Page -3 of 315
PDF/HTML Page 21 of 339
single page version

द्रष्टिश्च तत्त्वार्थश्रद्धानं, ज्ञानं च तत्त्वार्थप्रतिपत्तिः वृत्तं चारित्रं पापक्रियानिवृत्तिलक्षणं । सन्ति समीचीनानि च तानि द्रष्टिज्ञानवृत्तानि च । ‘धर्मं’ उक्तस्वरूपं । ‘विदुः’ वदन्ति प्रतिपादयन्ते । के ते ? ‘धर्मेश्वराः’ रत्नत्रयलक्षणधर्मस्य ईश्वरा अनुष्ठातृत्वेन प्रतिपादकत्वेन च स्वामिनो जिननाथाः । कुतस्तान्येव धर्मो न पुनर्मिथ्यादर्शनादीन्यपीत्याह — यदीयेत्यादि । येषां सद्दृष्टयादीनां सम्बन्धीनि यदीयानि तानि च तानि प्रत्यनीकानि च प्रतिकूलानि मिथ्यादर्शनादीनि ‘भवन्ति’ सम्पद्यन्ते । का ? ‘भवपद्धतिः’ संसारमार्गः । अयमर्थः — यतः सम्यग्दर्शनादिप्रतिपक्षभूतानि मिथ्यादर्शनादीनि संसारमार्गभूतानि१ । अतः सम्यग्दर्शनादीनि

anvayārtha : — [धर्मेश्वराः ] dharmanā pratipādak tīrthaṅkaradev [सद्दृष्टिज्ञानवृत्तानि ] samyagdarshan, samyaggnān ane samyakchāritrane (traṇeyanī ekatāne) [धर्मं ] dharma [विदुः ] kahe chhe. [यदीयप्रत्यनीकानि ] tenāthī (samyagdarshanādithī) je viparīt mithyādarshan, mithyāgnān ane mithyāchāritra chhe te [भवपद्धतिः ] sansār - paribhramaṇanun kāraṇ [भवन्ति ] chhe.

ṭīkā : — ‘दृष्टि’ eṭale tattvārthashraddhān ( - tattva - svarūpasahit arthanun - jīvādi padārthonun shraddhān, ‘ज्ञानं’ eṭale tattvārthapratipatti — tattvārthanī pratipatti — tattvārthanun gnān ane ‘वृत्तं’ eṭale pāpakriyāothī nivr̥uttirūp chāritra. te arthāt darshan - gnān - chāritra traṇe samīchīn - samyag chhe. ‘धर्मं’ ukta svarūpavāḷān darshan - gnān - chāritrane dharma ‘विदुः’ kahe chhe. koṇ kahe chhe? ‘धर्मेश्वराः’ ratnatrayasvarūp dharmanā īshvar arthāt tenun ācharaṇ karanār ane teno upadesh karanār svāmī jinanāth (bhagavān jinendradev). shā kāraṇe te ja (samyagdarshanādi ja) dharma chhe ane mithyādarshanādi dharma nathī? te kahe chhe — ‘यदीयेत्यादि’ kāraṇ ke je kāī samyagdarshanādi chhe tenāthī te pratikūl (viparīt) mithyādarshanādi ‘भवन्ति’ chhe. ‘का’ te shun chhe? ‘भवपद्धतिः’ te sansārano mārga chhe. teno ā artha chheḥ —

kāraṇ ke samyagdarshanādinān pratipakṣharūp je mithyādarshanādi chhe te sansāranā mārgabhūt १. प्रमाणैः प्रसिद्धान्यतः कारणात् ख० । प्रसिद्धान्यतः सम्यग्दर्शनादीन्यपवर्गसुख घ० ।

Page -2 of 315
PDF/HTML Page 22 of 339
single page version

स्वर्गापवर्गसुखसाधकत्वाद्धर्मरूपाणि सिद्ध्यन्तीति ।।३।। (kāraṇabhūt) chhe. tethī samyagdarshanādi svarga - mokṣhanā sādhak hovāthī te dharmarūp siddha thāy chhe.

bhāvārtha : — jinendradeve samyagdarshan - gnān - chāritrane (traṇenī ekatāne) dharma arthāt ¹mokṣhamārga kahyo chhe ane tenāthī viparīt mithyādarshan - gnān - chāritrane sansāramārga kahyo chhe. samyagdarshanādirūp dharma - ratnatrayarūp dharma sukhanun kāraṇ chhe ane mithyādarshanādirūp adharma sansāraparibhramaṇarūp duḥkhanun kāraṇ chhe.

viparīt (anyathā) abhinivesh (abhiprāy) rahit jīvādi tattvonun shraddhān te samyagdarshan chhe. sanshay, viparyay ane anadhyavasāy rahit potānā ātmānun tathā paranun yathārtha gnān te samyaggnān chhe ane samyagdarshan - gnānapūrvak ātmāmān sthiratā te samyakchāritra chhe.

‘‘......shrī pravachanasāramān paṇ e traṇenī ekāgratā thatān ja mokṣhamārga kahyo chhe, māṭe em jāṇavun ke — tattvashraddhān-gnān vinā to rāgādi ghaṭāḍavā chhatān, paṇ mokṣhamārga nathī tathā rāgādi ghaṭāḍyā vinā tattvashraddhān - gnānathī paṇ mokṣhamārga nathī, paṇ e traṇe maḷatān ja sākṣhāt mokṣhamārga thāy chhe........’’²

‘‘agnān dashāmān jīvo duḥkh bhogavī rahyā chhe tenun kāraṇ temane potānā svarūpanī bhramaṇā chhe. ā bhramaṇāne ‘mithyādarshan’ athavā khoṭī mānyatā kahe chhe. jyān potānā svarūpanī khoṭī mānyatā hoy tyān potānā svarūpanun gnān paṇ khoṭun hoy; te khoṭā gnānane ‘mithyāgnān’ kahe chhe. jyān potānā svarūpanī khoṭī mānyatā ane khoṭun gnān hoy tyān chāritra paṇ khoṭun ja hoy; ā khoṭā chāritrane ‘mithyāchāritra’ kahe chhe. anādithī jīvone ‘mithyādarshan

rahyā chhe.³ १. सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ।।१।। mokṣhashāstra. 2. gujarātī mokṣhamārga prakāshak pr̥uṣhṭha 319. 3. gujarātī mokṣhashāstra pr̥uṣhṭha 9.

Page -1 of 315
PDF/HTML Page 23 of 339
single page version

charaṇānuyoganun vidhān shrī mokṣhamārga prakāshakamān pr̥u. 283 par chhe, teno upayogī bhāg nīche pramāṇe chheḥ —

‘‘charaṇānuyogamān jem jīvone potānā buddhigochar dharmanun ācharaṇ thāy tevo upadesh āpyo chhe. have dharma to nishchayarūp mokṣhamārga chhe te ja chhe, parantu temān sādhanādi chhe te paṇ upachārathī dharma chhe. tyān vyavahāranayanī pradhānatāthī nānā prakārarūp upachāradharmanā bhedādikanun āmān nirūpaṇ karavāmān āve chhe. kāraṇ ke nishchay dharmamān to kāī grahaṇ

ā jīvane dharma virodhī kāryone chhoḍāvavāno tathā dharmasādhanādi kāryone grahaṇ karavāno āmān upadesh chhe. pr̥uṣhṭha 283.

‘‘vaḷī jyān nishchay sahit vyavahārano upadesh hoy tyān samyagdarshananā arthe tattvonun shraddhān karāvīe chhīe. tenun je nishchayarūp chhe te to bhūtārtha chhe tathā vyavahārarūp chhe te upachār chhe. evā shraddhān sahit vā sva-paranā bhedavignānādi vaḍe paradravyomān rāgādi chhoḍavānā prayojanasahit te tattvonun shraddhān karavāno upadesh āpīe chhīe. evā shraddhānathī arihantādik vinā anya devādi jūṭhā bhāse tyāre tenī mānyatā svayam chhūṭī jāy chhe, tenun paṇ nirūpaṇ karīe chhīe.’’ pr̥uṣhṭha 284.

‘‘samyaggnānanā arthe sanshayādi rahitapaṇe e tattvone e ja prakārathī jāṇavāno upadesh āpīe chhīe te jāṇavānā kāraṇarūp jainashāstrono abhyās chhe; tethī te prayojan arthe jainashāstrono abhyās paṇ svayam thāy chhe, tenun nirūpaṇ karīe chhīe.’’ pr̥uṣhṭha 284.

‘‘tathā samyakchāritra arthe rāgādi dūr karavāno upadesh āpīe chhīe, tyān ekadesh vā sarvadesh pāpakriyāthī te chhūṭe chhe. vaḷī mand rāgathī shrāvak - munionān vratonī pravr̥utti thāy chhe, tathā mand rāgādino paṇ abhāv thatān shuddhopayoganī pravr̥utti thāy chhe, tenun nirūpaṇ karīe chhīe.’’ pr̥uṣhṭha 284.

samyagdarshan - gnān - chāritranī ekatāne mokṣhamārga kaho ke tene satyārtha dharmanun svarūp kaho - banne ek ja chhe.

ahīn ṭīkākāre nishchay sāthenā vyavahāradharmane ‘dharma’nā arthamān ghaṭāvyo chhe. kāraṇ ke temaṇe ṭīkāmān samyagdarshanādine svarga - mokṣhasukhanun sādhak kahyun chhe.

Page 0 of 315
PDF/HTML Page 24 of 339
single page version

तत्र सम्यग्दर्शनस्वरूपं व्याख्यातुमाह —

सम्यग्दर्शनं भवति । किं ? ‘श्रद्धानं’ रुचिः । केषां ? ‘आप्तागमतपोभृतां’

shāstromān nīche pramāṇe ‘dharma’no artha karelo jovāmān āve chhe —

1. nishchay dhārma : — je svāshrit chhe ane sākṣhāt mokṣhanun kāraṇ chhe.

2. vyavahār dhārma : — rūḍhithī kahevāto shubharāgarūp dharma te parāshrit chhe ane sansāranun kāraṇ chhe.

3. nishchay sāthe vyavahār dhārma : — jyān anshe ātmik shuddhi pragaṭī hoy chhe tenāthī samvar - nirjarā thāy chhe ane anshe ashuddhi hoy chhe tenāthī āsrav ane bandh thāy chhe. chothā guṇasthānathī arthāt avirat samyagdraṣhṭithī ā dharmanī sharūāt thāy chhe. shāstromān keṭalāk ṭhekāṇe ā dharmane ja mokṣhanun paramparā kāraṇ kahevāmān āvyun chhe. ekalā vyavahār dharmane nahi.

dharmanā anek artho thāy chhe, māṭe pūrvāpar jevo sambandh hoy tevo teno artha vichāravo. kahyun chhe ke —

‘‘jyān jyān je je yogya chhe tyān samajavun teh’’ 3. temān samyagdarshananā svarūpanun vyākhyān karatān kahe chhe

anvayārtha : — [परमार्थानाम् ] paramārthabhūt (sāchā) [आप्तागमतपोभृताम् ] dev - shāstra - tapasvīnun [त्रिमूढापोढम् ] traṇ mūḍhatā rahit [अष्टाङ्गम् ] āṭh aṅg sahit ane [अस्मयम् ] āṭh mad rahit [श्रद्धानं ] shraddhān karavun te [सम्यग्दर्शनम् ] samyagdarshan chhe.

ṭīkā : — ‘आप्तागमतपोभृतां सम्यग्दर्शनम्’ āptaāgam - tapasvīnun je svarūp

Page 1 of 315
PDF/HTML Page 25 of 339
single page version

वक्ष्यमाणस्वरूपाणां । न चैवं षड्द्रव्यसप्ततत्त्वनवपदार्थानां श्रद्धानमसंगृहीतमित्याशंकनीयं १

तच्छ्रद्धाने तेषां श्रद्धानं सिद्धमेव । किंविशिष्टानां तेषां ? ‘परमार्थानां’ परमार्थभूतानां न पुनर्बौद्धमत२ इव कल्पितानां । कथंभूतं श्रद्धानं ? ‘अस्मयं’ न विद्यते वक्ष्यमाणो ज्ञानदर्पाद्यष्टप्रकारः स्मयो गर्वो यस्य तत्३ । पुनरपि किंविशिष्टं४ ? ‘त्रिमूढापोढं’ त्रिभिर्मूढैर्वक्ष्यमाणलक्षणैरपोढं रहितं यत् । ‘अष्टांगं’ अष्टौ वक्ष्यमाणानि निःशंकितत्वादीन्यंगानि स्वरूपाणि यस्य ।।४।। kahevāmān āvyun chhe evā svarūpavāḷā āpta - āgam - tapasvīnun shraddhān karavun te samyagdarshan chhe. kevā visheṣhatāvāḷā āpta - āgam - tapasvīnun shraddhān karavun te samyagdarshan chhe? ‘परमार्थानाम्’ paramārthabhūt āpta - āgam - tapasvīnun shraddhān karavun te samyagdarshan chhe, parantu bauddhādi matamān jevā kalpit āpta - āgam - tapasvī chhe tevānun shraddhān karavun te samyagdarshan nathī. kevun shraddhān karavun te samyagdarshan chhe? ‘अस्मयं’ ‘त्रिमूढापोढं’ ‘अष्टाङ्गं’ jenun je svarūp kahevāmān āvyun chhe, evā svarūpavāḷā gnān, darpādi āṭh prakāranā madathī rahit, jenun je svarūp kahevāmān āvyun chhe evā svarūpavāḷī traṇ mūḍhatā rahit ane jenun je svarūp kahevāmān āvyun chhe evā svarūpavāḷā niḥshaṅkitatvādi āṭh aṅgo sahit shraddhān karavun, ruchi karavī te samyagdarshan chhe.

ahīn koī shaṅkā kare ke anya shāstramān chha dravya, sāt tattva ane nav padārthonā shraddhānane samyagdarshan kahyun chhe, paṇ ahīn āchārye dev - āgam - tapasvīnī pratītine samyagdarshan kahīne anya shāstramān pratipādit lakṣhaṇano saṅgrah karyo nathī. to evī shaṅkā karavī yogya nathī. kāraṇ ke āgamanā shraddhānathī ja chha dravya, sāt tattva ane nav padārthonā shraddhānarūp lakṣhaṇano saṅgrah thaī jāy chhe. kem ke ‘अबाधितार्थ प्रतिपादकमाप्त वचनं ह्यागमः’ abādhit arthanun kathan karanār āptanun vachan te ja āgam chhe. tethī āgamanā shraddhānamān ja chha dravyādinun shraddhān saṅgrahit thaī jāy chhe.

bhāvārtha : — sāchā dev, sāchā āgam ane sāchā guru — e traṇenun traṇ mūḍhatā rahit, aṣhṭaaṅg sahit ane āṭh mad rahit shraddhān karavun te samyagdarshan chhe. १. आप्तागमश्रद्धानादेव ख० ।२. बौद्धमत इव घ० । ३. न विद्यंते स्मया वक्ष्यमाणा यत्र इत्यादिपाठः ख० ।४. कथंभूतं ख० ।

Page 2 of 315
PDF/HTML Page 26 of 339
single page version

तत्र सद्दर्शनविषयतयोक्तस्याप्तस्य स्वरूपं व्याचिख्यासुराह —

prashna : mokṣhashāstrādi granthomān tattvonān shraddhānane samyagdarshan kahyun chhe. jyāre ahīn sāchān dev - shāstra ane gurunān shraddhānane samyagdarshan kahyun chhe. to banne lakṣhaṇomān virodh āvashe?

samādhāān : — nā, virodh nahi āve, kāraṇ ke padārthonun pratipādan karanār sāchā dev chhe. temanān abādhit vachanane ja āgam kahevāmān āve chhe. te āgamanā shraddhānathī temān kahelān tattvonun - padārthonā shraddhānanun grahaṇ āpoāp āvī jāy chhe. ā rīte jyān padārthonā shraddhānane samyagdarshan kahyun chhe tyān tenā pratipādak devanān shraddhānanun grahaṇ svayam āvī jāy chhe.

satyārtha āpta vinā satyārtha āgam kevī rīte pragaṭe? ane bādhārahit āgamanā sāchā upadesh vinā sāt tattvādinun shraddhān kevī rīte thāy? tethī tattvādinān shraddhānanun mūḷ kāraṇ satyārtha āpta ja chhe.

mokṣhamārga prakāshakamān kahyun chhe ke —

‘‘arihantanān je visheṣhaṇo chhe temān keṭalāk jīvāshrit chhe ane koī pudgalāshrit chhe, temānthī jīvanā yathāvat visheṣhaṇo jāṇe to jīv mithyādraṣhṭi rahe nahi.’’

‘‘samyagdarshan - gnān - chāritranī ekatārūp mokṣhamārga chhe. e ja muninun sāchun lakṣhaṇ chhe. tene jīv yathāvat oḷakhe to te mithyādraṣhṭi rahe ja nahi. (pr̥uṣhṭha 227).

‘‘ahīn (āgamamān to) anekāntarūp sāchā jīvādi tattvonun nirūpaṇ chhe tathā sācho ratnatrayarūp mokṣhamārga darshāvyo chhe, tethī ā jain shāstronī utkr̥uṣhṭatā chhe. tene (agnānī) oḷakhato nathī. kem ke jo e oḷakhāṇ thaī jāy to te mithyādraṣhṭi rahe nahi.’’ (pr̥uṣhṭha 228)

ā siddhāntane anusarī ā gāthāmān nishchay samyagdarshananī vyākhyā āpī chhe. 4. temān samyagdarshananā viṣhayarūpe kahelā āptanun svarūp kahevānī ichchhāthī kahe chhe

Page 3 of 315
PDF/HTML Page 27 of 339
single page version

‘आप्तेन, भवितव्यं, ‘नियोगेन’ निश्चयेन नियमेन वा । किंविशिष्टेन ? ‘उत्सन्नदोषेण’ नष्टदोषेण । तथा ‘सर्वज्ञेन’ सर्वत्र विषयेऽशेषविशेषतः परिस्फु टपरिज्ञानधृता नियोगेन भवितव्यं । तथा ‘आगमेशिना’ भव्यजनानां हेयोपादेयतत्त्वप्रतिप्रतिहेतुभूतागमप्रतिपादकेन २

उक्तविपरीतप्रकारेण, आप्तता न भवेत् ।।५।।

anvayārtha : — [आप्तेन ] āpta [नियोगेन ] niyamathī [उत्सन्नदोषेण ] aḍhār doṣh rahit vītarāg, [सर्वज्ञेन ] sarvagna ane [आगमेशिना ] āgamanā ish arthāt āgamanā upadeshak - hitopadeshī [भवितव्यम् ] hovā joīe. [अन्यथा हि ] kāraṇ ke koī bījī rīte [आप्तता ] āptapaṇun (sāchun devapaṇun) [न भवेत् ] hoī shake nahi.

ṭīkā : — ‘आप्तेन’ āpta hovā joīe, ‘नियोगेन’ nishchayathī athavā niyamathī. kevā visheṣhatāvāḷā āpta hovā joīe? ‘उत्सन्नदोषेण’ jemanā doṣh nāsh pāmyā chhe tevā hovā joīe arthāt doṣh rahit hovā joīe tathā ‘सर्वज्ञेन’ samasta viṣhayomān kānīpaṇ bākī rahyā vinā sampūrṇa visheṣhatāothī parispaṣhṭa sampūrṇa gnān niyamathī jene hoy evā (arthāt kānīpaṇ bākī rahyā vinā sampūrṇa dravya - guṇ - paryāyanun parispaṣhṭa, sampūrṇa gnān niyamathī jene hoy evā) hovā joīe. tathā ‘आगमेशिना’ bhavya jīvone hey - upādey tattvonī pratipattinā (tattvonā gnānanā) kāraṇabhūt je āgam chhe tenā pratipādak (upadeshak) niyamathī hovā joīe. shā kāraṇe evā hovā joīe? te kahe chhe — ‘नान्यथा हि आप्तता भवेत्’ kāraṇ ke anyathā anya prakāre kahyun tenāthī viparīt prakāre āptapaṇun hoī shake nahi. (vītarāgatā, sarvagnatā ane āgameshitā - hitopadeshakatā ā traṇ visheṣhatāonā abhāvamān āptapaṇun hoī shake nahi.) १. ‘च्छि’ पाठान्तरं घ० । २. नियोगेन, ख, ग ।

Page 4 of 315
PDF/HTML Page 28 of 339
single page version

bhāvārtha : — jenāmān vītarāgatā (nirdoṣhapaṇun), sarvagnatā ane paramahitopadeshak- paṇun e traṇ guṇ hoy tene ja āpta kahe chhe, ā traṇ lakṣhaṇ (guṇ) vinā āptapaṇun sambhavī shake nahi.

āptamān kṣhudhā - tr̥uṣhādik aḍhār doṣho nathī, tethī teo nirdoṣh chhe - vītarāg chhe. teo trikālavartī samasta guṇ - paryāy sahit samasta jīv - pudgal, dharma - adharma, ākāsh, kālanā anant paryāyone yugapat pratyakṣha jāṇe chhe, tethī teo sarvagna chhe ane teo divyadhvani dvārā dvādashāṅg āgamanā mūḷ upadeshak chhe. tethī teo āgamanā ish (svāmī) chhe.

prashna : — āptanān ā traṇ lakṣhaṇo kem kahyān? ek nirdoṣhatāmān (vītarāgatāmān) ja badhān lakṣhaṇo na āvī jāy?

samādhāān : — pudgal, dharma, adharma, ākāsh, kālādimān kṣhudhā, tr̥uṣhā, rāg, dveṣhādik doṣho nathī, tethī teo nirdoṣh chhe. have nirdoṣhatā ja āptanun lakṣhaṇ hoy to pudgal ādi āpta ṭhare, paṇ āpta to chetan chhe ane pudgalādik to jaḍ chhe; tethī jaḍ chetan ṭhare. e ativyāpti doṣh āve.¹

jo nirdoṣhatā (vītarāgatā) ane sarvagnatā e be lakṣhaṇo jemān hoy, tene āpta mānavāmān āve to te be lakṣhaṇo to siddhamān paṇ chhe, tethī te paṇ āpta ṭhare, paṇ temanāmān hitopadeshīpaṇāno abhāv chhe tethī teo āpta nathī. temān paṇ ativyāpti doṣh āve.

māṭe vītarāgatā, sarvagnatā ane paramahitopadeshakatā e traṇe guṇo sahit devādhidev param audārik sharīramān tiṣhṭhatā bhagavān sarvagna vītarāg arahantane ja 1. ‘‘je lakṣhya tathā alakṣhya bannemān hoy evun lakṣhaṇ jyān kahevāmān āve, tyān ativyāptipaṇun jāṇavun

Page 5 of 315
PDF/HTML Page 29 of 339
single page version

अथ के पुनस्ते दोषा ये १तत्रोत्सन्ना इत्याशंक्याह —

क्षुच्च बुभुक्षा । पिपासा च तृषा । जरा च वृद्धत्वं । आतङ्कश्च व्याधिः । जन्म च कर्मवशाच्चतुर्गतिषूत्पतिः । अन्तकश्च मृत्युः । भयं चेहपरलोकात्राणागुप्ति- āptapaṇun chhe, bījā koīne nahi — em nishchay karavo. ā ja āptanun nirdoṣh lakṣhaṇ chhe.

ahīn āptanun svarūp kahyun chhe. tene yathāvat jīvāshrit ane pudgalāshrit evān visheṣhaṇonā bhedagnānapūrvak jāṇe te jīv mithyādraṣhṭi rahe nahi. e hetuthī shlok 5 thī 8 sudhī āptanun svarūp āpyun chhe. 5.

have vaḷī te doṣho kyā chhe? je temanāmān (āptamān) nāsh pāmyā chhe. evī āshaṅkā uṭhāvīne kahe chhe —

aḍhār doṣh rahit āpta (dev)nun lakṣhaṇ

anvayārtha : — [यस्य ] jemane [क्षुत्पिपासाजरातङ्कजन्मान्तकभयस्मयाः ] kṣhudhā, tr̥uṣhā, ghaḍapaṇ, rog, janma, maraṇ, bhay, garva, [रागद्वेषमोहाः ] rāg, dveṣh, moh, [च ] ane (āshcharya, arati, khed, mad athavā shok, nidrā, chintā, sved) e aḍhār doṣho [न ] na (सन्ति) hoy, [सः ] te [आप्तः ] āpta (sāchā dev) [प्रकीर्त्यते ] kahevāy chhe.

ṭīkā : — ‘क्षुध’ - khāvānī ichchhā (bhūkh), ‘पिपासा’ - tr̥uṣhā (taras), ‘जरा’ - vr̥uddhatva (ghaḍapaṇ), ‘आतङ्क’ - vyādhi (rog), ‘जन्म’ - karmavashāt chaturgatimān utpatti, ‘अन्तकः’ - mr̥utyu, ‘भय’ - ā lokano, paralokano, arakṣhāno, aguptino, maraṇano, vedanāno ane akasmātano e sāt prakārano bhay, ‘स्मयः’ - jāti - kulādino darpa - garva, १. येत्रोत्सन्ना घ० ।

Page 6 of 315
PDF/HTML Page 30 of 339
single page version

मरणवेदनाऽऽकस्मिकलक्षणं । स्मयश्च जातिकुलादिदर्पः । रागद्वेषमोहाः प्रसिद्धाः । चशब्दाच्चिन्ताऽरतिनिद्राविस्मय१ मदस्वेदखेदा गृह्यन्ते । एतेऽष्टादशदोषा यस्य न सन्ति स आप्तः ‘प्रकीर्त्यते’ प्रतिपाद्यते । ननु चाप्तस्य भवेत् क्षुत्, क्षुदभावे आहारादौ प्रवृत्त्यभावाद्देहस्थितिर्न स्यात् । अस्ति चासौ, तस्मादाहारसिद्धिः । तथा हि । भगवतो देहस्थितिराहारपूर्विका, देहस्थितित्वादस्मदादिदेहस्थितिवत् । जैनेनोच्यते२ — अत्र किमाहारमात्रं३ साध्यते कवलाहारो वा । प्रथमपक्षे सिद्धसाधनता ‘आसयोगकेवलिन ‘रागद्वेषमोहाः’ - rāg, dveṣh, moh e doṣho to prasiddha chhe - च shabdathī chintā, arati, nidrā, vismay (āshcharya), mad, athavā viṣhād (shok), sved ane khed — e doṣho levā. ā aḍhār doṣho ‘यस्य’ jene ‘न’ na (सन्ति) hoy, ‘सः’ - te ‘आप्तः’ āpta (dev) ‘प्रकीर्त्यते’ - kahevāy chhe.

prashna : — āpta (bhagavān)ne kṣhudhā hovī joīe. (kem ke) kṣhudhādinā abhāvamān āhārādikanī pravr̥utti nahi hoy ane āhārādikamān pravr̥utti nahi hovāthī dehanī sthiti nahi bane. (dehanī sthiti ṭakī shakashe nahi). parantu āpta bhagavānane dehanī sthiti to chhe tethī temane āhāranī siddhi chhe. ā pramāṇe āptane āhāranī siddhi thāy chhe. amārā jevānā dehanī sthitinī māphak āpta bhagavānane dehanī sthiti hovāthī temanā dehanī sthiti āhārapūrvak hovī joīe.

uttar : — jain teno uttar āpe chhe. te sāmā pakṣhavāḷāne pūchhe chhe — āpta bhagavānane (dehasthiti sambandhamān) tamāre mātra āhār siddha karavo chhe ke kavalāhār? pratham pakṣha lyo to temane mātra āhāranun sādhan to siddha thāy chhe, kem ke ‘आसयोगकेवलिन १. अस्य स्थाने ‘विषाद’ इति पाठः ख, ग, घ० । २. जैनेनोच्यते ख – पुस्तके नास्ति । जैनैर्न तदुच्यते घ । ३.णोकम्म कम्महारो कवलाहारो य लेप्पमाहारो ।

ओज मणो हि य कमसो आहारो छव्विहो णेओ ।।

णोकम्मं तित्थयरे कम्मं णारेय माणसो अमरे ।

कवलाहारो णर – पसु ओज्जो पक्खीण लेप्प रुक्खाणं ।

विग्गहगइमावण्णा केवलिणो सम्मुहदो अजोगी य ।

सिद्धा य अणाहारा सेसा आहारिणो जीवा ।।

Page 7 of 315
PDF/HTML Page 31 of 339
single page version

आहारिणो जीवा’ इत्यागमाभ्युपगमात् । द्वितीयपक्षे तु देवदेहस्थित्या व्यभिचारः । देवानां सर्वदा कवलाहाराभावेऽप्यस्याः संभवात् । अथ१ मानसाहारात्तेषां तत्स्थितिस्तर्हि२ केवलिनां कर्मनोकर्माहारात् सास्तु । अथ मनुष्यदेहस्थितित्वादस्मदादिवत्सा तत्पूर्विका इष्यते तर्हि तद्वदेव तद्देहे सर्वदा निःस्वेदत्वाद्यभावः स्यात् । अस्मदादावनुपलब्धस्यापि तदतिशयस्य तत्र संभवे भुक्त्यभावलक्षणोऽप्यतिशयः किं न स्यात् । किं च अस्मदादौ दृष्टस्य धर्मस्य भगवति सम्प्रसाधने तज्ज्ञानस्येन्द्रिय३ जिनतत्वप्रसंगः । तथा हि — भगवतो ज्ञानमिन्द्रियजं आहारिणो जीवाः’ sayog kevalī sudhīnā jīvo āhārak chhe. — em āgamathī jāṇavā maḷe chhe. jo bījo pakṣha kavalāhārano lyo to devonā dehanī sthiti sāthe vyabhichār āve chhe; kāraṇ ke (svarganā) devone sadā kavalāhārano abhāv hovā chhatān paṇ dehanī sthiti to sambhave chhe. (tethī kavalāhārathī ja dehanī sthiti ṭake chhe te mānyatā khoṭī ṭhare chhe.)

have (tyān) jo em kahevāmān āve ke devone mānasik āhār chhe, tenāthī temanā dehanī sthiti ṭake chhe, to kevalīone karma - nokarmanā āhārathī dehanī sthiti ṭake chhe; em māno.

have jo em kahevāmān āve ke āpaṇā jevānā manuṣhya dehanī māphak kevalī bhagavānane manuṣhya dehanī sthiti chhe, tethī āpaṇā dehanī jem (tethī jem āpaṇā dehanī sthiti āhārapūrvak chhe tem) kevalī bhagavānanā dehanī sthiti āhārapūrvak mānavī joīe. to teno uttar e chhe ke jevī rīte kevalī bhagavānanā sharīramān sarvadā parasevādino abhāv chhe, tevī ja rīte āpaṇā ādinā sharīramān paṇ sarvadā parasevādino abhāv hovo joīe, (kem ke bannemān manuṣhya sharīratvarūp hetu vidyamān chhe.) enā uttaramān have jo em kahevāmān āve ke āpaṇā jevānā sharīramān te atishay sambhavato nathī, (jethī parasevādino abhāv hoy) parantu kevalī bhagavānamān e atishay sambhave chhe (jenā kāraṇe tenāmān sharīramān parasevo ādi nathī hotān). to pachhī (jyāre kevalī bhagavānane parasevādinā abhāvano atishay mānavāmān āve chhe tyāre) temane bhojananā (kavalāhāranā) abhāvarūp atishay paṇ kem na sambhave?

vaḷī bījī vāt e chhe, ke je dharma āpaṇā jevāmān jovāmān āve chhe tevo dharma jo arhant bhagavānamān paṇ siddha karavāmān āve, to temanā gnānane indriyajanit hovāno १. ‘अथ मानसाहारास्तेषां तत्रस्थितिस्तर्हि केवलिनां कर्मनोकर्माहारात्’ इति पाठो घ पुस्तके नास्ति । २. ‘तर्हि’ इति ख, ग पुस्तकयोर्नास्ति ।३. तज्ज्ञानस्येन्द्रियजत्व – घ० ।

Page 8 of 315
PDF/HTML Page 32 of 339
single page version

ज्ञानत्वात् अस्मदादिज्ञानवत् । अतो भगवतः केवलज्ञानलक्षणातीन्द्रियज्ञानासंभवात् सर्वज्ञत्वाय दत्तो जलाञ्जलिः । ज्ञानत्वाविशेषेऽपि तज्ज्ञानस्यातीन्द्रियत्वे देहस्थितित्त्वा- विशेषेऽपि तद्देहस्थितेरकवलाहारपूर्वकत्वं किं न स्यात् । वेदनीयसद्भावात्तस्य बुभुक्षोत्पत्तेर्भौजनादौ प्रवृत्तिरित्युक्तिरनुपपन्ना; मोहनीयकर्मसहायस्यैव वेदनीयस्य बुभुक्षोत्पादने सामर्थ्यात् । ‘भोक्तुमिच्छा हि बुभुक्षा’, सा मोहनीयकर्मकार्यत्वात् कथं प्रक्षीणमोहे भगवति स्यात् ? अन्यथा रिरंसाया अपि तत्र प्रसंगात् कमनीयकामिन्यादिसेवाप्रसक्तेरीश्वरादेस्तस्या- विशेषाद्वीतरागता न स्यात् । विपक्षभावनावशाद्रागादीनां हान्यतिशयदर्शनात् केवलिनि prasaṅg āvashe. te ā pramāṇe - bhagavānanun gnān indriyajanit chhe, kāraṇ ke āpaṇā jevānā gnānanī māphak ja bhagavānanun gnān hovāthī ane bhagavānanun gnān indriyajanit ṭharatān arhant bhagavānane kevalagnānarūp atīndriy gnānano asambhav thavāthī temanā sarvagnapaṇāne jalāñjali apāī gaī. (temane sarvagnatānā abhāvano prasaṅg āve.) vaḷī jo em kahevāmān āve ke āpaṇā jevānā ane temanā gnānamān gnānatvanī apekṣhāe samānatā hovā chhatān kevalī bhagavānanun gnān atīndriy chhe, to teno uttar e chhe ke (āpaṇā jevāne jem dehanī sthiti chhe tem kevalī bhagavānane paṇ dehanī sthiti chhe e rīte) dehanī sthitinī apekṣhāe bannemān samānatā hovā chhatān kevalī bhagavānanā dehanī sthiti kavalāhāranā abhāvapūrvak (kavalāhār vinā) kem na hoī shake? (jevo temane gnānano atishay chhe tevo kavalāhār vinā temanā dehanī sthitino atishay kem na māno?)

(vaḷī tame kaho ke) vedanīy karmanā sadbhāvathī temane (kevaḷīne) bhojananī ichchhānī utpatti chhe ane tethī bhojanādimān (temanī) pravr̥utti chhe, to em kahevun yogya nathī, kāraṇ ke mohanīy karma sahit ja vedanīy karmane bhojananī ichchhā utpanna karavānun sāmarthya chhe. khāvānī (bhojan karavānī) ichchhā te bubhukṣhā - te mohanīy karmanun kārya hovāthī jemano moh prakṣhīṇ thaī gayo chhe tevā arhanta bhagavānamān te kem hoī shake? nahitar (arthāt mohanā abhāvamān paṇ ichchhānī utpatti thāy to) strī sāthe ramavānī ichchhāno paṇ prasaṅg āve ane sundar strī ādinī sevāmān āsakta jan ane sarvagna - arhant devamān visheṣhatā na rahevāthī temane vītarāgatā kem hoī shake? (arthāt sundar shayyāmān shayan, ābharaṇ, vastrādi bhogopabhoganī ichchhāno prasaṅg āve to arhanta bhagavānane vītarāgatāno abhāv thayo. e doṣh āve; kāraṇ ke jyān ichchhā hoy tyān vītarāgatā hoī shake nahi.)

Page 9 of 315
PDF/HTML Page 33 of 339
single page version

तत्परमप्रकर्षप्रसिद्धेर्वीतरागतासंभवे भोजनाभावपरमप्रकर्षोऽपि तत्र किं न स्यात्, तद्भावनातो भोजनादावपि हान्यतिशयदर्शनाविशेषात् । तथा हि — एकस्मिन् दिने योऽनेकवारान् भुंक्ते, कदाचित् विपक्षभावनावशात् स एव पुनरेकवारं भुंक्ते । कश्चित् पुनरेकदिनाद्यन्तरित- भोजन; अन्यः पुनः पक्षमाससंवत्सराद्यन्तरितभोजन इति । किं च — बुभुक्षापीडानिवृत्ति- र्भोजनरसास्वादनाद्भवेत् तदास्वादनं चास्य रसनेन्द्रियात् केवलज्ञानाद्वा ? रसनेन्द्रियाच्चेत् मतिज्ञानप्रसंगात् केवलज्ञानाभावः स्यात् । केवलज्ञानाच्चेत् किं भोजनेन ? दूरस्थस्यापि त्रैलोक्योदरवर्तिनो रसस्य परिस्फु टं तेनानुभवसंभवात् । कथं चास्य

jo em kahevāmān āve ke vipakṣha (viruddha - viparīt) bhāvanānā vashathī rāgādinī hīnatāno atishay jovāmān āve chhe (arthāt rāgādikathī viruddha bhāvanā karavāthī rāgādikamān hnās jovāmān āve chhe). kevalī bhagavānamān tenī (rāgādikanā hnāsanī) param prakarṣhatā (charam sīmā) siddha hovāthī temane vītarāgatā sambhave chhe. (temanī vītarāgatāmān bādh āvato nathī.) teno uttar e chhe ke jo em chhe, to temanāmān bhojananā abhāvanī param prakarṣhatā paṇ kem na hoī shake? kāraṇ ke bhojananā abhāvanī bhāvanāthī bhojanādikamān paṇ (sāmānya manuṣhya ane bhagavān bannemān) avisheṣhapaṇe hnāsano atishay jovāmān āve chhe.

te ā pramāṇe - je ek divasamān anekavār bhojan kare chhe te ja vipakṣha bhāvanāthī (rāganā - ichchhānā abhāvasvarūp bhāvanāthī) kadāchit ekavār bhojan kare chhe. koī to ek divasanā āntare bhojan kare chhe, to vaḷī anya koī pakṣha, mās, varṣhādinā āntare bhojan kare chhe.

vaḷī bījī vāt e chhe ke arahant bhagavānane jo bubhukṣhā sambandhī pīḍānī nivr̥utti bhojananā rasāsvādathī thatī hoy to ame pūchhīe chhīe, ke te rasāsvādan temane rasanendriyathī thāy chhe ke kevalagnānathī? jo rasanendriyathī thāy chhe em kaho to temane matignānano prasaṅg āvavāthī kevalagnānano abhāv thāy. ā doṣhathī bachavāne māṭe jo kevalagnānathī rasāsvādan thāy chhe em kaho to bhojananī shī jarūr chhe? kāraṇ ke dūr rahevā chhatān paṇ traṇ lokanī andar vartatā rasano parispaṣhṭa (pratyakṣha) anubhav kevalagnān dvārā thaī shake chhe.

Page 10 of 315
PDF/HTML Page 34 of 339
single page version

केवलज्ञानसंभवो भुंजानस्य श्रेणीतः पतितत्वं प्रमत्तगुणस्थानवर्तित्वात् । अप्रमत्तो१ हि साधुराहारकथामात्रेणापि प्रमत्तो भवति नार्हन्भुजानोऽपीति महच्चित्रं । अस्तु तावज्ज्ञानसंभवः तथाप्यसौ केवलज्ञानेन पिशिताद्यशुद्धद्रव्याणि पश्यन् कथं भुंजीत अन्तरायप्रसंगात् । गृहस्था अप्यल्पसत्वास्तानि पश्यन्तोऽन्तरायं कुर्वन्ति किं पुनर्भगवाननन्तवीर्यस्तन्न कुर्यात् । तदकरणे वा तस्य तेभ्योऽपि हीन३ सत्त्वप्रसंगात् । क्षुत्पीडासंभवे चास्य कथमनन्तसौख्यं स्यात् यतोऽनन्तचतुष्टयस्वामितास्य । न हि सान्तरायस्यानन्तता युक्ता ज्ञानवत् । न च बुभुक्षा पीडैव न भवतीत्यभिधातव्यं ‘‘क्षुधासमा नास्ति शरीरवेदना’’ इत्यभिधानात् । तदलमतिप्रसंगेन प्रमेयकमलामार्तण्डे न्याय-

vaḷī ek vāt ā paṇ chhe ke bhojan karanār arhant bhagavānane kevalagnān kevī rīte sambhavī shake? kāraṇ ke bhojan karavāthī shreṇīthī nīche paḍavāthī te pramatta guṇasthānavartī thaī jashe. jyāre apramatta sādhu āhāranī kathā karavā mātrathī paṇ kharekhar pramatta thāy chhe tyāre arahant bhagavān bhojan karatā thakā paṇ pramatta na thāy te mahān āshcharya chhe athavā ghaḍībhar kevalagnān mānī paṇ levāmān āve topaṇ teo kevalagnān dvārā māns ādi ashuddha dravyone dekhatā thakā antarāyano prasaṅg āvavāthī kevī rīte bhojan karī shake? alpa shaktivāḷā gr̥uhastho paṇ mānsādi ashuddha dravyone dekhatā thakā antarāy kare chhe (pāme chhe) to pachhī anant vīryavān bhagavān shun antarāy na kare? (to anant vīryavān bhagavān shā māṭe antarāy na pāme?) vaḷī jo te bhagavān antarāy na kare to temane temanāthī (gr̥uhasthothī) paṇ hīn shakti hovāno prasaṅg āve.

jo temane kṣhudhā sambandhī pīḍā hoy to temane anant saukhya kevī rīte hoī shake? (na ja hoī shake.) kāraṇ ke temane anant chatuṣhṭayanun svāmīpaṇun to niyamathī hoy chhe. je antarāy sahit hoy tenī anantatā ghaṭatī nathī, gnānanī māphak. (arthāt jevī rīte antarāy sahit gnānamān anantatā ghaṭī shakatī nathī, tevī rīte antarāy sahit sukhamān anantatā ghaṭī shakatī nathī.)

vaḷī ‘bubhukṣhā pīḍā ja nathī’ em kahī shakāshe nahi, kem ke ‘क्षुधासमा नास्ति शरीरवेदना’ kṣhudhānī samān bījī koī sharīr vedanā nathī - evun vachan chhe. māṭe bahu vistārathī bas thāo, kāraṇ ke prameyakamalamārtaṇḍamān ane nyāyakumudachandroday १. अप्रमत्तोऽपि ख । २. सत्त्वानि ख, ग । ३. हीनत्व ख ।

Page 11 of 315
PDF/HTML Page 35 of 339
single page version

कुमुदचन्द्रे च प्रपञ्चतः प्ररूपणात् ।।६।। granthamān vistārathī tenun nirūpaṇ karavāmān āvyun chhe.

bhāvārtha : — āptamān (sāchā devamān) kṣhudhā, tr̥uṣhādi aḍhār doṣho hotā nathī, tethī teo vītarāg kahevāy chhe. ā doṣhomān bhay, rāg, dveṣh, moh, chintā, khed, mad (garva), rati, vismay (āshcharya), udveg (shok) — ā doṣho to mohanīyakarmanā abhāvamān naṣhṭa thaī gayā chhe. nidrā darshanāvaraṇ karmanā abhāvamān naṣhṭa thaī jāy chhe. kṣhudhā, tr̥uṣhā, ghaḍapaṇ, rog, sved (parasevo) — e sharīranī avasthāo chhe. bhagavānane param audārik sharīr hovāthī ā doṣhono paṇ abhāv hoy chhe. janma tathā maraṇ to karma sahit jīvone hoy chhe. bhagavān to jīvanamukta chhe ane sarva karmono nāsh karī dehamukta thāy chhe, tethī ā aḍhār doṣho yā tenā sahachararūp ātmā athavā sharīr sambandhī anya koīpaṇ doṣh āptamān hotā nathī. ā doṣhomān kyā doṣho jīvāshrit chhe ane kyā doṣho sharīrāshrit chhe, te jāṇī vivek karavo yogya chhe.

keṭalāk bhagavānane kavalāhār māne chhe, kāraṇ ke temanī mānyatā pramāṇe kavalāhār vinā dehanī sthiti hoī shake nahi. parantu te mānyatā barābar nathī, kāraṇ ke devone kavalāhār nathī chhatān temanā dehanī sthiti sāgaroparyanta banī rahe chhe. temanī dehanī sthitinun kāraṇ mānasik āhār chhe, tem bhagavānanī dehanī sthitinun kāraṇ karma - nokarma āhār chhe, nahi ke kavalāhār. kahyun chhe ke —

artha : — nokarma āhār, karma āhār, kavalāhār, lepāhār, oj āhār ane mānasik āhār - em āhār chha prakāranā kahyā chhe. 4.

tīrthaṅkar bhagavānane nokarma vargaṇānā grahaṇarūp āhār hoy chhe, nārakīne karma bhogavavārūp āhār hoy chhe, devone mānasik āhār hoy chhe, (temane manamān ichchhā thatānnī sāthe kaṇṭhamānthī amr̥ut jhare chhe, tenāthī temane tr̥upti thāy chhe.) manuṣhya ane pashuone

Page 12 of 315
PDF/HTML Page 36 of 339
single page version

kavalāhār hoy chhe, pakṣhīone ojāhār (mātānā udaranī garamīuṣhmārūp āhār) ane pr̥ithvī ādi ekendriy jīvane lepāhār (pr̥ithvī ādine sparsharūp āhār) hoy chhe. 5.

shrī pravachanasār gāthā 20mān atīndriyapaṇāne līdhe ja shuddha ātmāne shārīrik sukh - duḥkh nathī, em vyakta karyun chhe, tyān kevaḷī bhagavānane indriy samūh nathī. tem shuddha ātmāne sharīr sambandhī sukh - duḥkh nathī. tathā kevaḷī bhagavānane sharīr sambandhī kṣhudhādi duḥkh ke bhojanādi sukh hotun nathī, tethī temane kavalāhār hoto nathī; em kahyun chhe.

bhagavānane kavalāhār hoy em mānanārā bhagavānane param utkr̥uṣhṭa atīndriy sukh mānatā ja nathī - shraddhatā nathī, tethī te abhavya chhe ane bhavyo teno svīkār kare chhe; em pravachanasār gāthā 62mān kahyun chhe. māṭe bhagavānane kavalāhār hoī shake nahi em shraddhā karavī.

vaḷī jevo āpaṇāmān dharma chhe tevo ja kevalī bhagavānamān dharma hovo joīe, tethī āpaṇī māphak kevalī bhagavānamān paṇ dehanī sthiti bhojanathī hovī joīe - em jo kahevāmān āve to jem kevalī bhagavānanā sharīramān parasevādinā abhāvarūp dharma chhe tem āpaṇā sharīramān paṇ parasevādino abhāv hovo joīe. enā uttaramān jo em kahevāmān āve ke kevalī bhagavānamān atishay hovāthī temanā sharīramān parasevo ādi thatān nathī to pachhī kevalī bhagavānane kavalāhāranā abhāvano atishay kem na sambhave? māṭe kavalāhārathī temanā dehanī sthiti mānavī uchit nathī.

vaḷī koī kahe ke kevalīne vedanīy karmano sadbhāv hovāthī bhojananī ichchhā ane te māṭe pravr̥utti hoy chhe, to te paṇ satya nathī; kāraṇ ke ichchhā mohanīy karmanā uday nimitte hoy chhe, parantu bhagavānane mohanīy karmano to sarvathā abhāv hoy chhe, tethī temane bhojananī ichchhā kem sambhave? jo ichchhā hoy to vītarāgatā hoī shake nahi.

jo temane kṣhudhādinī pīḍāno sambhav mānavāmān āve to temane anant saukhya kyān rahyun?

vaḷī koī kahe chhe ke ashātā vedanīy karmanā udayathī kevalī bhagavānane kṣhudhā, tr̥uṣhā, rog, maḷ - mūtrādik hoy chhe; parantu temanun te kahevun paṇ asatya chhe, kāraṇ ke

Page 13 of 315
PDF/HTML Page 37 of 339
single page version

अथोक्तदोषैर्विवर्जितस्याप्तस्य वाचिकां नाममालां प्ररूपयन्नाह — kṣhudhā - tr̥uṣhā to ashātāvedanīy karmanī udīraṇāthī hoy chhe, parantu chhaṭhṭhā guṇasthānamān ashātānī udīraṇānī vyuchchhitti¹ chhe, tethī sātamādi guṇasthānomān kṣhudhādi vedanāono abhāv chhe.

sātamā guṇasthānathī ek shātāvedanīyano ja navīn bandh hoy chhe, paṇ ashātāno bandh hoto nathī. kevalīne shātāno bandh ek samay pūrato ja hoy chhe ane teno nirantar uday thato ja rahe chhe, tethī ashātāno uday paṇ shātārūp pariṇame chhe. tethī ashātānā udayajanit parīṣhah jinendrane hotā nathī. kevalī bhagavānane rāg - dveṣh naṣhṭa thayā chhe ane indriyajanit gnānano abhāv chhe tethī shātā - ashātāthī utpanna thayelun indriyajanit sukh - duḥkh kevalīne hotun nathī.

‘‘kevaḷagnānīne sharīr² sambandhī sukh - duḥkh nathī, kāraṇ ke atīndriyapaṇun thayun chhe tethī em jāṇavun.’’

‘‘kevalī bhagavānane sharīr sambandhī kṣhudhādi duḥkh ke bhojanādi sukh hotun nathī, tethī temane kavalāhār hoto nathī.’’ (shrī pravachanasār gāthā 20 ane bhāvārtha)

‘‘jemanān ghātikarmo nāsh pāmyān temanun (kevalī bhagavantonun) sukh (sarva) sukhomān param arthāt utkr̥uṣhṭa chhe evun vachan sāmbhaḷīne jeo tene shraddhatā nathī, teo abhavya chhe ane bhavyo teno svīkār (ādar - shraddhā) kare chhe.’’ (shrī pravachanasār gāthā 62.)

māṭe bhagavānane kavalāhār hoī shake nahi, em shraddhā karavī. 6.

have pūrvokta doṣhothī rahit je āpta temanān vāchak nāmamālānun prarūpaṇ karīne kahe chhe — 1. ‘je guṇasthānamān karma prakr̥itiono bandh, uday athavā sattva (sattā)nī vyuchchhitti kahī hoy te

2. juo ‘shrī ratnakaraṇḍak shrāvakāchār’nī pt.. sadāsukhadāsajī kr̥ut hindī ṭīkā pr̥uṣhṭha. 7 – 8.

Page 14 of 315
PDF/HTML Page 38 of 339
single page version

परमे इन्द्रादीनां वन्द्ये पदे तिष्ठतीति ‘परमेष्ठी’ । परं निरावरणं परमातिशय- प्राप्तं ज्योतिर्ज्ञानं यस्यासौ परंज्योतिः । ‘विरागो’ विगतो रागो भावकर्म यस्य । ‘विमलो’ विनष्टो मलो द्रव्यरूपो मूलोत्तरकर्मप्रकृतिप्रपंचो यस्य । ‘कृती’ निःशेषहेयोपादेयतत्त्वे विवेकसम्पन्नः । ‘सर्वज्ञो’ यथावन्निखिलार्थसाक्षात्कारी । ‘अनादिमध्यान्तः’ उक्तस्वरूपप्राप्तप्रवाहापेक्षया आदिमध्यान्तशून्यः । ‘सार्वः’ इह पर लोकोपकारकमार्गप्रदर्शकत्वेन सर्वेभ्यो हितः । ‘शास्ता’ पूर्वापरविरोधादिदोषपरिहा-

āptavāchak nāmo yā hitopadeshīnun svarūp

anvayārtha : — [परमेष्ठी ] parameṣhṭhī, [परंज्योतिः ] param jyoti, [विरागः ] virāg (vītarāg) [विमलः ] vimal, [कृती ] kr̥utī (kr̥utakr̥utya), [सर्वज्ञः ] sarvagna, [अनादिमध्यान्तः ] anādimadhyānta, (pravāhanī apekṣhāe jene ādi, madhya ane ant nathī tevā. - ādi - madhya - ant rahit), [सार्वं ] sārva (sarva hitakartā), [शास्ता ] shāstā (hitopadeshī) [उपलाल्यते ] evān sārthak nāmothī jemanun svarūp kahevāmān āvyun chhe, te āpta kahevāy chhe.

ṭīkā : — indra vagerene vandanīy evā param padamān je sthit chhe tethī te ‘परमेष्ठी’ parameṣhṭhī chhe. ‘परं’ āvaraṇ rahit - param atishay prāpta, ‘ज्योति’ gnān jene chhe te ‘परंज्योति’ parañjyoti chhe. (nirāvaraṇ - kevalagnān sahit hovāne kāraṇe te parañjyoti chhe.) ‘विरागः’ rāgarūp bhāvakarmathī rahit hovāne kāraṇe je virāg chhe, ‘विमलः’ mūl - uttar karma prakr̥itinā vistārarūp, dravyakarmarūp mal jemane nāsh pāmel hovāne kāraṇe te vimal chhe. ‘कृती’ samasta hey - upādey tattvomān je vivek sampanna hovāne kāraṇe kr̥utī chhe. ‘सर्वज्ञः’ sarva padārthone yathāvat sākṣhāt karanār hovāne kāraṇe te sarvagna chhe. ‘अनादि मध्यान्तः’ pūrvokta svarūpavāḷā āptanā pravāhanī apekṣhāe ādi - madhya ane antathī rahit hovāne kāraṇe te anādimadhyānta chhe. ‘सार्वः’ ā lok ane paralokane upakārak evā mārgane batāvanār hovāthī sarvane hitakārak - hitarūp hovāne kāraṇe te sārva chhe. ‘शास्ता’ pūrvāpar virodhādi doṣhonā parihār dvārā sarva padārthonā yathāvat svarūpanā

Page 15 of 315
PDF/HTML Page 39 of 339
single page version

रेणाखिलार्थानां यथावत्स्वरूपोपदेशकः । एतैः शब्दैरुक्तस्वरूप आप्त ‘उपलाल्यते’ प्रतिपाद्यते ।।७।।

सम्यग्दर्शनविषयभूताप्तस्वरूपभिधायेदानीं तद्विषयभूतागमस्वरूपभिधातुमाह —

अनात्मार्थं विना रागैः शास्ता शास्ति सतो हितम् ।

ध्वनन् शिल्पिकरस्पर्शान्मुरजः किमपेक्षते ।।८।। upadeshak hovāne kāraṇe te shāstā chhe. — ā shabdothī jenun svarūp kahevāmān āvyun chhe te āpta ‘उपलाल्यते’ kahevāy chhe.

bhāvārtha : — ahīn āchārye āptanān judān judān nām darshāvī temanun visheṣh svarūp darshāvyun chhe.

teo indrādik dvārā vandanīy param padamān sthit hovāthī ‘parameṣhṭhī’, nirāvaraṇ kevaḷagnān sahit hovāthī ‘parañjyoti’, rāg - dveṣhādi bhāvakarma rahit hovāthī ‘virāgī’, ghātiyāṅkarmarūp dravyakarmathī rahit hovāthī ‘vimal’, sarva hey - upādeyanun gnān hovāthī ‘kr̥utī’, sarva padārthone yugapad ek samayamān pratyakṣha jāṇanār hovāthī ‘sarvagna’, satyārtha devanā pravāhanī apekṣhāe ādi, madhya ane ant rahit hovāthī ‘anādimadhyānta’, sarva jīvonā hitakārak hovāthī ‘sārva’ ane divyadhvani dvārā sarva padārthono yathāvat upadesh āpanār hovāthī ‘shāstā’ chhe. ā āptanān visheṣhaṇavāchak nāmo chhe.

je āptanān ā visheṣhaṇo jāṇī potānā ātmānī sanmukh thāy chhe te kharekhar potānā ātmāne jāṇe chhe, kāraṇ ke bannemān nishchayathī taphāvat nathī. shrī pravachanasār gāthā 80mān kahyun chhe ke —

‘‘je arhantane dravyapaṇe, guṇapaṇe ane paryāyapaṇe jāṇe chhe te (potānā) ātmāne jāṇe chhe. ane teno moh (darshan moh) nirāshrayapaṇāne līdhe avashya lay pāme chhe.’’

ā shlok ā hetuthī kahevāmān āvel chhe em samajavun. 7. samyagdarshananā viṣhayabhūt je āptasvarūp te kahīne have tenā viṣhayabhūt je āgamanun svarūp te kahevā māṭe kahe chhe —

Page 16 of 315
PDF/HTML Page 40 of 339
single page version

‘शास्ता’ आप्तः । ‘शास्ति’ शिक्षयति । कान् ? ‘सतः’ अविपर्यस्तादित्वेन समीचीनान् भव्यान् । किं शास्ति ? ‘हितं’ स्वर्गादितत्साधनं च सम्यग्दर्शनादिकं । किमात्मनः किंचित् फलमभिलषन्नसौ शास्तीत्याह — ‘अनात्मार्थं’ न विद्यते आत्मनोऽर्थः प्रयोजनं यस्मिन् शासनकर्मणि परोपकारार्थमेवासौ तान् शास्ति । ‘‘परोपकाराय सतां हि चेष्टितं’’ इत्यभिधानात् । स तथा शास्तीत्येतत् कुतोऽवगतमित्याह — ‘विना रागैः’ यतो लाभपूजाख्यात्यभिलाषलक्षणपरै रागैर्विना शास्ति ततोऽनात्मार्थं शास्तीत्यवसीयते । अस्यैवार्थस्य समर्थनार्थमाह — ध्वनन्नित्यादि । शिल्पिकरस्पर्शाद्वादककराभिघातान्मुरजो मदलो

anvayārtha : — [शास्ता ] hitopadeshī āpta bhagavān [अनात्मार्थं ] sva - prayojan vinā ane [रागैः विना ] rāg - dveṣh vinā [सतः ] bhavya jīvone [हितम् ] hitakārak [शास्ति ] upadesh de chhe; [यथा ] jem ke [शिल्पिकरस्पर्शात् ] shilpīnā hāthanā sparshathī [ध्वनन् ] vāgatun (avāj karatun) [मुरखः ] mr̥udaṅg [किम् ] shānī [अपेक्षते ] apekṣhā rākhe chhe? (kāī apekṣhā rākhatun nathī.)

ṭīkā : — ‘शास्ता’ eṭale āpta. ‘शास्ति’ upadeshe chhe, kone? ‘सतः’ viparīt mānyatādithī rahit hovāthī jeo samīchīn (samyagdraṣhṭi) chhe tevā bhavya jīvone; shun upadeshe chhe? ‘हितं’ svargādinā sādhanarūp samyagdarshanādikane. ‘shun potāne māṭe kāī phaḷanī ichchhā rākhīne teo upadesh kare chhe? te kahe chhe? ‘अनात्मार्थं’ nā, upadesh devānā kāryamān temane potānun kāī prayojan nathī. teo paropakārane arthe ja temane upadesh de chhe, evun kathan chhe ke — ‘‘परोपकाराय सतां हि चेष्टितम्’’ sant puruṣhonī cheṣhṭā paropakār māṭe ja hoy chhe. teo tevī rīte upadeshe chhe em kevī rīte jāṇyun? kahe chhe — विना रागैः kāraṇ ke teo potānā lābh, pūjā, khyāti, ādinī abhilāṣhā rūp rāg vinā upadeshe chhe. tethī ātmīy prayojan vinā teo upadeshe chhe, em nakkī thāy chhe. ā ja arthanun samarthan karavā kahe chhe. ‘ध्वनन्नित्यादि’ shilpīnā hāthanā sparshathī - vagāḍanāranā hāthanī thāpathī avāj karatun mr̥udaṅg shun potāne māṭe kāī apekṣhā rākhe chhe? kāī ja apekṣhā rākhatun nathī. ā artha chhe. jem mr̥udaṅg paropakār māṭe ja