAnathI rasAsvAdan thAy chhe em kaho to bhojananI shI jarUr chhe? kAraN ke dUr rahevA chhatAn paN traN lokanI andar vartatA rasano parispaShTa (pratyakSha) anubhav kevalagnAn dvArA thaI shake chhe.

Page 10 of 315
PDF/HTML Page 34 of 339
single page version

केवलज्ञानसंभवो भुंजानस्य श्रेणीतः पतितत्वं प्रमत्तगुणस्थानवर्तित्वात् । अप्रमत्तो१ हि साधुराहारकथामात्रेणापि प्रमत्तो भवति नार्हन्भुजानोऽपीति महच्चित्रं । अस्तु तावज्ज्ञानसंभवः तथाप्यसौ केवलज्ञानेन पिशिताद्यशुद्धद्रव्याणि पश्यन् कथं भुंजीत अन्तरायप्रसंगात् । गृहस्था अप्यल्पसत्वास्तानि पश्यन्तोऽन्तरायं कुर्वन्ति किं पुनर्भगवाननन्तवीर्यस्तन्न कुर्यात् । तदकरणे वा तस्य तेभ्योऽपि हीन३ सत्त्वप्रसंगात् । क्षुत्पीडासंभवे चास्य कथमनन्तसौख्यं स्यात् यतोऽनन्तचतुष्टयस्वामितास्य । न हि सान्तरायस्यानन्तता युक्ता ज्ञानवत् । न च बुभुक्षा पीडैव न भवतीत्यभिधातव्यं ‘‘क्षुधासमा नास्ति शरीरवेदना’’ इत्यभिधानात् । तदलमतिप्रसंगेन प्रमेयकमलामार्तण्डे न्याय-

vaLI ek vAt A paN chhe ke bhojan karanAr arhant bhagavAnane kevalagnAn kevI rIte sambhavI shake? kAraN ke bhojan karavAthI shreNIthI nIche paDavAthI te pramatta guNasthAnavartI thaI jashe. jyAre apramatta sAdhu AhAranI kathA karavA mAtrathI paN kharekhar pramatta thAy chhe tyAre arahant bhagavAn bhojan karatA thakA paN pramatta na thAy te mahAn Ashcharya chhe athavA ghaDIbhar kevalagnAn mAnI paN levAmAn Ave topaN teo kevalagnAn dvArA mAns Adi ashuddha dravyone dekhatA thakA antarAyano prasang AvavAthI kevI rIte bhojan karI shake? alpa shaktivALA gRuhastho paN mAnsAdi ashuddha dravyone dekhatA thakA antarAy kare chhe (pAme chhe) to pachhI anant vIryavAn bhagavAn shun antarAy na kare? (to anant vIryavAn bhagavAn shA mATe antarAy na pAme?) vaLI jo te bhagavAn antarAy na kare to temane temanAthI (gRuhasthothI) paN hIn shakti hovAno prasang Ave.

jo temane kShudhA sambandhI pIDA hoy to temane anant saukhya kevI rIte hoI shake? (na ja hoI shake.) kAraN ke temane anant chatuShTayanun svAmIpaNun to niyamathI hoy chhe. je antarAy sahit hoy tenI anantatA ghaTatI nathI, gnAnanI mAphak. (arthAt jevI rIte antarAy sahit gnAnamAn anantatA ghaTI shakatI nathI, tevI rIte antarAy sahit sukhamAn anantatA ghaTI shakatI nathI.)

vaLI ‘bubhukShA pIDA ja nathI’ em kahI shakAshe nahi, kem ke ‘क्षुधासमा नास्ति शरीरवेदना’ kShudhAnI samAn bIjI koI sharIr vedanA nathI - evun vachan chhe. mATe bahu vistArathI bas thAo, kAraN ke prameyakamalamArtaNDamAn ane nyAyakumudachandroday १. अप्रमत्तोऽपि ख । २. सत्त्वानि ख, ग । ३. हीनत्व ख ।

Page 11 of 315
PDF/HTML Page 35 of 339
single page version

कुमुदचन्द्रे च प्रपञ्चतः प्ररूपणात् ।।६।। granthamAn vistArathI tenun nirUpaN karavAmAn Avyun chhe.

bhAvArtha : — AptamAn (sAchA devamAn) kShudhA, tRuShAdi aDhAr doSho hotA nathI, tethI teo vItarAg kahevAy chhe. A doShomAn bhay, rAg, dveSh, moh, chintA, khed, mad (garva), rati, vismay (Ashcharya), udveg (shok) — A doSho to mohanIyakarmanA abhAvamAn naShTa thaI gayA chhe. nidrA darshanAvaraN karmanA abhAvamAn naShTa thaI jAy chhe. kShudhA, tRuShA, ghaDapaN, rog, sved (parasevo) — e sharIranI avasthAo chhe. bhagavAnane param audArik sharIr hovAthI A doShono paN abhAv hoy chhe. janma tathA maraN to karma sahit jIvone hoy chhe. bhagavAn to jIvanamukta chhe ane sarva karmono nAsh karI dehamukta thAy chhe, tethI A aDhAr doSho yA tenA sahachararUp AtmA athavA sharIr sambandhI anya koIpaN doSh AptamAn hotA nathI. A doShomAn kyA doSho jIvAshrit chhe ane kyA doSho sharIrAshrit chhe, te jANI vivek karavo yogya chhe.

keTalAk bhagavAnane kavalAhAr mAne chhe, kAraN ke temanI mAnyatA pramANe kavalAhAr vinA dehanI sthiti hoI shake nahi. parantu te mAnyatA barAbar nathI, kAraN ke devone kavalAhAr nathI chhatAn temanA dehanI sthiti sAgaroparyanta banI rahe chhe. temanI dehanI sthitinun kAraN mAnasik AhAr chhe, tem bhagavAnanI dehanI sthitinun kAraN karma - nokarma AhAr chhe, nahi ke kavalAhAr. kahyun chhe ke —

artha : — nokarma AhAr, karma AhAr, kavalAhAr, lepAhAr, oj AhAr ane mAnasik AhAr - em AhAr chha prakAranA kahyA chhe. 4.

tIrthankar bhagavAnane nokarma vargaNAnA grahaNarUp AhAr hoy chhe, nArakIne karma bhogavavArUp AhAr hoy chhe, devone mAnasik AhAr hoy chhe, (temane manamAn ichchhA thatAnnI sAthe kanThamAnthI amRut jhare chhe, tenAthI temane tRupti thAy chhe.) manuShya ane pashuone

Page 12 of 315
PDF/HTML Page 36 of 339
single page version

kavalAhAr hoy chhe, pakShIone ojAhAr (mAtAnA udaranI garamIuShmArUp AhAr) ane pRithvI Adi ekendriy jIvane lepAhAr (pRithvI Adine sparsharUp AhAr) hoy chhe. 5.

shrI pravachanasAr gAthA 20mAn atIndriyapaNAne lIdhe ja shuddha AtmAne shArIrik sukh - dukh nathI, em vyakta karyun chhe, tyAn kevaLI bhagavAnane indriy samUh nathI. tem shuddha AtmAne sharIr sambandhI sukh - dukh nathI. tathA kevaLI bhagavAnane sharIr sambandhI kShudhAdi dukh ke bhojanAdi sukh hotun nathI, tethI temane kavalAhAr hoto nathI; em kahyun chhe.

bhagavAnane kavalAhAr hoy em mAnanArA bhagavAnane param utkRuShTa atIndriy sukh mAnatA ja nathI - shraddhatA nathI, tethI te abhavya chhe ane bhavyo teno svIkAr kare chhe; em pravachanasAr gAthA 62mAn kahyun chhe. mATe bhagavAnane kavalAhAr hoI shake nahi em shraddhA karavI.

vaLI jevo ApaNAmAn dharma chhe tevo ja kevalI bhagavAnamAn dharma hovo joIe, tethI ApaNI mAphak kevalI bhagavAnamAn paN dehanI sthiti bhojanathI hovI joIe - em jo kahevAmAn Ave to jem kevalI bhagavAnanA sharIramAn parasevAdinA abhAvarUp dharma chhe tem ApaNA sharIramAn paN parasevAdino abhAv hovo joIe. enA uttaramAn jo em kahevAmAn Ave ke kevalI bhagavAnamAn atishay hovAthI temanA sharIramAn parasevo Adi thatAn nathI to pachhI kevalI bhagavAnane kavalAhAranA abhAvano atishay kem na sambhave? mATe kavalAhArathI temanA dehanI sthiti mAnavI uchit nathI.

vaLI koI kahe ke kevalIne vedanIy karmano sadbhAv hovAthI bhojananI ichchhA ane te mATe pravRutti hoy chhe, to te paN satya nathI; kAraN ke ichchhA mohanIy karmanA uday nimitte hoy chhe, parantu bhagavAnane mohanIy karmano to sarvathA abhAv hoy chhe, tethI temane bhojananI ichchhA kem sambhave? jo ichchhA hoy to vItarAgatA hoI shake nahi.

jo temane kShudhAdinI pIDAno sambhav mAnavAmAn Ave to temane anant saukhya kyAn rahyun?

vaLI koI kahe chhe ke ashAtA vedanIy karmanA udayathI kevalI bhagavAnane kShudhA, tRuShA, rog, maL - mUtrAdik hoy chhe; parantu temanun te kahevun paN asatya chhe, kAraN ke

Page 13 of 315
PDF/HTML Page 37 of 339
single page version

अथोक्तदोषैर्विवर्जितस्याप्तस्य वाचिकां नाममालां प्ररूपयन्नाह — kShudhA - tRuShA to ashAtAvedanIy karmanI udIraNAthI hoy chhe, parantu chhaThThA guNasthAnamAn ashAtAnI udIraNAnI vyuchchhitti¹ chhe, tethI sAtamAdi guNasthAnomAn kShudhAdi vedanAono abhAv chhe.

sAtamA guNasthAnathI ek shAtAvedanIyano ja navIn bandh hoy chhe, paN ashAtAno bandh hoto nathI. kevalIne shAtAno bandh ek samay pUrato ja hoy chhe ane teno nirantar uday thato ja rahe chhe, tethI ashAtAno uday paN shAtArUp pariName chhe. tethI ashAtAnA udayajanit parIShah jinendrane hotA nathI. kevalI bhagavAnane rAg - dveSh naShTa thayA chhe ane indriyajanit gnAnano abhAv chhe tethI shAtA - ashAtAthI utpanna thayelun indriyajanit sukh - dukh kevalIne hotun nathI.

‘‘kevaLagnAnIne sharIr² sambandhI sukh - dukh nathI, kAraN ke atIndriyapaNun thayun chhe tethI em jANavun.’’

‘‘kevalI bhagavAnane sharIr sambandhI kShudhAdi dukh ke bhojanAdi sukh hotun nathI, tethI temane kavalAhAr hoto nathI.’’ (shrI pravachanasAr gAthA 20 ane bhAvArtha)

‘‘jemanAn ghAtikarmo nAsh pAmyAn temanun (kevalI bhagavantonun) sukh (sarva) sukhomAn param arthAt utkRuShTa chhe evun vachan sAmbhaLIne jeo tene shraddhatA nathI, teo abhavya chhe ane bhavyo teno svIkAr (Adar - shraddhA) kare chhe.’’ (shrI pravachanasAr gAthA 62.)

mATe bhagavAnane kavalAhAr hoI shake nahi, em shraddhA karavI. 6.

have pUrvokta doShothI rahit je Apta temanAn vAchak nAmamAlAnun prarUpaN karIne kahe chhe — 1. ‘je guNasthAnamAn karma prakRitiono bandh, uday athavA sattva (sattA)nI vyuchchhitti kahI hoy te

2. juo ‘shrI ratnakaranDak shrAvakAchAr’nI pt.. sadAsukhadAsajI kRut hindI TIkA pRuShTha. 7 – 8.

Page 14 of 315
PDF/HTML Page 38 of 339
single page version

परमे इन्द्रादीनां वन्द्ये पदे तिष्ठतीति ‘परमेष्ठी’ । परं निरावरणं परमातिशय- प्राप्तं ज्योतिर्ज्ञानं यस्यासौ परंज्योतिः । ‘विरागो’ विगतो रागो भावकर्म यस्य । ‘विमलो’ विनष्टो मलो द्रव्यरूपो मूलोत्तरकर्मप्रकृतिप्रपंचो यस्य । ‘कृती’ निःशेषहेयोपादेयतत्त्वे विवेकसम्पन्नः । ‘सर्वज्ञो’ यथावन्निखिलार्थसाक्षात्कारी । ‘अनादिमध्यान्तः’ उक्तस्वरूपप्राप्तप्रवाहापेक्षया आदिमध्यान्तशून्यः । ‘सार्वः’ इह पर लोकोपकारकमार्गप्रदर्शकत्वेन सर्वेभ्यो हितः । ‘शास्ता’ पूर्वापरविरोधादिदोषपरिहा-

AptavAchak nAmo yA hitopadeshInun svarUp

anvayArtha : — [परमेष्ठी ] parameShThI, [परंज्योतिः ] param jyoti, [विरागः ] virAg (vItarAg) [विमलः ] vimal, [कृती ] kRutI (kRutakRutya), [सर्वज्ञः ] sarvagna, [अनादिमध्यान्तः ] anAdimadhyAnta, (pravAhanI apekShAe jene Adi, madhya ane ant nathI tevA. - Adi - madhya - ant rahit), [सार्वं ] sArva (sarva hitakartA), [शास्ता ] shAstA (hitopadeshI) [उपलाल्यते ] evAn sArthak nAmothI jemanun svarUp kahevAmAn Avyun chhe, te Apta kahevAy chhe.

TIkA : — indra vagerene vandanIy evA param padamAn je sthit chhe tethI te ‘परमेष्ठी’ parameShThI chhe. ‘परं’ AvaraN rahit - param atishay prApta, ‘ज्योति’ gnAn jene chhe te ‘परंज्योति’ paranjyoti chhe. (nirAvaraN - kevalagnAn sahit hovAne kAraNe te paranjyoti chhe.) ‘विरागः’ rAgarUp bhAvakarmathI rahit hovAne kAraNe je virAg chhe, ‘विमलः’ mUl - uttar karma prakRitinA vistArarUp, dravyakarmarUp mal jemane nAsh pAmel hovAne kAraNe te vimal chhe. ‘कृती’ samasta hey - upAdey tattvomAn je vivek sampanna hovAne kAraNe kRutI chhe. ‘सर्वज्ञः’ sarva padArthone yathAvat sAkShAt karanAr hovAne kAraNe te sarvagna chhe. ‘अनादि मध्यान्तः’ pUrvokta svarUpavALA AptanA pravAhanI apekShAe Adi - madhya ane antathI rahit hovAne kAraNe te anAdimadhyAnta chhe. ‘सार्वः’ A lok ane paralokane upakArak evA mArgane batAvanAr hovAthI sarvane hitakArak - hitarUp hovAne kAraNe te sArva chhe. ‘शास्ता’ pUrvApar virodhAdi doShonA parihAr dvArA sarva padArthonA yathAvat svarUpanA

Page 15 of 315
PDF/HTML Page 39 of 339
single page version

रेणाखिलार्थानां यथावत्स्वरूपोपदेशकः । एतैः शब्दैरुक्तस्वरूप आप्त ‘उपलाल्यते’ प्रतिपाद्यते ।।७।।

सम्यग्दर्शनविषयभूताप्तस्वरूपभिधायेदानीं तद्विषयभूतागमस्वरूपभिधातुमाह —

अनात्मार्थं विना रागैः शास्ता शास्ति सतो हितम् ।

ध्वनन् शिल्पिकरस्पर्शान्मुरजः किमपेक्षते ।।८।। upadeshak hovAne kAraNe te shAstA chhe. — A shabdothI jenun svarUp kahevAmAn Avyun chhe te Apta ‘उपलाल्यते’ kahevAy chhe.

bhAvArtha : — ahIn AchArye AptanAn judAn judAn nAm darshAvI temanun visheSh svarUp darshAvyun chhe.

teo indrAdik dvArA vandanIy param padamAn sthit hovAthI ‘parameShThI’, nirAvaraN kevaLagnAn sahit hovAthI ‘paranjyoti’, rAg - dveShAdi bhAvakarma rahit hovAthI ‘virAgI’, ghAtiyAnkarmarUp dravyakarmathI rahit hovAthI ‘vimal’, sarva hey - upAdeyanun gnAn hovAthI ‘kRutI’, sarva padArthone yugapad ek samayamAn pratyakSha jANanAr hovAthI ‘sarvagna’, satyArtha devanA pravAhanI apekShAe Adi, madhya ane ant rahit hovAthI ‘anAdimadhyAnta’, sarva jIvonA hitakArak hovAthI ‘sArva’ ane divyadhvani dvArA sarva padArthono yathAvat upadesh ApanAr hovAthI ‘shAstA’ chhe. A AptanAn visheShaNavAchak nAmo chhe.

je AptanAn A visheShaNo jANI potAnA AtmAnI sanmukh thAy chhe te kharekhar potAnA AtmAne jANe chhe, kAraN ke bannemAn nishchayathI taphAvat nathI. shrI pravachanasAr gAthA 80mAn kahyun chhe ke —

‘‘je arhantane dravyapaNe, guNapaNe ane paryAyapaNe jANe chhe te (potAnA) AtmAne jANe chhe. ane teno moh (darshan moh) nirAshrayapaNAne lIdhe avashya lay pAme chhe.’’

A shlok A hetuthI kahevAmAn Avel chhe em samajavun. 7. samyagdarshananA viShayabhUt je AptasvarUp te kahIne have tenA viShayabhUt je Agamanun svarUp te kahevA mATe kahe chhe —

Page 16 of 315
PDF/HTML Page 40 of 339
single page version

‘शास्ता’ आप्तः । ‘शास्ति’ शिक्षयति । कान् ? ‘सतः’ अविपर्यस्तादित्वेन समीचीनान् भव्यान् । किं शास्ति ? ‘हितं’ स्वर्गादितत्साधनं च सम्यग्दर्शनादिकं । किमात्मनः किंचित् फलमभिलषन्नसौ शास्तीत्याह — ‘अनात्मार्थं’ न विद्यते आत्मनोऽर्थः प्रयोजनं यस्मिन् शासनकर्मणि परोपकारार्थमेवासौ तान् शास्ति । ‘‘परोपकाराय सतां हि चेष्टितं’’ इत्यभिधानात् । स तथा शास्तीत्येतत् कुतोऽवगतमित्याह — ‘विना रागैः’ यतो लाभपूजाख्यात्यभिलाषलक्षणपरै रागैर्विना शास्ति ततोऽनात्मार्थं शास्तीत्यवसीयते । अस्यैवार्थस्य समर्थनार्थमाह — ध्वनन्नित्यादि । शिल्पिकरस्पर्शाद्वादककराभिघातान्मुरजो मदलो

anvayArtha : — [शास्ता ] hitopadeshI Apta bhagavAn [अनात्मार्थं ] sva - prayojan vinA ane [रागैः विना ] rAg - dveSh vinA [सतः ] bhavya jIvone [हितम् ] hitakArak [शास्ति ] upadesh de chhe; [यथा ] jem ke [शिल्पिकरस्पर्शात् ] shilpInA hAthanA sparshathI [ध्वनन् ] vAgatun (avAj karatun) [मुरखः ] mRudang [किम् ] shAnI [अपेक्षते ] apekShA rAkhe chhe? (kAI apekShA rAkhatun nathI.)

TIkA : — ‘शास्ता’ eTale Apta. ‘शास्ति’ upadeshe chhe, kone? ‘सतः’ viparIt mAnyatAdithI rahit hovAthI jeo samIchIn (samyagdraShTi) chhe tevA bhavya jIvone; shun upadeshe chhe? ‘हितं’ svargAdinA sAdhanarUp samyagdarshanAdikane. ‘shun potAne mATe kAI phaLanI ichchhA rAkhIne teo upadesh kare chhe? te kahe chhe? ‘अनात्मार्थं’ nA, upadesh devAnA kAryamAn temane potAnun kAI prayojan nathI. teo paropakArane arthe ja temane upadesh de chhe, evun kathan chhe ke — ‘‘परोपकाराय सतां हि चेष्टितम्’’ sant puruShonI cheShTA paropakAr mATe ja hoy chhe. teo tevI rIte upadeshe chhe em kevI rIte jANyun? kahe chhe — विना रागैः kAraN ke teo potAnA lAbh, pUjA, khyAti, AdinI abhilAShA rUp rAg vinA upadeshe chhe. tethI AtmIy prayojan vinA teo upadeshe chhe, em nakkI thAy chhe. A ja arthanun samarthan karavA kahe chhe. ‘ध्वनन्नित्यादि’ shilpInA hAthanA sparshathI - vagADanAranA hAthanI thApathI avAj karatun mRudang shun potAne mATe kAI apekShA rAkhe chhe? kAI ja apekShA rAkhatun nathI. A artha chhe. jem mRudang paropakAr mATe ja