Page 137 of 315
PDF/HTML Page 161 of 339
single page version

चरसत्त्वहिंसां न करोमि चरसत्त्वान् हिनस्मीति स्वयं वचनं नोच्चारयामीत्यर्थः । वचसा चरसत्त्वहिंसां न कारयामि चरसत्त्वान् हिंसय हिंसयेति वचनं नोच्चारयामीत्यर्थः । तथा वचसा चरसत्त्वहिंसां कुर्वन्तं नानुमन्ये, साधुकृतं त्वयेति वचनं नोच्चारयामीत्यर्थः । तथा कायेन चरसत्त्वाहिंसां न करोमि, चरसत्त्वहिंसने दृष्टिमुष्टिसन्धाने स्वयं कायव्यापारं न करोमीत्यर्थः । तथा कायेन चरसत्त्वहिंसां न कारयामि, चरसत्त्वहिंसने कायसंज्ञया परं न प्रेरयामीत्यर्थः१ । तथा चरसत्त्वहिंसां कुर्वन्तमन्यं नखच्छोटिकादिना कायेन नानुमन्ये । इत्युक्तम- हिंसाणुव्रतम् ।।५३।।

4. e pramāṇe vachanathī hun svayam tras jīvonī hinsā na karun – tras jīvonī hinsā karun evun vachan svayam uchchārun nahi – evo artha chhe. 5. vachanathī tras jīvonī hinsā hun (bījā pāse) na karāvun – tras jīvonī ‘hinsā kar, hinsā kar’ evun vachan hun uchchārun nahi. evo artha chhe. 6. tathā vachanathī tras jīvonī hinsā karanārane hun anumati āpun nahi – ‘te ṭhīk karyun’ – evun vachan hun uchchārun nahi. evo artha chhe.

tathā 7. kāyathī, tras jīvonī hinsā hun karun nahi – tras jīvonī hinsā karavāmān draṣhṭi ane muṣhṭinā sandhānamān hun svayam kāyano vyāpār karun nahi. evo artha chhe. 8. tathā kāyathī tras jīvonī hinsā hun (koīnī pāse) karāvun nahi – tras jīvonī hinsā karavāmān kāyanī sañgnāthī (saṅketathī) bījāne hun prerun nahi. evo artha chhe. 9. tathā tras jīvonī hinsā karatā anyane nakh dvārā, chapaṭī ādirūp kāyathī hun anumati āpun nahi – em ahinsāṇuvrat kahyun.

bhāvārtha : — manathī kr̥ut, kārit ane anumodanārūp, vachanathī kr̥ut, kārit ane anumodanārūp, tathā kāyathī kr̥ut, kārit ane anumodanārūp – evā nav saṅkalpothī irādāpūrvak tras jīvonī hinsā karavāno bhāv na karavo tene ahinsāṇuvrat kahe chhe. ā pramāṇe ahinsāṇuvratīne saṅkalpī hinsāno tyāg hoy chhe.

nav saṅkalpothī (nav koṭithī) tras jīvonī hinsānā bhāvano tyāg to muni ane shrāvak bannene hoy chhe, parantu sthāvar jīvonī hinsāno nav koṭie tyāg to ekalā munine ja hoy chhe; shrāvakane hoto nathī. १. करोमीत्यर्थ इति क ख पाठः ।

Page 138 of 315
PDF/HTML Page 162 of 339
single page version

‘‘hinsādino tyāg be prakāre chhe — ek utsarga tyāg ane bījo apavād tyāg. utsarga eṭale sāmānya. sāmānyapaṇe sarvathā prakāre tyāg karīe tene utsarga tyāg kahe chhe. tenā nav bhed chhe – manathī pote karavānun chintave nahi, bījā pāse karāvavānun chintave nahi, ane koīe karyun hoy tene bhalun jāṇe nahi. vachanathī pote karavānun kahe nahi, bījāne karāvavā māṭe upadesh āpe nahi, koīe karyun hoy tene bhalun kahe nahi. kāyāthī pote kare nahi, bījāne hāth vagere dvārā preraṇā āpī karāve nahi ane koīe karyun hoy tene hastādi vaḍe prashanse nahi. ā nav bhed kahyā.

apavād tyāg anek prakārano chhe. ā nav bhaṅg kahyā temānthī keṭalā bhaṅgothī amuk prakāre tyāg kare, amuk prakāre tyāg na kare, ā rīte māre ā kārya karavun, ā rīte na karavun — em apavād tyāg bhinna-bhinna prakāre chhe. māṭe shakya hoy te rīte tyāg karavo.’’¹

hinsānā prakār — dravyahinsā ane bhāvahinsā.

‘‘kaṣhāyarūpe pariṇamelā man, vachan ane kāyānā yogathī je dravyarūp ane bhāvarūp prāṇonun vyaparopaṇ karavun – ghāt karavo te nishchayathī sārī rīte nakkī karelī hinsā chhe.’’²

rāgādi bhāvothī chaitanya prāṇono ghāt thavo te bhāvahinsā chhe, tenā be prakār chhe – svabhāv hinsā ane parabhāv hinsā. tem ja indriy, baḷ, āyu ane shvāsochchhvāsarūp dravya prāṇono ghāt thavo te dravyahinsā chhe. tenā paṇ be prakār chhe. svadravya hinsā ane paradravya hinsā.

‘‘potānā manamān, vachanamān ke sharīramān krodh – kaṣhāy pragaṭ thayo tenāthī pratham to 1. puruṣhārthasiddhi – upāy, gujarātī āvr̥utti shlok 75no bhāvārtha. 2. puruṣhārthasiddhi – upāy, gujarātī āvr̥utti shlok 43.

Page 139 of 315
PDF/HTML Page 163 of 339
single page version

potānā shuddhopayogarūp bhāvaprāṇano ghāt thayo. ā hinsā to potānā bhāvaprāṇanī vyaparopaṇathī thaī. te to (dravyahinsā) pahelān ja thaī, bījī (dravya) hinsā thāy ke na paṇ thāy. pāchhaḷathī kadāchit tīvra kaṣhāyarūp thāy ane potānā dīrgha shvāsādithī athavā hāth -pag vaḍe potānā aṅgane pīḍā upajāvī athavā āpaghāt karī marī gayo, te potānā dravyaprāṇanā ghātarūp hinsā thaī.

vaḷī je kaṣhāyathī anya jīvane kuvachan kahyān, marmabhedī hāsya karyun athavā je rīte tenun antaraṅg pīḍit thaī kaṣhāyarūpe pariṇame tevun kārya karyun. tyān paranā bhāvaprāṇanā vyaparopaṇ (ghāt)thī hinsā thāy chhe. jyān kaṣhāyanā vashe pramādī thayo, bījā jīvanā sharīrane pīḍā karī athavā prāṇanāsh karyo tyān paranā dravyaprāṇanā ghātathī (paranā dravyaprāṇanī) hinsā thaī.....’’¹

‘‘mahāpuruṣh dhyānamān līn chhe athavā gamanādimān sāvadhānatāthī yatnapūrvak pravarte chhe ane kadāch enā sharīranā sambandhathī koī jīvanā prāṇ pīḍāyā topaṇ ene hinsāno doṣh nathī, kem ke enā pariṇāmamān kaṣhāy hato nahi, tethī par jīvanā prāṇane pīḍā thāy topaṇ hinsā nām pāme nahi.....’’²

‘‘je pramādī jīv kaṣhāyane vash thaīne gamanādi kriyāmān yatnarūp pravartato nathī athavā besatān – ūṭhatān krodhādi bhāvomān pariṇame chhe to tyān jīv kadāch mare ke na mare paṇ ene to kaṣhāyabhāv vaḍe avashya hinsāno doṣh lāge chhe; eṭale par jīvanā prāṇanī pīḍā na thavā chhatān paṇ pramādanā sadbhāvathī hinsā nām pāme chhe......’’³

‘‘kāraṇ ke jīv kaṣhāyabhāvo sahit hovāthī pahelān potā vaḍe ja potāne haṇe chhe ane pachhīthī bhale bījā jīvonī hinsā thāy ke na thāy.....’’⁴

‘‘par jīvanā ghātarūp je hinsā thāy chhe te be prakāranī chhe – ek aviramaṇarūp (aviratirūp) ane bījī pariṇamanarūp. 1. puruṣhārthasiddhi – upāy, gujarātī āvr̥utti shlok 43no bhāvārtha. 2. puruṣhārthasiddhi – upāy, gujarātī āvr̥utti shlok 45no bhāvārtha. 3. puruṣhārthasiddhi – upāy, gujarātī āvr̥utti shlok 46no bhāvārtha. 4. puruṣhārthasiddhi – upāy, gujarātī āvr̥utti shlok 47no bhāvārtha.

Page 140 of 315
PDF/HTML Page 164 of 339
single page version

1. aviramaṇarūp hinsā — koī jīv par jīvanī hinsānā kāryamān to pravartato nathī, parantu tene hinsāno pratignāpūrvak tyāg nahi hovāthī tene antaraṅgamān aviratino bhāv ūbho chhe; tethī tene aviramaṇarūp hinsāno doṣh chhe, jem ke koīne kandamūḷano tyāg nathī ane te koī vakhate khāto paṇ nathī, chhatān antaraṅgamān kandamūḷ khāvāno bhāv ūbho hovāthī, te bhāvano tyāg nahi hovāthī tene aviramaṇarūp hinsāno doṣh lāge chhe.

‘‘je kārya karavānī āshā rahe tenī pratignā levātī nathī ane āshā rahe tenāthī rāg paṇ rahe chhe tathā e rāganā bhāvathī kārya karyā vinā paṇ aviratino bandh thayā ja kare chhe; māṭe pratignā avashya karavī yogya chhe. vaḷī kārya karavānun bandhan thayā vinā pariṇām kevī rīte rokāshe? prayojan paḍatān tadrūp pariṇām avashya thaī jāy vā prayojan vinā paṇ tenī āshā rahe chhe, māṭe pratignā karavī yogya chhe......’’¹

2. pariṇamanarūp hinsā — par jīvanā ghātamān, jo jīv manathī, vachanathī ke kāyathī pravarte to tene te pariṇamanarūp hinsā chhe.

ā banne bhedomān pramādasahit yoganun astitva chhe. तस्मात्प्रमत्तयोगे नित्यं प्राणव्यपरोपणम् । tethī pramādanā yogamān nirantar prāṇaghātano sadbhāv chhe. jyāre jīv krodhādi bhāvahinsāno tyāg karī pramādarūp pariṇaman na kare to ja tene (prāṇaghātano) abhāv hoī shake. jyān sudhī pramād rahe chhe tyān sudhī hinsāno abhāv koī rīte hoī shakato nathī.²

pramattayog e ja hinsānun vāstavik kāraṇ chhe; kevaḷ dravyaprāṇano ghāt thavo te kharī hinsā nathī.

shrī umāsvāmīe paṇ ‘tattvārtha sūtra’mān hinsānun lakṣhaṇ āpatān kahyun chhe ke — प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा । pramādanā yogathī yathāsambhav dravyaprāṇ yā bhāvaprāṇano ghāt karavo te hinsā chhe.

vaḷī samayasār gāthā 262mān kahyun chhe ke —

‘‘jīvone māro ke na māro, karmabandh adhyavasānathī (ūndhī mānyatā sāthe pāpabhāvathī – pramattayogathī) thāy chhe.’’ 1. mokṣhamārga prakāshak – gujarātī āvr̥utti, adhyāy 7, pr̥uṣhṭha 210. 2. juo puruṣhārthasiddhi – upāy, shlok 48 ane teno bhāvārtha.

Page 141 of 315
PDF/HTML Page 165 of 339
single page version

e rīte agnānathī ā je hinsāmān adhyavasāy karavāmān āve chhe, tem asatya, adatta (chorī), abrahmacharya ane parigrahamān paṇ je (adhyavasāy) karavāmān āve te badhoy pāpanā bandhanun ekamātra kāraṇ chhe......’’

(shrī samayasār gāthā 263) ā pramāṇe hinsādi pāñche pāponān je pramattayog chhe te ja hinsā chhe, parantun pramattayogashūnya kevaḷ bāhya kriyā te hinsā nathī. shrī kalyāṇamandir stotramān kahyun chhe ke —

यस्मात् क्रिया न प्रतिफलन्ति भावशून्याः । kāraṇ ke bhāvashūnya kriyāo hinsā māṭe yā karmabandh māṭe phalībhūt thatī nathī.

vratanā pālanamān kriyā sharīrane āshraye thāy chhe. ā shārīrik kriyāthī jīvane puṇya – pāp ke dharma thato nathī, kāraṇ ke te kriyā jīvanā adhikāramān nathī tathā te kriyā jīv karī shakato ja nathī. paṇ te kriyā vakhate ahinsādinā je vikalpa ūṭhe chhe te rāg paṇ jīvakr̥ut aparādh hovāthī arthāt shubharāg hovāthī bandhanun kāraṇ chhe, tethī mātra bāhya hinsādi (bhāv) chhūṭavāthī pāpanī nirjarā thāy chhe – em mānavun te yogya nathī. (juo shrī niyamasār vyavahār prakaraṇ gāthā 56 thī 59) parantu te vakhate samyagdraṣhṭi shrāvakane, je antaraṅg mithyātva ane anantānubandhī tathā apratyākhyān sambandhī krodh – mān – māyā – lobhano abhāv chhe, te samvaranun kāraṇ chhe ane tyān svāshray anusār nirjarā thāy chhe.

antaraṅg shuddhatā chhe te nishchayavrat chhe ane sāthe je shubhabhāv chhe te vyavahār vrat chhe ane te nishchayavratanun nimitta chhe, kem ke ekadesh vītarāgatā sāthe āvo vyavahār heyabuddhie hoy chhe.

mokṣhamārgaprakāshakamān pr̥uṣhṭha 260mān kahyun chhe ke —

‘‘....bāhya vratādik chhe te to sharīrādi paradravyāshrit chhe, ane paradravyano pote kartā nathī, māṭe temān kartr̥utvabuddhi paṇ na karavī tathā temān mamatva paṇ na karavun, e vratādikamān grahaṇ – tyāgarūp potāno shubhopayog thāy chhe te potānā āshraye chhe ane teno pote kartā chhe, māṭe temān kartr̥utvabuddhi paṇ mānavī tathā tyān mamatva paṇ karavun, parantu e shubhopayogane bandhanun ja kāraṇ jāṇavun paṇ mokṣhanun kāraṇ na jāṇavun; kāraṇ ke bandh ane mokṣhane to pratipakṣhapaṇun chhe, tethī ek ja bhāv puṇyabandhanun paṇ kāraṇ thāy ane mokṣhanun paṇ kāraṇ

Page 142 of 315
PDF/HTML Page 166 of 339
single page version

तस्येदानीमतीचारानाह —

‘व्यतीचारा’ विविधा विरूपका वा अतीचारा दोषाः । कति ? ‘पंच’ । कस्य ? thāy em mānavun e bhram chhe. tethī vrat – avrat e banne vikalpa rahit, jyān paradravyanā grahaṇ – tyāganun kāī prayojan nathī evo udāsīn vītarāg shuddhopayog te ja mokṣhamārga chhe. nīchalī dashāmān keṭalāk jīvone shuddhopayog ane shubhopayoganun yuktapaṇun hoy chhe, tethī e vratādi shubhopayogane upachārathī mokṣhamārga kahyo chhe, paṇ vastuvichārathī jotān shubhopayog mokṣhano ghātak ja chhe. ā rīte je bandhanun kāraṇ chhe te ja mokṣhanun ghātak chhe – evun shraddhān karavun. shuddhopayogane ja upādey gaṇī teno upāy karavo tathā shubhopayog – ashubhopayogane hey jāṇī tenā tyāgano upāy karavo.....’’

ā shlokanī ṭīkāmān āchārye kahyun chhe ke — ‘अत्र कृतवचनं कर्तुः स्वातंत्र्य प्रतिपत्त्यर्थम्’ ahīn ‘kr̥ut vachan’ e kartānī svātantryanī pratipatti arthe chhe. ā batāve chhe ke jīv potānā bhāvono svatantrapaṇe kartā chhe. karma mand paḍyā eṭale kārya thayun em nathī, paṇ te svatantrapaṇe thayun chhe, teno kartā karma nathī. jo karma teno kartā hoy to banne dravyonī ekatāno prasaṅg āve je siddhānta viruddha chhe. 53.

have tenā (ahinsāṇuvratanā) atichār kahe chhe —

anvayārtha : — [छेदनबन्धनपीडनम् ] (kān, nāk ādinun) chhedan, bandhan (ichchhit sthāne jatān rokavun), pīḍan (lākaḍī, chābūk ādithī māravun), [अतिभारारोपणम् ] shaktithī adhik bhār lādavo, [च ] ane [आहारवारणा ] samayasar pūratān āhār – pāṇī na devān – e [पञ्च ] pāñch [स्थूलवधात् ] sthūḷ hinsāthī [व्युपरतेः ] viratinā (arthāt sthūḷ hinsā tyāganā ahinsāṇuvratanā) [व्यतीचाराः ] atichāro chhe.

ṭīkā : — ‘व्यतीचारा’ vividh athavā vratane virūp vikr̥ut karanārā doṣho keṭalā?

Page 143 of 315
PDF/HTML Page 167 of 339
single page version

‘स्थूलवधाद् व्युपरतेः’ । कथमित्याह ‘छेदनेत्यादि’ कर्णनासिकादीनामवयवानामपनयनं छेदनं, अभिमतदेशे गतिनिरोधहेतुर्बन्धनं, पीडा दण्डकशाद्यभिघातः, ‘अतिभारारोपणं’ न्याय्यभारादधिकभारारोपणं । न केवलमेतच्चतुष्टयमेव किन्तु ‘आहारवारणापि च’ आहारस्य अन्नपानलक्षणस्य वारणा निषेधो धारणा वा निरोधः ।।५४।। pāñch. konā? ‘स्थूलवधाद्व्युपरतेः’ sthūḷ hinsāthī viratinā (arthāt ahinsāṇuvratanā). kevā? te kahe chhe — ‘छेदनेत्यादि’ kān, nāk ādi avayavone kāpavā te chhedan, iṣhṭa sthāne jatā aṭakāvavāno je hetu thāy chhe te bandhan, lākaḍī, chābūk ādithī māravun te pīḍan – pīḍā, ‘अतिभारारोपणं’ uchit (vyājabī – nyāyī) bhārathī adhik bhār lādavo, keval ā chār ja (atichār) chhe eṭalun ja nahi, kintu ‘आहारवारणापि च’ anna – pānarūp āhārano niṣhedh – nirodh karavo (kaṭake kaṭake thoḍok devo) em pāñchamo atichār paṇ chhe.

bhāvārtha : — vratanā ekadesh bhaṅgane atichār kahe chhe ane vrat – bhāv bhaṅg karavāmān nirargal (svachchhanda) pravr̥utti hovī tene anāchār kahe chhe. atichārathī vratano bhaṅg thato nathī, paṇ doṣh lāge chhe ane anāchārathī vratano bhaṅg thāy chhe.¹

nathī, parantu tene aṅge jīvane je bhāv thāy chhe te pramād bhāvane atichār kahevāmān āve chhe.

atichār sambandhī badhī gāthāomān ā pramāṇe samajavun. 54. 1. viṣhayomān pravr̥uttine atichār ane ati āsaktine anāchār kahe chhe.

२. बन्धवधच्छेदातिभारारोपणान्नपाननिरोधाः । (tattvārthasūtra adhyāy 7 – 25)

Page 144 of 315
PDF/HTML Page 168 of 339
single page version

‘स्थूलमृषावादवैरमणं’ स्थूलश्चासौ मृषावादश्च तस्माद्वैरमणं विरमणमेव वैरमणं । ‘तद्वदन्ति’ के ते ? ‘सन्तः’ सत्पुरुषाः गणधरदेवादयः । तत्किं, सन्तो यन्न वदन्ति । ‘अलीकमसत्यं’ । कथंभूतं ? ‘स्थूलं’ यस्मिन्नुक्ते स्वपरयोर्वधबन्धादिकं राजादिभ्यो भवति तत्स्वयं तावन्न वदति । तथा ‘परान’न्यान् तथाविधमलीकं न वादयति । न केवलमलीकं किन्तु ‘सत्यमपि’ चोरोऽयमित्यादिरूपं न स्वयं वदति न परान् वादयति । किंविशिष्टं यदुक्तं

e pramāṇe ahinsāṇuvratanun pratipādan karīne have anr̥utavirati aṇuvratanun (satyāṇuvratanun) pratipādan karatā kahe chhe —

anvayārtha : — [यत् ] puruṣh je [स्थूलं ] sthūḷ [अलीकम् ] jūṭh – asatya [न वदति ] na to pote bole chhe ane [न ] na [परान् ] bījānonī pāse [वादयति ] bolāve chhe tathā [विपदे ] (anyanī) āpatti māṭe (arthāt anyano ghāt thāy tevun) [सत्यम् अपि ] satya paṇ [न वदति न परान् वादयति ] pote bolato nathī ane bījāone bolāvato nathī, [तत् ] tene [सन्तः ] gaṇadharādik mahāpuruṣho [स्थूलमृषावादवैरमणम् ] sthūḷ jūṭhathī viratirūp (arthāt satyāṇuvrat) [वदन्ति ] kahe chhe.

ṭīkā : — ‘यत् स्थूलमृषावादवैरणम्’ je sthūḷ asatya vachan tenāthī virati tene sthūḷ satyāṇuvrat kahe chhe. koṇ te? ‘सन्तः’ gaṇadharadevādi santa puruṣho. te shun? santo ke je bolatā nathī. ‘अलीकमसत्यम्’ asatya (jūṭh). kevun (jūṭh)? ‘स्थूलम्’ sthūḷ jūṭh arthāt je bolavāthī rājādi taraphathī sva – parano vadh – bandh ādi thāy tevun (jūṭh), ‘न वदति’ pratham to pote bolato nathī ane ‘परान् न वादयति’ bījā pāse tevun jūṭh bolāvato nathī; kevaḷ jūṭh nahi kintu ‘ā chor chhe’ ityādi rūp ‘सत्यमपि’ satya paṇ svayam bolato nathī ane anya pāse bolāvato nathī. kevun (satya)? je bolelun vachan satya

Page 145 of 315
PDF/HTML Page 169 of 339
single page version

सत्यमपि परस्य ‘विपदे’ऽपकाराय भवति ।।५५।।

साम्प्रतं सत्याणुव्रतस्यातीचारानाह — hovā chhatān bījāne ‘विपदे’ apakārarūp thāy tevun (tevun satya paṇ pote bole nahi).

bhāvārtha : — je bolavāthī rājādi sva – parano vadh – bandhādi kare tene sthūḷ jūṭh kahe chhe. satyāṇuvratī āvun jūṭh svayam bole nahi ane bījā pāse bolāve nahi. satya paṇ jo anyane ahitakar – vighātak hoy to tevun satya paṇ te bole nahi. jem ke pāse thaīne haraṇ jatun joyun hoy, chhatān shikārī tene (vratīne) te viṣhe pūchhe to te satya kahe nahi, kāraṇ ke tevun bolavāthī shikārī dvārā haraṇano ghāt thavā sambhav chhe, tethī anyane āpatti āvī paḍe tevun satya vachan paṇ pote bole nahi, tem ja anya pāse bolāve nahi, āvā sthūḷ asatya tyāgane gaṇadharādi mahāpuruṣho satyāṇuvrat kahe chhe.

‘‘je kāī prasād kaṣhāyanā yogathī sva – parane hānikārak athavā anyathārūp vachan kahevāmān āve chhe, tene anr̥ut (jūṭhun) vachan jāṇavun.......’’

‘‘asatya sāmānyarūpe garhit, pāp sahit ane apriy — em traṇ prakāranun mānavāmān āvyun chhe......’’¹

satya – aṇuvratadhārī krodh – mān – māyā – lobh vash evun vachan na kahe jethī anyano ghāt thāy, anyane apavād lāge – kalaṅk chaḍhe, kalah, visamvād pedā thāy, viṣhayānurāg vadhī jāy, mahā ārambhamān pravr̥utti thāy, anyane ārttadhyān thaī jāy, paranā lābhamān antarāy āve, paranī ājīvikā bagaḍī jāy, potāno ane parano apayash thāy, āpadā āve, anartha pedā thāy, anyano marmachchhed thāy, rājā daṇḍ kare, dhananī hāni thāy vagere........āvān satya vachan hoy topaṇ tene jūṭhān vachan chhe. vaḷī te gālīnān vachan, apamānanān vachan, tiraskāranān vachan, ahaṅkāranān vachan vagere bole nahi, kāraṇ ke te kaṣhāyayukta hovāthī asatya vachano chhe. vaḷī te jinasūtrane anukūḷ tathā sva – paranā hitarūp, bahu pralāparahit, prāmāṇik, santoṣh upajāvanār, dharmano udyot karanār vachan kahe – evān vachan bolanār gr̥uhasthī sthūḷ asatyano tyāgī chhe.² 1. juo puruṣhārthasiddhi – upāy, shlok 91 ane 95 thī 101. 2. juo, shrī ratnakaraṇḍ shrāvakāchār – paṇḍit sadāsukhadāsakr̥ut hindī ṭīkā pr̥uṣhṭha 82.

Page 146 of 315
PDF/HTML Page 170 of 339
single page version

‘परिवादो’ मिथ्योपदेशोऽभ्युदयनिःश्रेयसार्थेषु क्रियाविशेषेष्वन्यस्यान्यथा- प्रवर्तनमित्यर्थः । ‘रहोऽभ्याख्या’ रहसि एकान्ते स्त्रीपुंसाभ्यामनुष्ठितस्य क्रियाविशेषस्याभ्याख्या

puruṣhārthasiddhi – upāyamān kahyun chhe ke —

‘‘.....ā badhān ja vachanomān pramattayog ja ek hetu kahevāmān āvyo chhe, tethī asatya vachanamān paṇ (pramattayogano sadbhāv hovāthī) hinsā nishchit thāy chhe.’’ (shlok 99)

‘‘jūṭh vachananā tyāgī mahāmuni hey ane upādeyano vāramvār upadesh kare chhe. tyān pāpanī nindā karatān pāpī jīvane (potānā doṣhanā kāraṇe) temano upadesh būro lāge chhe, athavā koīne dharmopadesh kharāb lāge te duḥkh pāme, paṇ te āchāryone (upadesh sāmbhaḷanāranī lāgaṇī duḥkhāvā chhatān) jūṭhano doṣh lāgato nathī. kem ke temane pramād (kaṣhāy) nathī, pramādapūrvak vachanamān ja hinsā chhe. tethī ja kahyun chhe ke pramād sahit yogathī vachan bolavān te ja jūṭh je, anyathā nahi.’’ (shlok 100no bhāvārtha). 55

have satyāṇuvratanā atichāro kahe chhe —

anvayārtha : — [परिवादरहोभ्याख्या ] mithyā (khoṭo) upadesh devo, koīnī gupta kriyāne pragaṭ karī devī, [पैशुन्यम् ] anyano abhiprāy jāṇī tene irṣhāthī pragaṭ karavo, [कूटलेखकरणम् ] khoṭo lekh (dastāvej) lakhavo, [च ] ane [न्यासापरिहारितापि ] gīro rākhelī vastune paṇ anshe haḍap karī javānān (pachāvī pāḍavānān vachano bolavān) — e [पञ्च ] pāñch [सत्यस्य ] satyāṇuvratanā [व्यतिक्रमाः ] atichāro chhe.

ṭīkā : — ‘परिवादो’ mithyā upadesh arthāt svarga ane mokṣhanī prayojanavāḷī kriyāvisheṣhomān koīnun anyathā samāpan karavun te parivād (mithyā upadesh) chhe. ‘रहोऽभ्याख्या’ ekāntamān strī – puruṣh dvārā karelī koī vishiṣhṭa kriyāne pragaṭ karavī te

Page 147 of 315
PDF/HTML Page 171 of 339
single page version

प्रकाशनं । ‘पैशुन्यं’ अंगविकारभ्रूविक्षेपादिभिः पराभिप्रायं ज्ञात्वा असूयादिना तत्प्रकटनं साकारमंत्रभेद इत्यर्थः । ‘कूटलेखकरणं’ च अन्येनानुक्तमननुष्ठितं यत्किंचिदेव तेनोक्त- मनुष्ठितं चेति वंचनानिमित्तं कूटलेखकरणं कूटलेखक्रियेत्यर्थः । ‘न्यासापहारिता’ द्रव्यनिक्षेप्तु- र्विस्मृतसंख्यस्याल्पंसंख्यं द्रव्यमाददानस्य एवमेवेत्यभ्युपगमवचनं । एवं परिवादादयश्चत्वारो न्यासापहारिता पंचमीति सत्यस्याणुव्रतस्य पंच ‘व्यतिक्रमाः’ अतीचारा भवन्ति ।।५६।। rahobhyākhyā chhe. ‘पैशुन्यम्’ sharīranī cheṣhṭāthī ane bhavānnī kriyā ādithī bījāno abhiprāy jāṇīne, irṣhāthī te pragaṭ karavo te sākār mantrabhed chhe — evo artha chhe. ‘कूटलेखकरणम्’ bījā dvārā kānīpaṇ nahi kahelā ane nahi karelāne ‘teṇe kahyun chhe ane teṇe karyun chhe’ em tene ṭhagavānā hetuthī jūṭho dastāvej (lekh) lakhavo te kūṭalekh kriyā chhe — evo artha chhe. ‘न्यासापहारिता’ vastu gīro mūkanār (Depositor) vastunī saṅkhyā bhūlī jāy ane ochhī vastu māge to lenārane hā, eṭalī ja chhe, e ja chhe — evun vachan kahevun te (nyāsāpahāritā) chhe. e pramāṇe parivād (mithyopadesh). ādi chār ane nyāsāpahāritā pāñchamun – em badhā maḷī ‘सत्यस्य’ satyāṇuvratanā pāñch ‘व्यतिक्रमाः’ atichāro chhe.

devo.

bījāno abhiprāy jāṇī laī irṣhāthī te pragaṭ karavo.

tene teṭalī ja āpavī. nondhaḥ — uparanī kriyāomān nabaḷāīne līdhe pravarte chhe, tethī te atichār chhe. 56. १. मिथ्योपदेशरहोभ्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासापहारसाकारमंत्रभेदाः । (tattvārthasūtra adhyāy 7/26)

Page 148 of 315
PDF/HTML Page 172 of 339
single page version

अधुना चौर्यविरत्यणुव्रतस्य स्वरूपं प्ररूपयन्नाह —

निहितं वा पतितं वा सुविस्मृतं वा परस्वमविसृष्टं ।

न हरति यन्न च दत्ते तदकृशचौर्य्यादुपारमणम् ।।५७।।

‘अकृशचौर्यात्’ स्थूलचौर्यात् । ‘उपारमणं तत् । ‘यत् न हरति’ न गृह्णाति । किं तत् ? ‘परस्वं’ परद्रव्यं । कथंभूतं ? ‘निहितं’ वा धृतं । तथा ‘पतितं वा’ । तथा ‘सुविस्मृतं’ वा अतिशयेन विस्मृतं । वाशब्दः सर्वत्र परस्परसमुच्चये । इत्थंभूतं परस्वं ‘अविसृष्टं’ अदत्तं यत्स्वयं न हरति न दत्तेऽन्यस्मै तदकृशचौर्यादुपारमणं प्रतिपत्तव्यम् ।।५७।।

anvayārtha : — [निहितं वा ] rākhelī, [पतितं वा ] paḍelī athavā [सुविस्मृतं वा ] taddan bhūlāī gayelī [परस्वं ] evī paravastune [अविसृष्टम् ] āpyā vinā [यत् न हरति च दत्ते ] na levī ke na koī bījāne āpavī [तत् ] te [अकृशचौर्य्यात् ] sthūḷ chorīthī [उपारमणम् ] virakta thavun chhe. (arthāt achauryāṇuvrat chhe).

ṭīkā : — ‘अकृशचौर्यात्’ sthūḷ chorīthī ‘उपरमणम् तत्’ nivr̥utta thavun tene, ‘यत् न हरति’ na levī, kone (na levī)? ‘परस्वं’ par vastune, kevī (paravastune)? ‘निहितं’ rākhelī (mūkelī), ‘पतितं वा’ ke paḍelī, ‘सुविस्मृतं वा’ ke bilakul vismr̥ut thayelī, ‘vā’ shabda badhey paraspar samuchchay arthamān chhe. āvī paravastune ‘अविसृष्टम्’ āpyā vinā svayam na levī ane bījāne na devī tene ‘अकृशचौर्यादुपारमणम्’ sthūḷ chorīthī nivr̥utta thavun kahe chhe. (arthāt tene achauryāṇuvrat kahe chhe.)

bhāvārtha : — koīnī mūkelī, paḍelī ke bhūlelī vastune āpyā vinā na to pote (svayam) levī ane na bījāne āpavī, tene achauryāṇuvrat kahe chhe.

‘‘pramādanā yogathī āpyā vinā suvarṇa – vastrādi parigrahanun grahaṇ karavun tene ja chorī kahe chhe; te ja vadhanun kāraṇ hovāthī hinsā chhe.’’¹ 1. puruṣhārthasiddhi – upāy gujarātī āvr̥utti shlok 102.

Page 149 of 315
PDF/HTML Page 173 of 339
single page version

potāne chorī karavāno bhāv thayo te sva – bhāvahinsā ane potāne chor mānavāmān āvatān, potānā prāṇano potā vaḍe viyog karavāmān āve to te sva – dravyahinsā chhe.

je jīvanī vastu choravāmān āvī tene antaraṅgamān pīḍā thaī, te tenī (par) bhāvahinsā chhe ane te vastunā nimitte tenā je dravyaprāṇ puṣhṭa hatā te puṣhṭa prāṇono nāsh thayo, te tenī (par) dravyahinsā chhe.

ā rīte chorī karavāthī chorī karanāranī tathā jenī chorī thaī tenī dravyahinsā ane bhāvahinsā — em banne prakāranī hinsā thāy chhe.¹

dhan – dhānyādi padārtho manuṣhyanā bāhyaprāṇ chhe, tenun haraṇ thatān yā nāsh thatān tene potānā prāṇaghāt jeṭalun duḥkh thāy chhe.

pramādanun nām ja hinsā chhe ane chorīmān pramād avashya chhe, māṭe jyān chorī chhe tyān avashya ja hinsā chhe; parantu pramattayog vinā par padārthane koīnā āpyā vinā grahaṇ karavāmān chorīno doṣh nathī.

arahant bhagavānane karma – nokarma vargaṇāonun grahaṇ hovā chhatān temane chorīno doṣh lāgato nathī, kāraṇ ke temane pramattayogano abhāv chhe. māṭe jyān hinsā nathī tyān chorī nathī ane jyān chorī nathī tyān te prakāranī hinsā paṇ nathī.

shrāvak kūvā – nadīnun pāṇī, khāṇanī māṭī vagere koīne pūchhyā vinā grahaṇ kare topaṇ te chorī nathī, parantu muni jo te grahaṇ kare to temane chorīno doṣh lāge, kāraṇ ke shrāvakane ekadesh tyāg hoy chhe ane munine sarvathā tyāg hoy chhe.

अदत्तादानं स्तेयम् । (tattvārthasūtra adhyāy 7/15)

pramādanā yogathī dīdhā vagar koīpaṇ vastune grahaṇ karavī te chorī chhe. jyān levā – devāno sambhav hoy tyān chorīno vyavahār thāy chhe; tethī karmavargaṇā ane nokarmavargaṇāonun grahaṇ te chorī nathī.

munirājane gām – nagar vageremān paryaṭan karatān, sherī – daravājo vageremān pravesh karavāthī ‘adattādān’no doṣh lāgato nathī, kem ke te sthāno badhāne āvavā – javā māṭe khūllān chhe ane sārvajanik sherī vageremān pravesh karatān munine pramattayog hoto nathī. 57. 1. juo, puruṣhārthasiddhi – upāy gujarātī āvr̥utti, shlok 102 thī 106 ane temano bhāvārtha.

Page 150 of 315
PDF/HTML Page 174 of 339
single page version

तस्येदानीमतिचारानाह —

‘अस्तेये’ चौर्यविरमणे । ‘व्यतीपाता’ अतीचाराः पंच भदन्ति । तथा हि । चौरप्रयोगः चोरयतः स्वयमेवान्येन वा प्रेरणं प्रेरितस्य वा अन्येनानुमोदनं । चौरार्थादानं च अप्रेरितेनाननुमतेन तच चोरेणानीतस्यार्थस्य ग्रहणं । विलोषश्च उचितन्यायादन्येन प्रकारेणार्थस्यादानं विरुद्धराज्यातिक्रम इत्यर्थः । विरुद्धराज्ये स्वल्पमूल्यानि महार्घणि द्रव्याणीति कृत्वा स्वल्पतरेणार्थेन गृह्णाति । सदृशन्मिश्रश्च प्रतिरूपकव्यवहार इत्यर्थः सदृशेन तैलादिना

have tenā (achauryāṇuvratanā) atichāro kahe chhe —

anvayārtha : — [चौरप्रयोगचौरार्थादानविलोपसदृशसन्मिश्राः ] chauraprayog (chorīno upāy batāvavo) chaurārthādān (chorīnī vastu kharīdavī), vilop (rājānī āgnānun ullaṅghan karavun), sadrashasammishra (halakī – bhāre sadrash vastuonun mishraṇ karī vechavun) ane [हीनाधिकविनिमानं ] hīnādhikavinimān (māp – tolā ochhān – vattān rākhavān) [पञ्च ] — e pāñch [अस्तेय ] achauryāṇuvratamān [व्यतीपातः ] atichāro chhe.

ṭīkā : — ‘अस्तेय’ chorīthī viramaṇamān arthāt achauryāṇuvratamān ‘व्यतीपाताः’ atichāro ‘पञ्च’ pāñch chhe. te ā pramāṇe chhe — ‘चौरप्रयोगः’ chorī karanārane svayam preraṇā karavī yā bījā dvārā preraṇā karavī yā preritane anya dvārā anumodanā karavī, ‘चौर्यार्थादानं’ aprerit ane ananumodit chor dvārā lāvelī chījonun grahaṇ karavun, ‘विलोपः’ uchit nyāyathī anya prakāre (nīti viruddha) vastune grahaṇ karavī, viruddha rājyamān jaīne nīti viruddha vastu āpavī – levī te viruddha rājyātikram chhe evo artha chhe. viruddha rājyamān mahā – vadhāre kimmatanī vastuone ochhī kimmatanī vastuo kahīne bahu thoḍā dhanathī lāve chhe, ‘सदृशसन्मिश्रः’ samān rūp – raṅgavāḷī vastuonun sammishraṇ athavā pratirūpak vyavahār evo artha chhe; samān tel ādi sāthe ghī ādinun sammishraṇ kare chhe,

Page 151 of 315
PDF/HTML Page 175 of 339
single page version

सन्मिश्रं घृतादिकं करोति । कृत्रिमैश्च हिरण्यादिभिर्वचनापूर्वकं व्यवहारं करोति । हीनाधिकविनिमानं विविधं नियमेन मानं विनिमानं मानोन्मानमित्यर्थः । मानं हि प्रस्थादि, उन्मानं तुलादि, तच्च हीनाधिकं, हीनेन अन्यस्मै ददाति, अधिकेन स्वयं गृह्णातीति ।।५८।।

साम्प्रतमब्रह्मविरत्यणुव्रतस्वरूपं प्रतिपादयन्नाह — banāvaṭī suvarṇa ādithī vañchanāpūrvak vyavahār kare chhe. (banāvaṭī suvarṇādi vechī ṭhagāī kare chhe.) ‘हीनाधिकविनिमानं’ niyamathī vividh mān te vinimān, mān ane unmān evo artha chhe; mān eṭale prasthādi pālī, gaj, tolā vagere māpavānān sādhan ane unmān eṭale trājavān, bāṭ vagere te tolavānān sādhan – te hīnādhik ochhān – vattān rākhīne ochhā māpathī anyane āpe chhe ane adhik māpathī svayam le chhe.

bhāvārtha : — achauryāṇuvratanā pāñch atichār¹ —

1. chauraprayog — chorīno upāy batāvavo – chorī karavānī preraṇā karavī.

2. chaurārthadān — chorīnī vastu kharīdavī.

3. vilop (viruddha rājyātikram) — rājyanā kāyadāthī viruddha vartavun.

4. sadrashasanmishra (pratirūpak vyavahār) — halakī – bhāre chījonun sammishraṇ karī ūñchī kimmate vechavun.

5. hīnādhik vinimān (hīnādhik mānonmān) — māp – tolā ochhān – vattān rākhavān; ochhā māpathī āpavun ane adhik māpathī levun.

ā kāryo nabaḷāīne līdhe thāy chhe paṇ āsakta bhāve thatān nathī. te doṣh to chhe ja, parantu tethī vratano sampūrṇa bhog thato nathī, tethī tene atichār kahe chhe. 58.

have abrahmavirati aṇuvratanā arthāt (brahmacharyāṇuvratanā) svarūpanun pratipādan karī kahe chhe — १. स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीनाधिकमानोन्मानप्रतिरूपक व्यवहाराः ।

Page 152 of 315
PDF/HTML Page 176 of 339
single page version

‘सा परदारनिवृत्तिः’ । यत् ‘परदारान्’ परिगृहीतानपरिगृहीतांश्च । स्वयं ‘न च’ नैव । गच्छति । तथा ‘परानन्यान्’१ परदारलम्पटान् न गमयति परदारेषु गच्छतो यत्प्रयोजयति न च✽ । कुतः ? ‘पापभीतेः’ पापोपार्जनभयात् न पुनः नृपत्यादिभयात् । न केवलं सा परदारनिवृत्तिरेवोच्यते किन्तु२ ‘स्वदारसन्तोषनामापि’ स्वदारेषु सन्तोषः स्वदारसन्तोषस्तन्नाम यस्याः३ ।।५९।।

anvayārtha : — [यत् ] je [पापभीतेः ] pāpanā bhayathī [न तु ] na to pote [परदारान् ] parastrī pāse [गच्छति ] javun [च ] ane [न परान ] na to bījāone (parastrī pāse) [गमयति ] mokalavun [सा ] te [परदारनिवृत्तिः ] parastrī tyāg athavā [स्वदारसंतोषनाम् अपि ] svadārasantoṣh nāmanun aṇuvrat (brahmacharyāṇuvrat) kahevāy chhe.

ṭīkā : — puruṣh je ‘सा परदारनिवृत्तिः’ je ‘परदारान्’ parigr̥uhit (vivāhit) ane aparigr̥uhit (avivāhit) parastrī pāse svayam jato nathī (parastrī sāthe svayam ramato nathī) tathā ‘परान्’ bījāone parastrī pāse lampaṭ puruṣhone mokalato nathī, parastrī pāse javā koīne prerato nathī. shāthī? ‘पापभीतेः’ – pāpanā bhayathī, (pāp upārjan karavānā bhayathī), paṇ nahi ke rājādinā bhayathī, tene kevaḷ parastrī tyāg kahetā nathī, kintu ‘स्वदार- संतोषनामापि’ svadārasantoṣh nāmanun (svastrīmān santoṣh nāmanun) aṇuvrat paṇ kahe chhe.

bhāvārtha : — je pāpanā bhayathī nahi ke rājādinā bhayathī na to svayam parastrīne bhogave chhe ane na to lampaṭ puruṣho dvārā bhogavāve chhe, tenī te kriyā paradāranivr̥utti yā svadārasantoṣh nāmanun brahmacharyāṇuvrat kahevāy chhe.

jene svastrīthī santoṣh hoy chhe tene parastrītyāg svayam hoy chhe. jem puruṣh sambandhī brahmacharyāṇuvrat chhe, tem strīsambandhī paṇ brahmacharyāṇuvrat samajavun arthāt strīe svayam par १. परदारान् क – ख पाठः । ✽ पुष्पमध्यगतो पाठः ग पुस्तके नास्ति । २. अपि तु ख-ग पाठः । ३. यस्य क पाठः ।

Page 153 of 315
PDF/HTML Page 177 of 339
single page version

१

‘अस्मरस्या’ ब्रह्मनिवृत्त्यगुणव्रतस्य । पंच व्यतीचाराः । कथमित्याह — - puruṣh sāthe ramavun nahi ane anya strīne tem karavā preravī nahi.

puruṣhaved, strīved ane napunsakavedanā pariṇamanarūp rāgabhāv (pramād) sahitanā yogathī strī – puruṣh maḷīne kāmasevanano bhāv karavo te kushīl chhe. temān prāṇīvadhano sarvatra sadbhāv hovāthī hinsā thāy chhe.

strīnī yoni, nābhi, kuch (stan) ane kākhamān manuṣhyākāranā asaṅkhya pañchendriy jīv utpanna thāy chhe; tethī strī sāthe kāmasevan karavāthī ā jīvonī dravyahinsā thāy chhe. ane strī – puruṣh bannene kāmarūp pariṇām thāy chhe, tenāthī te bannene bhāvahinsā thāy chhe.² 59.

tenā (brahmacharyāṇuvratanā) atichār kahe chhe —

anvayārtha : — [अन्यविवाहाकरणानङ्गक्रीडाविटत्वविपुलतृषः ] anya vivāhakaraṇ (bījāno vivāh karavo), anaṅgakrīḍā (kāmasevananā aṅgo chhoḍī anya aṅgothī viṣhayasevan karavun), viṭatva (gāḷo bolavī, ashlil vachan bolavān), vipul tr̥uṣhā (viṣhay sevanamān bahu ichchhā rākhavī) [च ] ane [इत्वरिकागमन ] itvarikāgaman (vyabhichāriṇī strīne tyān āv – jā karavī) — e [पञ्च ] pāñch [अस्मरस्य ] brahmacharyāṇuvratanā [व्यतीचाराः ] atichāro chhe.

ṭīkā : — ‘अस्मरस्य’ abrahmatyāg aṇuvratanā (brahmacharyāṇuvratanā) pāñch atichāro १. अस्य ग पाठः । 2. juo puruṣhārthasiddhi – upāy gujarātī āvr̥utti, shlok 107 ane teno bhāvārtha tathā shlok 108

Page 154 of 315
PDF/HTML Page 178 of 339
single page version

‘अन्येत्यादि’ — कन्यादानं विवाहोऽन्यस्य विवाहोऽन्यविवाहः तस्य आ ‘समन्तात्’ करणं, तच्च अनङ्गक्रीडा च अंगं लिंगं योनिश्च तयोरन्यत्र मुखादिप्रदेशे क्रीडा अनङ्गक्रीडा । ‘विटत्वं’ भण्डिमाप्रधानकायवाक्यप्रयोगः । विपुलतृट् च कामतीव्राभिनिवेशः । ‘इत्वरिकागमनं’ च परपुरुषानेति गच्छतीत्येवं शीला इत्वरी पुंश्चली कुत्सायां के कृते ‘इत्वरिका’ भवति तत्र गमनं चेति ।।६०।।

अथेदानीं परिग्रहविरत्यणुव्रतस्य स्वरूपं दर्शयन्नाह —

chhe. kevā? te kahe chhe. ‘अन्येत्यादि’ kanyādān te vivāh, ‘समन्तात्’ pūrī rītethī ā anyano vivāh karavo, ‘अनंगक्रीडा’ anaṅgakrīḍā, ‘विटत्वं’ bībhatsa pradhānakriyāmān kāyavachanano prayog karavo, ‘विपुलतृष्’ kāmasevanamān tīvra ichchhā rākhavī, ‘इत्वरिकागमनं’ parapuruṣho pāse javāno jeno svabhāv chhe te itvarī eṭalī vyabhichāriṇī strī tene tyān javun. ‘इत्वरिका’ shabdamān ‘क’ pratyay kharāb arthamān chhe.

anvayārtha : — [धनधान्यादिग्रन्थं ] dhan – dhānyādi dash parigrahonun [परिमाण ] १. परविवाहकरणेत्वरिकापरिगृहीतापरिगृहीतागमनानंगक्रीडाकामतीव्राभिनिवेशाः ।

Page 155 of 315
PDF/HTML Page 179 of 339
single page version

‘परिमितपरिग्रहो’ देशतः परिग्रहविरतिरणुव्रतं स्यात् । कासौ ? या ‘ततोऽधिकेषु निस्पृहता’ ततस्तेभ्य इच्छावशात् कृतपरिसंख्यातेभ्योऽर्थोभ्योऽधिकेष्वर्थेषु या निस्पृहता वाञ्छाव्यावृत्तिः । कि कृत्वा ? ‘परिमाय’ देवगुरुपादाग्रे परिमितं कृत्वा । कं ? ‘धनधान्यादिग्रन्थं’ धनं गवादि, धान्यं ब्रीह्यादि । आदिशब्दाद्दासीदासभार्यागृहक्षेत्रद्रव्य- सुवर्णरूप्याभरणवस्त्रादिसंग्रहः । स चाखौ ग्रन्थश्च तं परिमाय । स च परिमित परिग्रहः ‘इच्छापरिमाणनामापि’ स्यात्, इच्छायाः परिमाणं यस्य स इच्छापरिमाणस्तन्नाम यस्य स तथोक्तः ।।६१।। parimāṇ karīne [ततः ] tenāthī [अधिकेषु ] vadhāre [निस्पृहता ] ichchhā na rākhavī te [परिमितपरिग्रहः ] parigrah parimāṇavrat [अपि ] athavā [इच्छापरिमाणनामा ] ichchhāparimāṇ nāmanun vrat [स्यात् ] chhe.

ṭīkā : — ‘धनधान्यादिग्रंथम्’ gāy, bhensādi dhan, chokhādi anāj ane dās, dāsī, bhāryā, gr̥uh, kṣhetra, dravya, suvarṇa, chāndī, ābharaṇ, vastrādino saṅgrah — evā saṅgraharūp parigrahanun ‘परिमाय’ dev – gurunā pād āgaḷ (dev – gurunī samakṣha) parimāṇ karīne ‘न तोऽधिकेषु निस्पृहता’ tenāthī – ichchhā pramāṇe saṅkhyāthī maryādit karelī vastuothī adhik vastuomān ichchhā rahit thavun – vāñchhā rahit thavun te ‘परिमितपरिग्रहः’ ekadesh parigrahaviratirūp aṇuvrat chhe. ‘इच्छापरिमाणनाम अपि’ te parimit parigrahamān potānī ichchhānusār parigrahanun parimāṇ karavāmān āve chhe tethī tenun bījun nām ‘ichchhāparimāṇ’ paṇ chhe.

bhāvārtha : — kṣhetra (khetar), vāstu (makān ādi), hiraṇya (rūpiyā – chāndī ādi), svarṇa (sonun yā suvarṇanān ghareṇān), dhan (gāy ādi), dhānya (anāj), dāsī, dās, kupya (vastrādi) ane bhāṇḍa (vāsaṇ ādi) — e dash prakāranā parigrahanun parimāṇ karīne tenāthī adhikamān vāñchhā (ichchhā) na karavī tene parigrahaparimāṇ aṇuvrat kahe chhe. tene ichchhāparimāṇ aṇuvrat paṇ kahe chhe.

mūrchchhā chhe te ja parigrah chhe. (shlok 111)

Page 156 of 315
PDF/HTML Page 180 of 339
single page version

तस्यातिचारानाह —

tattvārthasūtramān shrī umāsvāmīe paṇ mūrchchhāne ja parigrah kahyo chhe —

‘‘मूर्च्छा परिग्रहः। ’’ adhyāy 7/17 bāhya dhan – dhānyādi padārthomān tathā antaraṅg krodhādi kaṣhāyomān mamatvabhāv rākhavo te mūrchchhā chhe.’’

jyān jyān mūrchchhā chhe tyān tyān avashya parigrah chhe ane jyān mūrchchhā nathī tyān parigrah paṇ nathī. mūrchchhānī parigrah sāthe vyāpti chhe.

koī jīv nagna chhe, bāhya parigrahathī rahit chhe, paṇ jo tene antaraṅgamān mūrchchhā arthāt mamatvapariṇām hoy to te parigrahavān ja chhe; ane ek mamatvanā tyāgī digambar munine upakaraṇarūp pīchhī, kamaṇḍaḷ hovā chhatān paṇ antaraṅgamān mamatva nahi hovāthī te vāstavik parigrahathī rahit ja chhe. (shlok 112no bhāvārtha)

dhan – dhānyādi bāhya vastu mūrchchhā ūpajāvavāmān nimittamātra chhe; tethī temān kāraṇamān kāryano upachār karīne tene upachārathī parigrah kahyo chhe. vāstavamān parigrahanun lakṣhaṇ mūrchchhā ja chhe.

¹antaraṅg 14 prakāranā parigraho hinsānā paryāy hovāthī temān hinsā siddha ja chhe ane dash prakāranā bahiranh parigrahomān mamatvapariṇām ja hinsābhāvane nishchayathī prāpta thāy chhe. (shlok 119).

kevaḷīne samavasaraṇādi vibhūti hoy chhe. paṇ mamatvapariṇām vinā te parigrah nathī. je koī parigrahane aṅgīkār karīne kahe ke māre to temān mamatvapariṇām nathī, to te asatya chhe, kāraṇ ke mamatva vinā te aṅgīkār thāy nahi.

jyān pramād – yog chhe tyān ja nishchayathī parigrah chhe ane jyān pramād – yog (mamatva) nathī, tyān parigrah nathī — em samajavun. 61.

tenā (parigrahaparimāṇ aṇuvratanā) atichār kahe chhe — 1. antaraṅg chaud parigrahaḥ — 1. mithyātva, 2. hāsya, 3. rati, 4. arati, 5. shok, 6. bhay,