Page 297 of 315
PDF/HTML Page 321 of 339
single page version

केवलमेतदेव धारयते अपि तु शीलसप्तकं चापि त्रिःप्रकारगुणव्रतचतुःप्रकारशिक्षाव्रतलक्षणं शीलम् ।।१३८।।

सामयिकः समयेन प्राक्प्रतिपादितप्रकारेण चरतीति सामयिकगुणोपेतः । किंविशिष्टः ? चतुरावर्तत्रितयः चतुरो वारानावर्तत्रितयं यस्य । एकैकस्य हि कायोत्सर्गस्य

bhāvārtha : — je mithyātva, nidān ane māyā — e traṇ shalya rahit thaīne, atichār rahit pāñch aṇuvratone ane sāt shīlavratone arthāt traṇ guṇavrat ane chār shikṣhāvratane paṇ dhāraṇ kare chhe, tene gaṇadharādi devoe vratik arthāt bījī vrat pratimādhārī shrāvak mānyo chhe. 138.

have shrāvak sāmāyik guṇavratathī sampanna hoy chhe, em prarūpaṇ karī kahe chhe —

anvayārtha : — [चतुरावर्त्तत्रितयः ] chāre dishāomān traṇ – traṇ āvartta karanār [चतुः प्रणामः ] chār dishāomān (ek – ek) praṇām karanār, [यथाजातः ] abhyantar ane bāhya parigrahanī chintāthī rahit [स्थितः ] kāyotsargathī sthit, [द्विनिषद्यः ] be āsan karanār (be vār besīne namaskār karanār), [त्रियोगशुद्धः ] man – vachan – kāy — e traṇ yogone shuddha rākhīne [त्रिसंध्यम् ] savār, bapor ane sāñj — e traṇ sandhyā samaye [अभिवन्दी ] abhivandan karanār (arthāt traṇ sandhyā samaye sāmāyik karanār) [सामयिकः ] sāmāyik pratimādhārī (shrāvak) chhe.

ṭīkā : — ‘सामयिकः’ samayathī arthāt pūrva pratipādit prakārathī je ācharaṇ kare chhe te sāmāyikanā guṇothī yukta chhe. te kevo chhe? ‘चतुरावर्त्तत्रितयः’ chār vakhat

Page 298 of 315
PDF/HTML Page 322 of 339
single page version

विधाने ‘णमो अरहंताणस्य थोसामें’श्चाद्यन्तयोः प्रत्येकमावर्तत्रितयमिति एकैकस्य हि कायोत्सर्गविधाने चत्वार आवर्ता तथा तदाद्यन्तयोरेकैकप्रणामकरणाच्चतुःप्रणामः । स्थित ऊर्ध्वकायोत्सर्गोपेतः । यथाजातो बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहचिन्ताव्यावृत्तः । द्विनिषद्यो द्वे निषद्ये उपवेशने यस्य । देववन्दनां कुर्वता हि प्रारंभे समाप्तौ चोपविश्य प्रणामः । कर्तव्यः । त्रियोगशुद्धः त्रयो योगा मनोवाक्कायव्यापाराः शुद्धा सावद्यव्यापाररहिता यस्य ? अभिवन्दी अभिवन्दत इत्यैवंशीलः । कथं ? त्रिसध्यं ।।१३९।।

साम्प्रतं प्रोषधोपवासगुणव्रतं श्रावकस्य प्रतिपादयन्नाह — (darek dishāmān) traṇ – traṇ āvartta karanār – arthāt ek – ek dishāmān kāyotsarganā vidhānamān ‘णमो अरहंताणं thī थोस्सामि’ ādi pāṭhanā ante pratyek dishāmān traṇ āvartta — em chār vakhat āvartta karanār, चतुः प्रणामः’ tathā ādi ane antamān ek – ek praṇām — em chār praṇām karanār, ‘स्थितः’ sthit arthāt ūbhā rahīne- kāyotsargamān sthit, ‘यथाजातः’ bāhya – abhyantar parigrahonī chintāthī nivr̥utta, ‘द्विनिषद्यः’ be āsano karanār arthāt dev – vandanā karanāre prārambhamān ane samāpti vakhate besīne praṇām karavā joīe. ‘त्रियोगशुद्धः’ traṇ yog arthāt man – vachan – kāyanā vyāpāro shuddha karīne arthāt pāpayukta vyāpārathī rahit thaīne ‘अभिवन्दी’ abhivande chhe arthāt abhivandan karavāno jeno svabhāv chhe – tevo te kevī rīte (abhivande chhe)? ‘त्रिसंध्यम्’ traṇ sandhyāonā samaye (abhivande chhe).

bhāvārtha : — chāre dishāomān darekamān traṇ – traṇ āvartta — em kul bār āvartta ane ek – ek dishāmān ek — em chār praṇām karī, abhyantar ane bāhya parigrah rahit muni samān khaḍgāsan ke padmāsan dhāraṇ karī, man – vachan – kāy – em traṇ yog shuddha karī; savār, bapor ane sāñje – sandhyānā samaye sāmāyik karanār vyakti tr̥utīy sāmāyik pratimādhārī kahevāy chhe.

ā pratimādhārī shlok 105mān darshāvyā pramāṇe sāmāyik shikṣhāvratanā pāñch atichāro na lāge te māṭe khās sāvadhān rahe chhe. tene pratimānun pālan niratichār pūrvak ja hoy chhe. 139.

have shrāvakanā proṣhadhopavās guṇavratanun pratipādan karī kahe chhe —

Page 299 of 315
PDF/HTML Page 323 of 339
single page version

प्रोषधेनानशनमुपवासो यस्यासौ प्रोषधानशनः । किमनियमेनापि यः प्रोषधोपवासकारी सोऽपि प्रोषधानशनव्रतसम्पन्न इत्याह – प्रोषधनियमविधायी प्रोषधस्य नियमोऽवश्यंभावस्तं विदधातीत्येवंशीलः । क्व तन्निमयविधायी ? पर्वदिनेषु चतुर्ष्वपि द्वयोश्चतुर्दश्योर्द्वयोश्चाष्टम्योरिति । किं चातुर्मासस्यादौ तद्विधायीत्याह – मासे मासे । किं कृत्वा ? स्वशक्तिमनिगुह्य तद्विधाने आत्मसामर्थ्यमप्रच्छाद्य । किंविशिष्टः ? प्रणिधिपरः एकाग्रतां गतः शुभध्यानरत इत्यर्थः ।।१४०।।

anvayārtha : — [मासे मासे ] pratyek mahine, [चतुर्षु अपि ] chārey [पर्वदिनेषु ] parvanā divasomān arthāt be aṣhṭamī ane be chaturdashīnā divase [स्वशक्तिम् ] potānī shakti [अनिगुह्य ] chhūpāvyā vinā, [प्रणिधिपरः ] ekāgra thaī arthāt dharmadhyānamān rat thaī [प्रोषधनियमविधायी ] niyamapūrvak proṣhadhopavās karanār [प्रोषधानशनः ] proṣhadhopavās pratimādhārī chhe.

ṭīkā : — ‘प्रोषधानशनः’ jene proṣhadhapūrvak upavās chhe te proṣhadhopavāsī chhe. je aniyamathī proṣhadhopavās kare chhe, te shun proṣhadhopavās vratathī yukta chhe? te kahe chhe ‘प्रोषधनियमविधायी’ proṣhadhano niyam arthāt avashya karavāno bhāv – tene je dhāraṇ kare chhe evā svabhāvavāḷo te niyamanun pālan kyān (kyāre) kare chhe? ‘पर्वदिनेषु चतुर्ष्वपि’ chārey parvanā divase arthāt be chaturdashī ane be aṣhṭamīnā divase. shun te chaturmāsanī ādimān te kare chhe, te kahe chhe — ‘मासे मासे’ pratyek mahine (kare chhe). kaī rīte? ‘स्वशक्तिमनिगुह्य’ te karavāmān ātmashakti chhūpāvyā vinā. kevo thaīne? प्रणिधिपरः१ ekāgra thaīne – shubh dhyānamān rat thaīne evo artha chhe.

bhāvārtha : — je dar mahine be aṣhṭamī ane be chaturdashīnā divase potānī shakti chhūpāvyā vinā dharmadhyānamān līn thaī niyamathī – vidhipūrvak niratichār2 proṣhadhopavās kare chhe, te proṣhadhapratimādhārī kahevāy chhe. 140. १. प्रणधिपरः घ । 2. proṣhadhopavāsanā atichār māṭe juo shlok 110nī ṭīkā.

Page 300 of 315
PDF/HTML Page 324 of 339
single page version

इदानीं श्रावकस्य सचित्तविरतिस्वरूपं प्ररूपयन्नाह —

मूलफलशाकशाखाकरीरकन्दप्रसूनबीजानि ।

नामानि योऽपि सोऽयं सचित्तविरतो दयामूर्तिः ।।१४१।।

सोऽयं श्रावकः सचित्तविरतिगुणसम्पन्नः । यो नात्ति न भक्षयति । कानीत्याह — मूलेत्यादि — मूलं च फलं च शाकश्च शाखाश्च कोपलाः करीराश्च वंशकिरणाः१ कंदाश्च प्रसूनानि च पुष्पाणि बीजानि च तान्येतानि आमानि अपक्वानि यो नात्ति । कथंभूतः सन् ? दयामूर्तिः दयास्वरूपः सकरुणचित्त इत्यर्थः ।।१४१।।

anvayārtha : — [यः ] je [दयामूर्तिः ] dayāmūrti (dayāḷu) thaīne [आमानि ] kāchān [मूलफलशाकशाखाकरीरकन्दप्रसूनबीजानि ] mūḷ, phaḷ, shāk, shākhā, karīr2, kanda, phūl ane bīj [न अत्ति ] khāto nathī, [सः अर्थ ] te ā [सचित्तविरतः ] sachittatyāg pratimādhārī chhe.

ṭīkā : — ‘सः अयं’ te ā sachittaviratiguṇasampanna shrāvak chhe ke je ‘न अत्ति’ khāto nathī. shun (khāto nathī)? te kahe chhe — ‘मूलेत्यादि’ mūḷ, phaḷ, shāk, shākhā (kumpaḷ), karīr (vanshakiraṇ), kanda, phūl ane bīj — ‘न आमानि’ e kāchān yā apakva je khāto nathī. kevo thaīne? ‘दयामूर्ति’ dayāsvarūp thaīne arthāt karuṇāchittavāḷo thaīne.

bhāvārtha : — je shrāvak kāchān (apakva, ashuṣhka, sachitta, aṅkurotpattikārak) mūḷ (jaḍ), phaḷ, shāk, ḍāḷī, kumpaḷ, jamīnakand, phūl ane bīj vagere khāto nathī, tathā sachitta pāṇī paṇ garam karīne pīe chhe ane sachitta lavaṇ (mīṭhun) paṇ agnimān shekī tene kūṭī – pīsīne vāpare chhe, te dayānī mūrti sachittatyāg pratimādhārī kahevāy chhe.

mūḷ, phaḷ, kandādi — e vanaspatinān āṭh aṅg chhe. emānthī koī vanaspatine traṇ – chār – pāñch ādi aṅg hoy chhe. tene sachittatyāgī kāchān – apakva – sachitta avasthāmān १. वंशकिरला इति ग। 2. karīr – koī paṇ aṅkur, gāṇṭh, vānsanā aṅkur.

Page 301 of 315
PDF/HTML Page 325 of 339
single page version

स च श्रावको । रात्रिभुक्तिविरतोऽभिधीयते । यो विभावर्यां रात्रौ । नाश्नाति न भुंक्ते । किं तदित्याह — अन्नमित्यादि — अन्नं भक्तमुद्गादि, पानं द्राक्षादिपानकं, खाद्यं मोदकादि, लेह्यं १रव्रादि । किंविशिष्टः ? अनुकम्पमानमनाः सकरुणहृदयः । केषु ? सत्त्वेषु प्राणिषु ।।१४२।। khāto nathī, parantu temane achitta karīne – agni vageremān pakavīne khāy chhe. 141.

have shrāvakanā rātribhuktivirati guṇanun varṇan karī kahe chhe —

anvayārtha : — [सत्त्वेषु ] prāṇīo pratye [अनुकम्पमानमनाः ] dayāḷu chittavāḷā thaīne [यः ] je [विभावर्याम् ] rātre [अन्नम् ] anna, [पानम् ] pey, [खाद्यम् ] khādya, [लेह्यम् ] lehya padārtho [न अश्नाति ] khāto nathī; [सः ] te [रात्रिभुक्तिविरतः ] rātribhuktityāg pratimādhārī shrāvak chhe.

ṭīkā : — ‘स च रात्रिभुक्तिविरतः’ te shrāvak rātribhojanano tyāgī kahevāy chhe, ‘यः’ je ‘विभावर्याम्’ rātre ‘न अश्नाति’ khāto nathī. shun (khāto nathī)? te kahe chhe — ‘अन्नमित्यादि’ अन्नं – anna arthāt dāḷabhāt vagere, पानं – drākṣhādi (arthāt dūdh, jaḷ ādi) pīṇun – pīvā yogya padārtha, खाद्यं – lāḍu ādi (arthāt peṇḍā, baraphī ādi khādya vastu), ‘लेह्यं’ – pravāhī padārtha – rābaḍī vagere. kevo thaīne? ‘अनुकम्पमानमनाः’ karuṇ hr̥udayavāḷo thaīne. konī pratye? ‘सत्त्वेषु’ prāṇīo pratye.

bhāvārtha : — je shrāvak dayārdrachittavāḷo thaīne rātre anna – dāḷabhāt vagere, pān – dūdh, jaḷ ādi pey padārtho, khādya – lāḍu, peṇḍā, baraphī ādi ane lehya – rābaḍī, chaṭaṇī, āmraras vagere — e chār prakāranā āhārano tyāg kare chhe. (khāto nathī) — te १ द्रवद्रव्यं आम्रादि इति ख ।

Page 302 of 315
PDF/HTML Page 326 of 339
single page version

साम्प्रतमब्रह्मविरतत्वगुणं श्रावकस्य दर्शयन्नाह —

अनङ्गात् कामाद्यो विरमति व्यावर्तते स ब्रह्मचारी । किं कुर्वन् ? पश्यन् । किं तत् ? अङ्गं शरीरं । कथंभूतमित्याह — मलेत्यादि मलं शुक्रशोणितं बीजं कारणं यस्य । मलयोनिं मलस्य मलिनतायाः अपवित्रत्वस्य योनिः कारणं । गलन्मलं गलन् स्रवन् मलो १

बीभत्सभावोत्पादकं ।।१४३।। rātribhojanatyāg pratimādhārī chhe.

keṭalāk āchāryo ā chhaṭhṭhī pratimādhārīne divā – maithunatyāgī paṇ kahe chhe. tene divase maithunano (strī – sambhogano) tyāg hoy chhe. 142.

have shrāvakanā abrahmavirati guṇane darshāvīne kahe chhe —

anvayārtha : — [यः ] je [अङ्गं ] sharīrane [मलबीजं ] rajovīryarūp maḷathī utpanna [मलयोनिं ] malinatānā kāraṇarūp [गलन्मलं ] maḷamūtrādi vahevaḍāvanārun, [पूतिगन्धि ] durgandhavāḷun ane [बीभत्सम् ] glāniyukta [पश्यन् ] joīne [अनङ्गात् ] kāmathī (kāmasevanathī) [विरमति ] virame chhe, [सः ] te [ब्रह्मचारी ] brahmachārī arthāt brahmacharya pratimādhārī chhe.

ṭīkā : — ‘अनङ्गात्’ kāmathī (kāmasevanathī) ‘यः विरमति’ je virakta thāy chhe (vyāvarta thāy chhe – pāchho phare chhe). ‘सः ब्रह्मचारी’ te brahmachārī chhe. shun karīne? ‘पश्यन्’ joīne – dekhīne. kone (dekhīne)? ‘अङ्गम्’ sharīrane. kevā (sharīrane)? te kahe chhe — ‘मलेत्यादि’ मलबीजं vīrya ane lohī (rajovīryarūp maḷ) jenī utpattinun bīj (kāraṇ) chhe, ‘मलयोनिं’ je malinatā – apavitratānun kāraṇ chhe, ‘गलन्मलं’ maḷamūtra svedādirūp maḷ jemānthī jhare chhe – gaḷe chhe, ‘पूतिगन्धि’ je durgandhayukta chhe ane ‘बीभत्सं’ sarva avayavomān १. प्रस्वेदादि घ० ।

Page 303 of 315
PDF/HTML Page 327 of 339
single page version

इदानीमारम्भविनिवृत्तिगुणं श्रावकस्य प्रतिपादयन्नाह —

यो व्युपारमति विशेषेण उपरतः व्यापारेभ्य आसमन्तात् जायते असावारम्भविनिवृत्तो dekhanārane je bībhatsabhāv (glāniyukta bhāv) utpanna kare chhe. (tevā sharīrane joīne).

bhāvārtha : — je vratī shrāvak sharīrane rajovīryathī utpanna, apavitratānun kāraṇ, navadvārathī maḷ jharatun, durgandha ane glāniyukta jāṇī, kāmasevanano sarvathā tyāg kare chhe – te brahmacharya pratimādhārī chhe.

ā brahmachārī potānī vivāhitā strīno paṇ sambandh kare nahi, tenī sāthe nikaṭ ek sthānamān shayan kare nahi, pūrve bhogavelā bhogonun chintavan kare nahi, kāmoddīpan kare tevā puṣhṭa āhārano tyāg kare, rāg upajāve tevān vastra – ābhūṣhaṇ pahere nahi, gīt, nr̥itya, vāditrādinun shravaṇ ane avalokan kare nahi, puṣhpamāḷā, sugandhavilepan, attar – phulel ādino tyāg kare, shr̥uṅgār kathā, hāsya kathārūp kāvya – nāṭakādikanā paṭhan – shravaṇano tyāg kare ane tāmbulādik rāgakārī vastuothī dūr ja rahe.

ā pratimādhārī shlok 60mān darshāvelā brahmacharyāṇuvratanā koī atichāro lāge nahi te māṭe khās sāvadhān rahe chhe. tene niratichār pratimānun pālan hoy chhe. 143.

have shrāvakanā ārambhavirati guṇanun pratipādan karīne kahe chhe —

anvayārtha : — [प्राणातिपातहेतोः ] je prāṇonā viyojananā kāraṇabhūt hoy evā [सेवाकृषिवाणिज्यप्रमुखात् ] nokarī, khetī, vyāpār ādik [आरम्भतः ] ārambhathī (ārambhanān kāryothī) [यः ] je [व्युपारमति ] virakta thāy chhe, [असौ ] te [आरम्भविनिवृत्तः ] ārambhavinivr̥utta shrāvak chhe (arthāt ārambhatyāg – pratimādhārī chhe).

ṭīkā : — ‘यः व्युपारमति’ je vyāpārathī visheṣhatāpūrvak sarvaprakāre nivr̥utta thāy chhe.

Page 304 of 315
PDF/HTML Page 328 of 339
single page version

भवति । कस्मात् ? आरम्भतः । कथंभूतात् ? सेवाकृषिवाणिज्यप्रमुखात्, सेवाकृषिवाणिज्याः प्रमुखा आद्या यस्य तस्मात् । कथंभूतान् ? प्राणातिपातहेतोः प्राणानामतिपातो वियोजनं तस्य हेतोः कारणभूतात् । अनेन स्नपनदानपूजाविधानाद्यारंभादुपरतिर्निराकृता तस्य प्राणातिपातहेतुत्वाभावात् प्राणिपीडापरिहारेणैव तत्संभवात् । वाणिज्याद्यारम्भादपि तथा संभवस्तर्हि विनिवृत्तिर्न स्यादित्यपि नानिष्टं प्राणिपीडाहेतोरेव तदारम्भात् निवृत्तस्य श्रावकस्यारम्भविनिवृत्तत्वगुणसम्पन्नतोपपत्तेः१

‘असौ आरंभविनिवृत्तः’ te ārambhavinivr̥utta shrāvak chhe (ārambhatyāg pratimānā dhārak chhe). shānāthī (nivr̥utta thāy chhe)? ‘आरंभतः’ ārambhathī (nivr̥utta thāy chhe). kevā (ārambhathī)? ‘सेवाकृषिवाणिज्यप्रमुखात्’ sevā, khetī, vāṇijya jemān pramukh chhe evā (ārambhathī). kevā (ārambhathī)? ‘प्राणातिपातहेतोः’ prāṇono atipāt arthāt viyojan – tenā kāraṇabhūt hoy tevā (ārambhathī). āthī to abhiṣhek, dān, pūjāvidhān ādi ārambhathī nivr̥utta thavānun nirākaraṇ thayun. (arthāt temano tyāg karavānun ā pratimāmān āvashyak nathī), kāraṇ ke temān prāṇātipātarūp hetuno abhāv chhe. tenun kāraṇ e chhe ke prāṇīpīḍānā parihārapūrvak ja te kriyāo karavāmān āve chhe. ahīn shaṅkā thāy chheḥ – to pachhī evī rīte (prāṇīpīḍānā parihārapūrvak) vāṇijya ādi ārambhathī nivr̥utti karavānun (āvashyak) nahi rahe? samādhānaḥ — te paṇ aniṣhṭa nathī. prāṇīpīḍāmān kāraṇabhūt hoy evā ārambhathī ja nivr̥utta thayelā shrāvakane ārambhaviratirūp guṇ tyān paṇ dhare chhe.

bhāvārtha : — je shrāvak jīvahinsānā kāraṇabhūt nokarī, khetī, vyāpār ādik ārambhanān kāryono tyāg kare chhe; te ārambhatyāg pratimādhārī kahevāy chhe.

ā pratimādhārīne abhiṣhek, dān, pūjā ādi dhārmik ārambhanān kāryono tyāg hoto nathī, kāraṇ ke jevān nokarī, khetī, vyāpār ādi ārambhanān kāryo jīvahinsānā kāraṇabhūt chhe, tevān te dhārmik kāryo jīvahinsānā kāraṇabhūt nathī. te kāryomān alpa jīvahinsā thāy chhe, paṇ dharmī jīvane te karavānā hetuno abhāv hoy chhe. tene ashubh bhāvathī bachavā māṭe āvo shubhabhāv heyabuddhie āvyā vinā raheto nathī. āvān dhārmik kāryomān tene puṇya bahu ane pāp alpa thāy chhe, tethī ekandare tene puṇyano ja sañchay thāy chhe. 144. १. सम्पन्नत्वोपपत्तेः घ० ।

Page 305 of 315
PDF/HTML Page 329 of 339
single page version

अधुना परिग्रहनिवृत्तिगुणं श्रावकस्य प्ररूपयन्नाह —

परि समन्तात् चित्तस्थः परिग्रहो हि परिचित्तपरिग्रहस्तमाद्विरतः श्रावको भवति । किं विशिष्टः सन् ? स्वस्थो मायादिरहितः । तथा सन्तोषपरः परिग्रहाकाक्षांव्यावृत्त्या सन्तुष्टः तथा । निर्ममत्वरतः । किं कृत्वा ? उत्सृज्य परित्यज्य । किं तत् ? ममत्वं मूर्च्छा । क्व ? बाह्येषु दशसु वस्तुषु । एतदेव दशधा परिगणनं बाह्यवस्तूनां दर्श्यन्ते ।

anvayārtha : — je [बाह्येषु ] bāhya [दशसु ] das prakāranī [वास्तुषु ] vastuomān [ममत्वम् ] mamatāne [उत्सृज्य ] chhoḍīne [निर्ममत्वरतः ] nirmamatāmān rat hotā thakā [स्वस्थः ] svamān (ātmasvarūpamān) sthit ane [संतोषपरः ] santoṣhamān tatpar rahe chhe, te [परिचित्तपरिग्रहात् ] sarvaprakārathī manamān sthit parigrahathī [विरतः ] virakta chhe – (arthāt parigrahatyāg pratimādhārī chhe).

ṭīkā : — ‘परिचित्तपरिग्रहात् विरतः’ परि — sarva prakārathī manamān rahelā parigrah – tenāthī virakta shrāvak chhe. kevā prakārano hoy? ‘स्वस्थ’ māyādirahit svamān sthit (ātmasvarūpamān sthit) tathā ‘संतोषपरः’ parigrahanī ākāṅkṣhāthī rahit hovāne līdhe santuṣhṭa (santoṣhamān tatpar) tathā ‘निर्ममत्वरतः’ mamatārahitapaṇāmān līn (mamatvarahit) hoy. shun karīne? ‘उत्सृज्य’ chhoḍīne. shun te? ‘ममत्वं’ mūrchhā (mamatābhāv). shāmān? ‘बाह्येषु दशसु वस्तुषु’ bāhya dash prakāranī vastuomān. e dash prakāranī bāhya vastuonī gaṇatarī karī darshāvāy chhe —

Page 306 of 315
PDF/HTML Page 330 of 339
single page version

क्षेत्रं सस्याधिकरणं च डोहलिकादि । वास्तु गृहादि । धनं सुवर्णादि । धान्यं ब्रीह्यादि । द्विपदं दासीदासादि । चतुष्पदं गवादि । शयनं खट्वादि । आसनं विष्टरादि । यानं डोलिकादि । कुप्यं क्षौमकार्पासकौशेयकादि । भाण्डं श्रीखण्डमंजिष्ठाकांस्यताम्रादि ।।१४५।।

साम्प्रतमनुमतिविरतिगुणं श्रावकस्य प्ररूपयन्नाह —

अनुमतिरारम्भे वा परिग्रहे ऐहिकेषु कर्मसु वा ।

नास्ति खलु यस्य समधीरनुमतिविरतः स मन्तव्यः ।।१४६।।

सोऽनुमतिविरतो मन्तव्यः यस्य खलु स्फु टं नास्ति । का सौ ? अनुमतिरभ्युपगमः ।

क्षेत्रं — khetar – jyān anāj thāy te, वास्तु – makān ādi, धनं – suvarṇādi, धान्यं – ḍāṅgar ādi, द्विपदं – dāsī – dās ādi, चतुष्पदम् – gāy vagere, शयनं – khāṭalo vagere, आसनं – āsan, यानं — vāhan, कुप्यं – sutar – reshamanān kapaḍān vagere, भाण्डम् – chandan, mañjīṣhṭha, kānsā – tāmbā ādinān vāsaṇ — e dash prakāranā bāhya parigrah chhe.

bhāvārtha : — je shrāvak bāhya dash prakāranā parigrahomān mamatābhāvano tyāg karīne, nirmamatāmān līn thaī ātmāmān sthit ane parigrahanī ichchhāthī rahit chhe (santuṣhṭa chhe), te parichittaparigrahatyāg pratimādhārī kahevāy chhe.

ā pratimādhārī shlok 62mān darshāvelā parigrahaparimāṇ aṇuvratanā pāñch atichār rahit pratimānun pālan kare chhe. 145.

have shrāvakanā anumativirati guṇanun prarūpaṇ karī kahe chhe —

anvayārtha : — [खलु ] nishchayathī [यस्य ] jene [आरम्भे ] ārambhanān kāryomān, [परिग्रहे ] parigrahomān [वा ] ane [ऐहिकेषु ] vivāhādi ā lok sambandhī [कर्मसु ] kāryomān [अनुमतिः ] anumodanā [न अस्ति ] hotī nathī, [सः ] te [समधीः ] samān buddhivāḷo (mamatvabuddhi yā rāg-dveṣh rahit) shrāvak [अनुमतिविरतः ] anumatityāg pratimādhārī [मन्तव्यः ] manāy chhe.

ṭīkā : — ‘सः अनुमतिविरतः मन्तव्याः’ tene anumatityāgavāḷo mānavo joīe.

Page 307 of 315
PDF/HTML Page 331 of 339
single page version

क्व ? आरंभे कृष्यादौ । वा शब्दः सर्वत्र परस्परसमुच्चयार्थः । परिग्रहे वा धान्यदासीदासादौ । ऐहिकेषु कर्मसु वा विवाहादिषु । किंविशिष्टः ? समधीः रागादिरहितबुद्धिः ममत्वरहितबुद्धिर्वा ।।१४६।।

इदानीमुद्दिष्टविरतिलक्षणगुणयुक्तत्वं श्रावकस्य दर्शयन्नाह —

‘यस्य खलु’ jene nishchayathī ‘नास्ति’ na hoy. shun te (na hoy)? ‘अनुमति’ anumodanā. shāmān? ‘आरंभे’ kr̥uṣhi ādi ārambhanān kāryomān. ‘वा’ shabda badhe paraspar samuchchay arthamān chhe. ‘परिग्रहे वा’ dhānya, dāsī, dās ādi parigrahomān ‘ऐहिकेषु कर्मसु वा’ ane vivāhādi ā lokasambandhī kāryomān. kevā prakārano? ‘समधीः’ rāgādirahit buddhivāḷo yā mamatvabuddhirahitavāḷo (shrāvak anumatityāgavāḷo manāy chhe).

bhāvārtha : — je khetī ādi ārambhanā kāryomān, dhanādi parigrahomān athavā vivāhādik ā lok sambandhī kāryomān anumati āpato nathī, te mamatva yā rāg – dveṣharahit vyaktine anumatityāg pratimādhārī mānavo. 146.

have shrāvak uddishyaviratirūp guṇathī yukta hoy chhe – em darshāvīne kahe chhe —

anvayārtha : — [गृहतः ] gherathī [मुनिवनम् ] muninā vanamān [इत्वा ] jaīne [गुरूपकण्ठे ] gurunī pāse [व्रतानि ] vrato [परिगृह्य ] grahaṇ karīne [तपस्यत् ] tap karatān, [भैक्षाशनः ] bhikṣhāthī maḷelun bhojan karanār thatā [चेलखण्डधरः ] kaupīn (laṅgoṭī) ane khaṇḍavastra dhāraṇ karanār (vyakti) [उत्कृष्टः ] utkr̥uṣhṭa shrāvak (kṣhullak yā ailak) chhe. १. भैक्षाशनम् घ (भिक्षा एवं भैक्षं स्वार्थेसुण् तद् अश्नागिति भैक्षाशनः प्रत्ययः अथवा भिक्षाणां समूहोभैक्षं

Page 308 of 315
PDF/HTML Page 332 of 339
single page version

उत्कृष्ट उद्दिष्टविरतिलक्षणैकादशगुणस्थानयुक्तः श्रावको भवति । कथंभूतः ? चेलखण्डधरः कौपीनमात्रवस्त्रखण्डधारकः आर्यलिंगधारीत्यर्थः । तथा भैक्ष्याशनो भिक्षाणां समूहो भैक्ष्यं तदश्नातीति भैक्ष्याशनः । किं कुर्वन् ? तपस्यन् तपः कुर्वन् । किं कृत्वा ? परिगृह्य गृहीत्वा । कानि ? व्रतानि । क्व ? गुरूपकण्ठे गुरुसमीपे । किं कृत्वा ? इत्वा गत्वा । किं तत् ? मुनिवनं मुन्याश्रमं । कस्मात् ? गृहतः ।।१४७।।

तपः कुर्वन्नपि यो ह्यागमज्ञः सन्नेवं मन्यते तदा श्रेयोज्ञाता भवतीत्याह —

ṭīkā : — ‘उत्कृष्टः’ uddiṣhṭatyāgarūp agiyāramī pratimādhārī shrāvak chhe. kevo chhe? ‘चेलखण्डधरः’ kaupīn ane khaṇḍavastra dhāraṇ karanār arthāt āryaliṅgadhārī – evo artha chhe. ‘भैक्ष्याशनः’ bhikṣhāno samūh te bhaikṣhya, tenun bhojan karanār (bhikṣhāthī bhojan karanār). shun karato? ‘तपस्यन्’ tap karato. shun karīne? ‘परिगृह्य’ grahaṇ karīne. shun (grahaṇ karīne)? ‘व्रतानि’ vrato. kyān (grahīne)? ‘गुरूपकण्ठे’ gurunī samīpamān. shun karīne? इत्वा jaīne. shun te? ‘मुनिवनं’ muninā āshrame (jaīne). kyāthī? ‘गृहतः’ gherathī (jaīne).

bhāvārtha : — je ghar chhoḍīne muninā āshrame jaīne gurunī samīpe vrat dhāraṇ karīne tap kare chhe, bhikṣhāthī bhojan kare chhe (arthāt potānā māṭe banāvelun bhojan letā nathī, parantu shrāvak potānā māṭe banāvelā bhojanamānthī bhaktipūrvak bhojan āpe to te laī shake chhe) ane kaupīn (laṅgoṭī) tathā khaṇḍavastra (evī chādar ke jenāthī māthun ḍhāṅke to pag khullā rahe ane pag ḍhāṅke to māthun khullun rahe) dhāraṇ kare chhe, te utkr̥uṣhṭa shrāvak – kṣhullak yā ailak – uddiṣhṭatyāg pratimādhārī chhe. 147.

tap karato thako ane nishchayathī āgamane jāṇato thako je shrāvak āvun māne chhe te tyāre shreṣhṭha gnātā thāy chhe, em kahe chhe —

anvayārtha : — [पापं ] pāp [जीवस्य ] jīvano [अरातिः ] shatru chhe [च ] ane

Page 309 of 315
PDF/HTML Page 333 of 339
single page version

यदि समयं आगमं जानीते आगमज्ञो यदि भवति तदा ध्रुवं निश्चयेन श्रेयोज्ञाता उत्कृष्टज्ञाता स भवति । किं कुर्वन् ? निश्चिन्वन् । कथमित्याह — पापमित्यादि — पापमोधर्मोऽरातिः शत्रुर्जीवस्यानेकापकारकत्वात् धर्मश्च बन्धुर्जीवस्यानेकोपकारकत्वादित्येवं निश्चिन्वन् ।।१४८।।

इदानीं शास्त्रार्थानुष्ठातुः फलं दर्शयन्नाह — [धर्मः ] dharma [बन्धुः ] jīvano mitra chhe, [इति ] – em [निश्चिन्वन् ] nishchay karato thako shrāvak [यदि ] jo [समयम् ] shāstrane [जानीते ] jāṇe chhe, to te [ध्रुवम् ] nishchayathī [श्रेयोज्ञाता ] shreṣhṭha gnātā athavā kalyāṇano gnātā [भवति ] thāy chhe.

ṭīkā : — ‘यदि समयं जानीते’ je samayane eṭale āgamane jāṇe chhe arthāt je āgamano gnātā chhe to ‘ध्रुवं’ nishchayathī ‘श्रेयोज्ञाता भवति’ te utkr̥uṣhṭa gnātā chhe, shun karato thako? ‘निश्चिन्वन्’ nishchay karato thako. kevī rīte? te kahe chhe — ‘पापमित्यादि’ pāp ja arthāt adharma ja (mithyāratnatray ja) anek apakāranun kāraṇ hovāthī jīvano shatru chhe ane dharma ja (samyakratnatray ja) anek upakāranun kāraṇ hovāthī jīvano mitra chhe – āvo nishchay karato thako.

bhāvārtha : — jīvano apakārak hovāthī pāp (adharma) shatru chhe ane upakārak hovāthī dharma (ratnatrayadharma) mitra chhe – evo nirṇay karīne je shāstrane jāṇe chhe, te ja shreṣhṭha gnātā chhe.

utkr̥uṣhṭa uddishyatyāgī vānaprastha āshramamān chhe. te tapasvī paṇ chhe, parantu jo te ātmānā svabhāv – vibhāv na jāṇe to te ātmashreyano gnātā – bhoktā thato nathī.

sansāranān duḥkhothī bachāvī je prāṇīone uttam sukhamān dhāraṇ kare te dharma chhe. te ja dharma jīvane mitra samān chhe. shubhabhāvarūp dharma – vyavahāradharma jīvane sansāranun kāraṇ chhe, tethī tene te shatru samān chhe. 148.

have shāstranā arthanun ācharaṇ karanārane shun phaḷ prāpta thāy chhe, te darshāvīne kahe chhe —

Page 310 of 315
PDF/HTML Page 334 of 339
single page version

येन भव्येन स्वयं आत्मा स्वयंशब्दोऽत्रात्मकवाचकः नीतः प्रापितः । कमित्याह — वीतेत्यादि, विशेषेण इतो गतो नष्टः कलंको दोषो यासां ताश्च ता विद्यादृष्टिक्रियाश्च ज्ञानदर्शनचारित्राणि तासां करण्डभावं तं भव्यं आयाति आगच्छति । कासौ ? सर्वार्थसिद्धिः धर्मार्थकाममोक्षलक्षणार्थानां सिद्धिर्निष्पत्तिः कर्त्री । कयेवायाति ? पतीच्छयेव स्वयम्बरविधानेच्छयेव । क्व ? त्रिषु विष्टयेषु त्रिभुवनेषु ।।१४९।।

anvayārtha : — [येन ] je bhavye [स्वयम् ] potānā ātmāne [वीतकलङ्कविद्यादृष्टिक्रियारत्नकरण्डभावं ] kalaṅk rahit (nirdoṣh) samyagdarshan, samyaggnān ane samyakchāritrarūpī ratnono paṭāro [नीतः ] batāvyo chhe, [तम् ] tene [त्रिषु विष्टपेषु ] traṇ lokamān [पतीच्छया इव ] svayamvar vidhānathī pati tarīke varavānī ichchhā rākhanārī strīnī jem [सर्वार्थसिद्धिः ] sarva arthonī siddhi arthāt dharma – arthādi chār puruṣhārthanī siddhi [आयाति ] prāpta thāy chhe.

ṭīkā : — ‘येन’ je bhavye ‘स्वयम्’ potānā ātmāne – ahīn स्वयं shabda ātmā vāchak chhe – ‘नीतः’ prāpta karāvyo chhe. kone (prāpta karāvyo chhe)? te kahe chhe — ‘वीतेत्यादि’ visheṣh karīne jemano doṣh (kalaṅk) nāsh pāmyo chhe – tevān samyagdarshan, samyaggnān, samyakchāritra traṇenā paṭārārūp bhāvane (prāpta karāvyo chhe) ‘तं’ tene (te bhavyane) ‘आयाति’ āve chhe (prāpta thāy chhe). koṇ te? ‘सर्वार्थसिद्धिः’ dharma – artha – kām – mokṣharūp arthonī (prayojanonī) siddhi – prāpti. konī jem āve chhe? ‘पतीच्छया इव’ svayamvar – vidhānathī pati tarīke varavānī ichchhā rākhanārīnī jem. kyān? ‘त्रिषु विष्टपेषु’ traṇ bhuvanamān.

bhāvārtha : — jem je manuṣhyanī pāse bahumūlya ratno hoy chhe tene varavā kanyāo utsuk hoy chhe, tem je bhavya jīve potānā ātmāne nirdoṣh samyagdarshan, samyaggnān

Page 311 of 315
PDF/HTML Page 335 of 339
single page version

रत्नकरण्डकं कुर्वतश्च मम यासौ सम्यक्त्वसम्पत्तिर्वृद्धिंगता सा एतदेव कुर्यादित्याह —

ane samyakchāritrarūpī ratnono paṭāro batāvyo chhe, traṇe lokamān tene ja sarvottam pati banāvavānī ichchhāthī dharma – artha – kām – mokṣhanī siddhirūpī strī anāyāse prāpta thāy chhe.

je shrāvak atichār rahit nishchayanā lakṣhye vyavahār ratnatrayanī sādhanā kare chhe, tene sampūrṇa prayojanonī siddhi avashya prāpta thāy chhe arthāt tene svarganā sukhapūrvak mokṣhasukhanī siddhi thāy chhe.

pt.. daulatarāmajīe kahyun chhe ke —

ratnakaraṇḍak shrāvakāchāranī rachanā karatān mane (shrī samantabhadrasvāmīne) ja samyaktvarūpe sampattinī vr̥uddhi thaī chhe, te āṭalun ja kare em kahe chhe —

anvayārtha : — [जिनपतिपद्मप्रेक्षिणी ] jinendrabhagavānanān charaṇakamaḷomān draṣhṭi karanār (shraddhā karanār) [दृष्टिलक्ष्मीः ] samyagdarshanarūpī lakṣhmī [सुखभूमिः ] sukhanī

Page 312 of 315
PDF/HTML Page 336 of 339
single page version

मां सुखयतु सुखिनं करोतु । कासौ ? दृष्टिलक्ष्मीः सम्यग्दर्शनसम्पत्तीः । किंविशिष्टेत्याह — जिनेत्यादि जिनानां देशतः कर्मोन्मूलकानां गणधरदेवादीनां पतयस्तीर्थंकरास्तेषां पदानि सुबन्ततिङ्न्तानि पदा वा तान्येव पद्मानि तानि प्रेक्षते श्रद्दधातीत्येवंशीला । अयमर्थः — लक्ष्मीः पद्मावलोकनशीला भवति दृष्टिलक्ष्मीस्तु जिनोक्तपदपदार्थप्रेक्षणशीलेति । कथंभूता सा ? सुखभूमिः । सुखोत्पत्तिस्थानं । केव कं ? कामिनं कामिनीव यथा कामिनी कामभूमिः कामिनं सुखयति तथा मां दृष्टिलक्ष्मीः सुखयतु । तथा सा मां भुनक्तु रक्षतु । केव ? सुतमिव जननी । किंविशिष्टा । शुद्धशीला जननी हि शुद्धशीला सुतं रक्षति नाशुद्धशीला दुश्चारिणी । दृष्टिलक्ष्मीस्तु utpattinā sthānarūp hotī thakī, [मां ] mane evī rīte [सुखयतु ] sukhī kare ke jevī rīte [कामिनं कामिनी इव ] sukhanī bhūmi kāminī kāmī puruṣhane sukhī kare chhe. [शुद्धशीलाः ] pavitra shīlavāḷī hotī thakī, (atichār rahit sāt shīlothī yukta hotī thakī) [मां ] mane evī rīte [भुनक्तु ] pāḷe ke jevī rīte [जननी सुतम् इव ] pavitra shīlavāḷī mātā potānā putrane pāḷe chhe ane [गुणभूषा ] āṭh mūḷaguṇarūpī alaṅkārathī yukta hotī thakī, [मां ] mane evī rīte [संपुनीतात् ] pavitra kare ke jevī rīte [कन्यका कुलम् इव ] guṇavatī kanyā kuḷane pavitra kare chhe. tem te (samyagdarshanarūpī lakṣhmī) mane pavitra kare.

ṭīkā : — ‘मां सुखयतु’ mane sukhī kare. koṇ te? ‘दृष्टिलक्ष्मीः’ samyagdarshanarūpī lakṣhmī – sampatti. kevā prakāranī (lakṣhmī)? te kahe chhe — ‘जिनेत्यादि’ jinonā arthāt ekadesh karmonun unmūlan (nāsh) karanār gaṇadharadevādinā patio (svāmīo) je tīrthaṅkaro – temanān charaṇarūpī kamaḷone je dekhe chhe – shraddhe chhe, tevā svabhāvavāḷī (lakṣhmī) – arthāt jem lakṣhmī padmane (kamaḷane) avalokan karavānā svabhāvavāḷī chhe, tem samyagdarshanarūpī lakṣhmī jinapati dvārā nirūpit padārtho ane vachanomān shraddhān karavānā svabhāvavāḷī chhe. kevī chhe te? ‘सुखभूमिः’ sukhanā utpattisthānarūp chhe. konī – konī jem? ‘कामिनं कामिनी इव’ jem kāminī – kāmanī utpattinun sthān (strī) potānā kāmīne sukhī kare chhe, tem samyagdarshanarūpī lakṣhmī mane sukhī kare, tathā ‘सा मां भुनक्तु’ te mārī rakṣhā kare. konī jem? ‘सुतम् जननी इव’ mātā putrane rakṣhe chhe tem. kevā prakāranī (jananī)? ‘शुद्धशीला’ pavitra shīlavatī mātā ja potānā putranī rakṣhā kare chhe, parantu ashuddha

Page 313 of 315
PDF/HTML Page 337 of 339
single page version

गुणव्रतशिक्षाव्रतलक्षणशुद्धसप्तशीलसन्विता मां भुनक्तु । तथा सा मां सम्पुनीतात् सकलदोषकलङ्कं निराकृत्य पवित्रयतु । किमिव ? कुलमिव गुणभूषा कन्यका । अयमर्थ : — कुलं यथा गुणभूषा गुणाऽलङ्कारोपेता कन्या पवित्रयति श्लाध्यतां नयति तथा दृष्टिलक्ष्मीरपि गुणभूषा अष्टमूल गुणैरलंकृता मां सम्यक्पुनीतादिति ।।१५०।।

shīlavatī mātā (dushchāriṇī mātā) nahi; tem traṇ guṇavrat ane chār shikṣhāvratarūpī arthāt niratichār sāt shīlathī yukta samyagdarshan – lakṣhmī paṇ mārī rakṣhā kare, tathā ‘सा मां संपुनीतात्’ te mane pavitra kare – sarva doṣharūp kalaṅkane dūr karī mane pavitra kare. konī jem? ‘कुलम् इव गुणभूषा कन्यका’ jem guṇavatī kanyā kuḷane (pavitra) kare chhe tem. artha e chhe ke – jem guṇarūpī alaṅkārothī yukta guṇavatī kanyā kuḷane pavitra kare chhe – prashansāpātra kare chhe, tem aṣhṭa mūḷaguṇarūpī alaṅkārothī guṇavatī samyagdarshanarūpī lakṣhmī paṇ mane samyak prakāre pavitra kare.

bhāvārtha : — jem koī kāminī (strī) potānā kāmīne sukhī kare chhe tem samyagdarshanarūpī lakṣhmī mane sukhī kare; jem koī shīlavatī mātā potānā putranun lālan – pālan kare chhe tem saptashīlothī yukta samyagdarshanarūpī lakṣhmī mārī rakṣhā kare ane jem guṇavatī kanyā kuḷane ujjvaḷ kare chhe (pavitra kare chhe) tem aṣhṭa mūḷaguṇayukta samyagdarshanarūpī lakṣhmī mane pavitra kare.

jemaṇe bhavya ātmānā chittamān vyāpta samasta agnānarūpī andhakārane dūr karīne, samyaggnānarūpī sūryanān mahā kiraṇo dvārā saghaḷo shrāvakamārga prakāshit karyo chhe, teo sansārarūpī nadīnā shoṣhak shrī ratnakaraṇḍakarūpī tejasvī sūrya samān ane chandranī krāntivāḷā (प्रभेन्दुः) shrīmān jin samantabhadrāchārya jay pāmo. १. निरस्य इति ख० ।

Page 314 of 315
PDF/HTML Page 338 of 339
single page version

āmān ṭīkākāre granthakartā shrīmat samantabhadrāchāryano ane ‘प्रभेन्दुः’ shabdathī potānā ‘prabhāchandra’ nāmano nirdesh karyo chhe, ‘shrī ratnakaraṇḍa’ shabdathī granthanā nāmano paṇ nirdesh karyo chhe. 150.

Page 315 of 315
PDF/HTML Page 339 of 339
single page version