Page 157 of 315
PDF/HTML Page 181 of 339
single page version

‘विक्षेपाः’ अतिचाराः । पंच ‘लक्ष्यन्ते’ निश्चीयन्ते । कस्य ? ‘परिमितपरिग्रहस्य’ न केवलमहिंसाद्यणुव्रतस्य पंचातीचारा निश्चीयन्ते अपि तु परिमितपरिग्रहस्यापि । चशब्दोऽत्रापिशब्दार्थे । के तस्यातीचारा इत्याह — अतिवाहनेत्यादि । लोभातिगृद्धिनिवृत्त्यर्थं परिग्रहपरिमाणे कृते पुनर्लोभावेशवशादतिवाहनं करोति । यावन्तं हि मार्गं बलीवर्दादयः सुखेन गच्छन्ति ततोऽप्यतिरेकेण वाहनमतिवाहनं । अतिशब्दः प्रत्येकं लोभान्तानां सम्बध्यते । इदं धान्यादिकमग्रे विशिष्टं लाभं दास्यतीति लोभावेशादतिशयेन तत्संग्रहं करोति ।

anvayārtha : — [अतिवाहनातिसंग्रहविस्मयलोभातिभारवहनानि ] ativāhan (hāthī, ghoḍā, baḷad vagerene tenā gajā uparānt chalāvavun), atisaṅgrah (dhānyādino atisaṅgrah karavo), ativismay (bījāno vaibhav joīne ativismay pāmavun; atikhed karavo), atilobh (bahu lobh karavo), ane atibhāravahan (bahu bhār lādavo) [पञ्च ] e pāñch [परिमितपरिग्रहस्य च ] parigrahaparimāṇ aṇuvratanā [विक्षेपः ] atichār [लक्ष्यन्ते ] kahevāmān āvyā chhe.

ṭīkā : — ‘विक्षेपाः’ atichāro ‘पञ्च लक्ष्यन्ते’ pāñch nakkī (nishchit) karavāmān āvyā chhe. konā? ‘परिमितपरिग्रहस्य’ kevaḷ ahinsādi aṇuvratanā pāñch atichār nakkī karavāmān āvyā chhe eṭalun ja nahi, parantu parimit parigrahanā paṇ (pāñch atichāro nishchit chhe.) ahīn ‘च’ shabda ‘अपि’ shabdanā arthamān chhe. tenā kyā atichāro chhe? te kahe chhe — ‘अतिवाहनेत्यादि’ lobhanī atigr̥uddhine (ati lolupatāne) nivāravā māṭe parigrahaparimāṇ karī līdhā pachhī paṇ, lobhanā āveshamān adhik vāhan kare chhe – arthāt jeṭale raste baḷad ādi sukhethī jaī shake tenāthī paṇ adhik (āgaḷ) chalāvavun te ativahan chhe. vismay ane lobhane paṇ ‘अति’ shabdano sambandh joḍavo. ā dhānyādi १. क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यभाण्ड प्रमाणातिक्रमाः ।

Page 158 of 315
PDF/HTML Page 182 of 339
single page version

तत्प्रतिपन्नलाभेन विक्रीते१ तस्मिन् मूलतोऽप्यसंगृहीत्वादधिकेऽर्थे लब्धे लोभावेशादतिविस्मयं विषादं करोति । विशिष्टेऽर्थे लब्धेऽप्यधिकलाभाकांक्षावशादतिलोभं करोति । लोभावेशादधिक- भारारोपणमतिभारवाहनं । ते विक्षेपाः पंच ।।६२।।

एवं प्ररूपितानि पंचाणुव्रतानि निरतिचाराणि किं कुर्वन्तीत्याह —

पञ्चाणुव्रतनिधयो निरतिक्रमणाः फलन्ति सुरलोकं ।

यत्रावधिरष्टगुणा दिव्यशरीरं च लभ्यन्ते ।।६३।। āgaḷ visheṣh lābh āpashe evā lobhanā vashathī teno atishay saṅgrah karavo te atisaṅgrah nāmano atichār chhe. tenā chālu phāyadākārak bhāve te saṅgrah karelo mūḷ jaththo vechavāthī adhik lābh thavo, tethī pahelānthī ja vadhāre saṅgrah karyo nahi hovāthī lobhāveshathī viṣhād pāme chhe te vismay nāmano atichār chhe. vishiṣhṭa dhananī prāpti thavā chhatān adhik lābhanī āshāthī atilobh kare chhe. lobhane vash thaī adhik bhār lādavo te atibhāravahan chhe. te vikṣhepo (atichāro) pāñch chhe.

bhāvārtha : — parigrahaparimāṇ – aṇuvratanā pāñch atichār –

1. ativāhan — hāthī, ghoḍā, baḷad ādi adhik savārī rākhavī ane adhik raste chalāvavī.

2. atisaṅgrah — bhaviṣhyamān lābh thashe em samajī vastuono adhik saṅgrah karavo.

3. ativismay — bījāno lābh joī atyant viṣhād karavo.

4. atilobh — visheṣh lābh thavā chhatān adhik lābhanī āshā rākhavī.

5. atibhāravahan — maryādāthī adhik bhār lādavo. 62.

e pramāṇe prarūpelān atichārarahit pāñch aṇuvrato shun phaḷ āpe chhe te kahe chhe —

anvayārtha : — [निरतिक्रमणाः ] atichār rahit [पंचाणुव्रतनिधयः ] pāñch १. प्रतिपन्न०

Page 159 of 315
PDF/HTML Page 183 of 339
single page version

‘फलन्ति’ फलं प्रयच्छन्ति । के ते ? ‘पंचाणुव्रतनिधयः’ पंचाणुव्रतन्येव निधयो निधानानि । कथंभूतानि ? ‘निरतिक्रमणा’ निरतिचाराः । किं फलन्ति ? ‘सुरलोकं’ । यत्र सुरलोके ‘लभ्यन्ते’ । कानि ? ‘अवधिरवधिज्ञानं’ । ‘अष्टगुणा’ अणिमामहिमेत्यादयः । ‘दिव्यशरीरं च’ सप्तधातुविवर्जितं शरीरं । एतानि सर्वाणि यत्र लभ्यन्ते ।।६३।।

इह लोके किं१ न कस्याप्यहिंसाद्यणुव्रतानुष्ठानफलप्राप्तिर्द्दष्टा येन परलोकार्थं तदनुष्ठीयते इत्याशंक्याह — aṇuvratarūpī nidhio [सुरलोकम् ] svargalokanun [फलन्ति ] phaḷ āpe chhe. [यत्र ] jyān [अवधिः ] avadhignān, [अष्टगुणाः ] āṭh r̥̄iddhio [च ] ane [दिव्यशरीरम् ] sāt dhātuothī rahit sundar vaikriyik sharīr [लभ्यन्ते ] prāpta thāy chhe.

ṭīkā : — ‘फलन्ति’ phaḷ āpe chhe. koṇ te? ‘पंचाणुव्रतनिधयाः’ pāñch aṇuvratarūpī nidhio. kevī (nidhio)? ‘निरतिक्रमाः’ atichārarahit, shun phaḷ āpe chhe? ‘सुरलोकं’ suralokanun (svargalokanun). jyān eṭale suralokamān prāpta thāy chhe te shun? ‘अवधि’ avadhignān, ‘अष्टगुणाः’ aṇimā, mahimā ityādi āṭh r̥̄iddhio ane ‘दिव्यशरीरम्’ sāt dhātuthī rahit divya sharīr – e sarve jyān prāpta thāy chhe.

bhāvārtha : — atichārarahit pāñch aṇuvratanun pālan karavāthī svargalokanī prāpti thāy chhe. tyān avadhignān, aṇimā, mahimā, garīmā, laghimā, prāpti, prākāmya, ishitva ane vashitva — e āṭh r̥̄iddhio ane sāt dhātuo rahit divya vaikriyik sharīr prāpta thāy chhe.

ā gāthā uparathī siddha thāy chhe ke niratichār aṇuvratanun phaḷ samvar – nirjarā nathī, paṇ tenāthī puṇyabandh chhe, kem ke svargagati kāī vītarāg dharmanun phaḷ nathī, parantu te shubhabhāvanun phaḷ chhe.

dharmī jīvane pāñchamā guṇasthānake āvā shubhabhāv āvyā vagar rahetā nathī, parantu te temane shraddhāmān hey samaje chhe. 63.

ā lokamān shun koīne paṇ ahinsādi aṇuvratanun pālan karavāthī phaḷ – prāpti dekhāī, jethī paralokane māṭe tenun anuṣhṭhān karavāmān āve chhe? evī āshaṅkā karī kahe chhe — १. किं कस्याप्य घ ।

Page 160 of 315
PDF/HTML Page 184 of 339
single page version

हिंसादिविरत्यणुव्रतात् मातंगेन चांडालेन उत्तमः पूजातिशयः प्राप्तः ।

सुरम्यदेशे पोदनपुरे१ राज महाबलः२ । नन्दीश्वराष्टभ्यां राज्ञा३ अष्टदिनानि ४

राजोद्याने५ राजकीयमेण्ढकः प्रच्छन्नेन६ मारयित्वा संस्कार्यं भक्षितः । राज्ञा च मेण्ढकमारणवार्तामाकर्ण्य रुष्टेन मेण्ढकमारको गवेषयितुं प्रारब्धः । तदुद्यानमालाकारेण च

anvayārtha : — [मातङ्ग] yamapāl nāmano chāṇḍāl, [धनदेवः ] dhanadev sheṭh, [वारिषेणः ] vāriṣheṇ nāmano rājakumār, [ततः परः ] te pachhī [नीली ] vaṇikaputrī nīlī [च ] ane [जयः ] rājaputra jayakumār [उत्तमम् ] uttam [पूजातिशयं ] ādar – satkārane [संप्राप्ताः ] pāmyān chhe.

ṭīkā : — ahinsāṇuvratanā prabhāvathī (yamapāl) chāṇḍāl uttam ati ādar – satkār pāmyo.

podanāpur nāmanā suramya deshamān mahābal nāmano rājā hato. nandīshvaravratanī aṣhṭamīnā divase rājāe jyāre āṭh divas sudhī jīv nahi māravā māṭe ghoṣhaṇā karī (ḍhaṇḍhero pīṭāvyo), tyāre māns khāvāmān atyant āsakta balakumāre, rājānā bagīchāmān koīpaṇ puruṣhane nahi joī, rājānā meṇḍhāne chhūpī rīte mārīne tene sanskārī (pakāvī) khāī gayo. meṇḍhāne māryānī vāt sāmbhaḷīne rājā roṣhe bharāyo ane teṇe meṇḍhānā māranārane १. पोदनापुरे क – ग पाठः । २. पुत्रो बलः घ । ३. राजाज्ञया घ । ४. जीवामाणे घ । ५. राज्योद्याने

Page 161 of 315
PDF/HTML Page 185 of 339
single page version

वृक्षोपरि चटितेन न तन्मारणं कुर्वाणो दृष्टः । रात्रौ च निजभार्यायाः कथितं । ततः१ प्रच्छन्नचरपुरुषेणाकर्ण्य राज्ञः कथितं । प्रभाते मालाकारोऽप्याकारितः । तेनैव पुनः कथितं मदीयामाज्ञां मम पुत्रः२ खण्डयतीति रुष्टेन राज्ञा कोट्टपालो भणितो बलकुमारं नवखण्डं कारयेति । ततस्तं कुमारं मारणस्थानं नीत्वा३ मातङ्गमानेतुं४ ये गताः पुरुषास्तान् विलोक्य मातङ्गेनोक्तं प्रिये ! मातङ्गो ग्रामं गत इति कथय त्वमेतेषामित्युक्त्वा गृहकोणे प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः । तलारैश्चाकारिते मातङ्गे कथितं मातंग्या ५सोऽद्य ग्रामं गतः । भणितं च तलारैः स पायोऽपुण्यवानद्य ग्रामं गतः कुमारमारणात्तस्य बहुसुवर्णरत्नादिलाभो भवेत् । तेषां वचनमाकर्ण्य द्रव्यलुब्धया तया६ हस्तसंज्ञया स दर्शितो ग्रामं गत इति पुनः पुनर्भणन्त्या ।

‘māro putra mārī āgnāno bhaṅg kare chhe’ em jāṇī roṣhe bharāyelā rājāe koṭavāḷane kahyunḥ

‘‘balakumāranā nav ṭūkaḍā karo.’’ pachhī te kumārane vadhasthāne laī jaīne chāṇḍālane bolāvā je puruṣho gayā hatā temane joīne chāṇḍāle potānī strīne kahyunḥ

‘‘priye! chāṇḍāl gām gayo chhe – evun tun temane kaheje.’’ em bolīne te gharanā khūṇe chhūpāī rahyo. jyāre koṭavāḷoe mātaṅgane bolāvyo tyāre chāṇḍālaṇīe kahyunḥ ‘‘te āje gām gayo chhe.’’

koṭavāḷoe kahyunḥ ‘‘te pāpī puṇyahīn chhe ke te āje gām gayo, kāraṇ ke kumāranā vadhathī tene bahu suvarṇa – ratnādinā lābh thāt.’’

temanun bolavun sāmbhaḷīne, dravyanā lobhathī teṇe (chāṇḍālaṇīe) chāṇḍālanī bīkathī ‘te gām gayo chhe,’ em vāramvār bolīne, hāthanā ishārāthī tene (chāṇḍālane) batāvyo. pachhī १. ततः प्रच्छन्नचरपुरुषेणाकर्ण्य राज्ञः कथितं इति पाठः घ पुस्तके नास्ति । २. पुत्रोऽपि घ ।

Page 162 of 315
PDF/HTML Page 186 of 339
single page version

ततस्तैस्तं गृहान्निःसार्य तस्य मारणार्थं स कुमारः समर्पितः । तेनोक्तं नाहमद्य चतुर्दशीदिने जीवघातं करोमि । ततस्तलारैः स नीत्वा राज्ञः कथितः, देव ! अयं राजकुमारं न मारयति । तेन च राज्ञः कथितं सर्पदृष्टो मृतः श्मशाने निक्षिप्तः सर्वोषधिमुनिशरीरस्य१ वायुना पुनर्जीवितोऽहं तत्पार्श्वे चतुर्दशीदिवसे मया जीवाहिंसाव्रतं गृहीतमतोऽद्य न मारयामि देवो यज्जानाति तत्करोतु । अस्पृश्यचाण्डालस्य२ व्रतमिति संचिन्त्य रुष्टेन राज्ञा द्वावपि गाढं बन्धयित्वा सुमारद्रहे३ निक्षेपितौ । तत्र मातङ्गस्य प्राणात्ययेऽप्यहिंसाव्रतपरित्यजतो व्रतमाहात्म्याज्जलदेवतया जलमध्ये ४सिंहासनमणिमण्डपिकादुन्दभिसाधुकारादिप्रातिहार्यादिकं - कांदिसंग्रहः कृतं । महाबलराजेन चैतदाकर्ण्य भीतेन पूजयित्वा निजच्छत्रतले स्नापयित्वा५ स स्पृश्यो विविष्ट५ कृत इति प्रथमाणुव्रतस्य ।

teṇe (mātaṅge) kahyunḥ ‘‘āje chaudashanā divase hun jīvano ghāt karīsh nahi.’’ pachhī koṭavāloe tene rājā pāse laī jaīne kahyunḥ ‘‘dev! ā rājakumārane mārato nathī.’’

teṇe (chāṇḍāḷe) rājāne kahyunḥ ‘‘sarpadanshathī marelo samajī mane smashānamān nākhavāmān āvyo hato, tyān sarva auṣhadhimay muninā sharīranā vāyuthī hun pharī jīvato thayo ane temanī (muninī) pāse chaturdashīnā divase jīvane nahi māravānun men ahinsāvrat grahaṇ karyun chhe. tethī āje hun rājakumārane mārīsh nahi. devane je sūjh paḍe te kare.’’

‘aspr̥ushya chāṇḍālane vaḷī vrat’! em vichārīne krodhe bharāyelā rājāe banney (chāṇḍāl ane kumār bannene) majabūt bandhāvīne bāḷako māravānā taḷāvamān pheṅkāvyā. te bannemān mātaṅge prāṇano nāsh thavāne vakhate paṇ ahinsāvrat chhoḍyun nahi. tethī vratanā māhātmyathī jaḷadevatāe jaḷanī andar sinhāsan, maṇimay maṇḍap, dundubhi, sādhukārādi prātihāryādi karyān. mahābali rājā te sāmbhaḷīne bhay pāmyo ane teno satkār karīne tene potānā chhatranī nīche snān karāvīne tene spr̥ushya banāvyo. ā pramāṇe pratham aṇuvratanī kathā chhe. 1. १. शरीरस्पर्शि घ । २. चाण्डालस्यापि घ । ३. शिशुमारहृदे पाठः ग-घ पुस्तके । ४. सिंहासनमणिमण्डपिकादेवदुंदुभि-साधुकारादिप्रातिहार्यकृतं घ । ५. स्थापयित्वा ग । ६. स स्पृश्यो विशिष्टः कृतः इति घ ।

Page 163 of 315
PDF/HTML Page 187 of 339
single page version

अनृतविरत्यणुव्रताद्धनदेवश्रेष्ठिना पूजातिशयः प्राप्तः ।

जम्बूद्वीपे पूर्वविदेहे पुष्कलावतीविषये पुण्डरीकिण्यां पुर्यां वणिजौ जिनदेवधनदेवौ स्वल्पद्रव्यौ । तत्र धनदेवः सत्यवादी । द्रव्यस्य लाभं द्वावप्यर्धमर्धं ग्रहीष्याव इति निःसाक्षिकां व्यवस्थां कृत्वा दूरदेशं गतौ बहुद्रव्यमुपार्ज्य व्याघुटय कुशलेन पुण्डरीकिण्यामायातौ । तत्र जिनदेवो लाभार्धं धनदेवाय न ददाति । स्तोकद्रव्यमौचित्येन ददाति ततो झकटके१ न्याये२ च सति स्वजनमहाजनराजाग्रतो निःसाक्षिकव्यवहारबलाज्जिनदेवो वदति न मयाऽस्य लाभार्धं भणितमुचितमेव भणितं । धनदेवश्च सत्यमेव वदति द्वयोरर्धंमेव । ततो राजनियमात्तयोर्दिव्यं दत्तं धनदेवः शुद्धो नेतरः । ततः सर्वं द्रव्यं धनदेवस्य समर्पितं तथा सर्वैः पूजित

satyāṇuvratanā prabhāvathī dhanadev sheṭh ati satkār pāmyo.

jambudvīpamān pūrva videhamān puṣhkalāvatī deshamān puṇḍarīkiṇī nāmanī nagarīmān jinadev ane dhanadev nāmanā be nirdhan vaṇiko hatā. te bannemān dhanadev satyavādī hato. ‘dravyano je lābh thashe teno ardhoardha āpaṇe be vaheñchī laīshun’ em koīnī sākṣhī vinā vyavasthā karīne banne dūr desh gayā. bahu dhan kamāīne teo pāchhā pharyā ane kushaḷapūrvak puṇḍarīkiṇī nagarīmān āvyā. temān jinadev dhanadevane lābhano ardhobhāg āpato nathī, te tene thoḍuṅk dravya uchit gaṇīne āpe chhe. tethī pahelān potānā kuṭumb (kuṭumbījano) āgaḷ, pachhī mahājan āgaḷ ane chhevaṭe rājā āgaḷ nyāy karāvavāmān āvatān sākṣhī vināno vyavahār hovāthī, jinadev kahe chhe ke, ‘‘men ene ardhobhāg āpavāno kahyo nathī, uchit bhāg ja āpavāno kahyo chhe.’’

‘‘bannene (darekane) ardhun – ardhun ja (āpavānun ṭharāvavāmān āvyun chhe) — em dhanadev sāchesāchun ja kahe chhe. (em rājāe mānyun).

pachhī rājakīy niyamānusār te bannene divya nyāy āpyo. (arthāt bannenī hatheḷīmān saḷagato aṅgāro rākhavāmān āvyo.) ā divya nyāyathī dhanadev sācho ṭharyo paṇ bījo (jinadev) nahin. tethī badhun dravya dhanadevane āpavāmān āvyun ane sarva lokothī te १. कटकेति पाठः । २. न्यायस्य च घ ।

Page 164 of 315
PDF/HTML Page 188 of 339
single page version

साधुकारितश्चेति द्वितीयाणुव्रतस्य ।

चौर्यविरत्यणुव्रताद्वारिषेणेन पूजातिशयः प्राप्तः । अस्य कथा स्थितीकरणगुण- व्याख्यानप्रघट्टके कथितेह दृष्टव्येति तृतीयाणुव्रतस्य ।

ततः परं नीली जयश्च । ततस्तेभ्यः परं यथा भवत्येवं पूजातिशयं प्राप्तौ । तत्राब्रह्मविरत्यणुव्रतान्नीली वणिक्पुत्री पूजातिशयं प्राप्ता ।

लाटदेशे१ भृगुकच्छपत्तने राजा वसुपालः । वणिग्जिनदत्तो भार्या जिनदत्ता पुत्री नीली अतिशयेन रूपवती । तत्रैवापरः श्रेष्ठी समुद्रदत्तो भार्या सागरदत्ता पुत्रः सागरदत्तः । एकदा महापूजायां वसन्तौ कायोत्सर्गेण१ संस्थितां सर्वाभरणविभूषितां नीलीमालोक्य सागरदत्तेनोक्तं

ā pramāṇe dvitīy aṇuvratanī kathā chhe. 2. achauryāṇuvratanā prabhāve vāriṣheṇ prasiddhi pāmyo, tenī kathā sthitikaraṇaguṇanā vyākhyānamān kahī chhe. te ahīn paṇ joī levī.

ā tr̥utīy aṇuvratanī kathā chhe. 3. te pachhī nīlī ane jay atishay pūjā – satkār pāmyān. temān brahmacharyāṇuvratanā līdhe nīlī nāmanī vaṇikaputrī ādar – satkār pāmī.

lalāṭ deshamān bhr̥ugukachchha (bharūch) nagaramān vasupāl rājā hato ane jinadatta nāmano vaṇik hato. tenī strīnun nām jinadattā hatun ane temanī putrīnun nām nīlī hatun. te atishay rūpāḷī hatī. tyān ja samudradatta nāmano bījo sheṭh hato, tenī strīnun nām sāgaradattā ane putranun nām sāgaradatta hatun.

ek divas vasantar̥̄utumān mahāpūjāne vakhate kāyotsargamān beṭhelī sarva ābhūṣhaṇothī vibhūṣhit nīlīne joīne sāgaradatta bolyoḥ १. लाटदेशे ग । २. कान्योत्सर्गस्थिता घ ।

Page 165 of 315
PDF/HTML Page 189 of 339
single page version

किमेषापि१ देवता काचिदेतदाकर्ण्य तन्मित्रेण प्रियदत्तेन भणितं — जिनदत्तश्रेष्ठिन इयं पुत्री नीली । तद्रूपालोकनादतीवासक्तो भूत्वा कथमियं प्राप्यत इति तत्परिणयनचिन्तया दुर्बलो जातः । समुद्रदत्तेन चैतदाकर्ण्य भणितः — हे पुत्र ! जैनं मुक्त्वा नान्यस्य जिनदत्तो ददातीमां पुत्रिकां परिणेतुं । ततस्तौ कपटश्रावको जातौ परिणीता च सा, ततः पुनस्तौ बुद्धभक्तौ जातौ, नील्याश्च पितृगृहे गमनमपि निषिद्धं, एवं वंचने जाते भणितं जिनदत्तेन — इयं मम न जाता कूपादौ वा पतिता यमेन वा नीता इति । नीली च श्वसुरगृहे भर्तुः वल्लभा भिन्नगृहे२ जिनधर्ममनुतिष्ठन्ती तिष्ठति । दर्शनात् संसर्गाद्वचनधर्मदेवाकर्णनाद्वा कालेनेयं बुद्धभक्ता भविष्यतीति पर्यालोच्य समुद्रदत्तेन भणिता — नीली – पुत्रि ! ज्ञानिनां वन्दकानामस्मदर्थं भोजनं देहि । ततस्तया वन्दकानामामंत्र्याहूय च तेषामेकैका

‘‘shun ā paṇ koī devī chhe?’’ te sāmbhaḷīne tenā mitra priyadatte kahyunḥ ‘‘jinadatta sheṭhanī ā putrī nīlī chhe.’’ tenun rūp joīne te (sāgaradatta) ghaṇo āsakta thayo ane ‘kevī rīte ā prāpta thāy’, em tene paraṇavānī chintāthī te dūbaḷo thaī gayo. samudradatta te sāmbhaḷīne bolyoḥ

‘‘he putra! jain sivāy bījā koīne jinadatta ā (potānī) vahālī putrīne paraṇāvato nathī. pachhī te banne (pitā – putra) kapaṭī shrāvako thayā ane tene paraṇāvavāmān āvī. pachhī teo banne (samudradatta ane teno putra) pharī buddhanā bhakto thayā. nīlīne tenā pitānā gher javānī paṇ manāī karavāmān āvī. ā rīte ṭhagāī thatān jinadatte kahyunḥ

‘‘ā mārī putrī ja nathī athavā kūvādimān paḍī chhe athavā yam tene upāḍī gayo chhe. (marī gaī chhe.)’’

nīlī potānā patine vahālī hatī, tethī sasarāne gher judā gharamān jinadharmanun ācharaṇ karatī hatī.

bauddha sādhuonā darshanathī, samāgamathī, temanān vachan, dharma ane devanān nām sāmbhaḷavāthī koī kāle ā buddhanī bhakta thashe em vichār karīne samudradatte nīlīne kahyunḥ

‘‘putrī, gnānī bauddha sādhuone āpaṇī vatī bhojan āpo.’’ pachhī teṇe bauddha sādhuone āmantrī bolāvyā ane temanī ek ek jūtīne bārīk १. किमेषा घ । २. विभिन्न घ ।

Page 166 of 315
PDF/HTML Page 190 of 339
single page version

प्राणहितातिपिष्टा१ संस्कार्य तेषामेव भोक्तुं दत्ता । तैर्भोजनं भुक्त्वा गछद्भिः पृष्टं — क्व प्राणहिताः ? तयोक्तं भवन्त एव ज्ञानेन जानन्तु यत्र तास्तिष्ठन्ति, यदि पुनर्ज्ञानं नास्ति तदा वमनं कुर्वन्तु भवतामुदरे प्राणहितास्तिष्ठन्तीति । एवं वमने कृते दृष्टानि प्राणहिताखण्डानि । ततो रुष्टश्च श्वसुरपक्षजनः । ततः सागरदत्तभगिन्या कोपात्तस्या असत्यपरपुरुष दोषोद्भावना कृता । तस्मिन् प्रसिद्धिं गते सा नीली देवाग्रे संन्यासं गृहीत्वा कायोत्सर्गेण स्थिता, दोषोत्तारे भोजनादौ प्रवृत्तिर्मम नान्यथेति । ततः क्षुभितनगरदेवतया आगत्य रात्रौ सा भणिता — हे महासति ! मा प्राणत्यागमेवं कुरु, अहं राज्ञः प्रधानानां पुरजनस्य स्वप्नं ददामि । लग्ना यथा नगरप्रतोल्यः कीलिता महासतीवामचरणेन संस्पृश्य उद्धटिष्यन्यतीति । ताश्च प्रभाते भवच्चरणं स्पृष्ट्वा एवं वा उद्धटिष्यन्तीति२ पादेन प्रतोलीस्पर्शं कुर्यास्त्वमिति भणित्वा राजादीनां तथा स्वप्नं दर्शयित्वा पत्तनप्रतोलीः कीलित्वा स्थिता सा नगरदेवता । प्रभाते कीलिताः प्रतोलीर्दृष्ट्वा राजादिभिस्तं स्वप्नं स्मृत्वा३ नगरस्त्रीचरणताडनं pīsīne ane sanskārīne (vaghārīne) temane ja khāvā āpī. bhojan karīne jyāre teo javā lāgyā tyāre temaṇe pūchhyunḥ (‘‘amārī) jūtīo kyān chhe?’’

teṇe nīlīe kahyunḥ ‘‘āp ja gnānathī jāṇī lo ke te kyān chhe? jo gnān na hoy to āp vaman (ūlaṭī) karo, āpanī jūtīo āpanā peṭamān chhe.’’

e rīte vaman karavāmān āvyun ane temān jūtīonā kakaḍā jovāmān āvyā. tethī shvasurapakṣhanān māṇaso roṣhe bharāyā.

pachhī sāgaradattanī bahene kopane līdhe tenā upar parapuruṣh sāthenā doṣhano (vyabhichārano) jūṭho ārop mūkyo, te jāher thatān te nīlī jinendradevanī āgaḷ ‘‘doṣh dūr thashe to hun bhojanādimān pravr̥utti karīsh, nahi to nahi’’ em bolīne (pratignā karīne) kāyotsarge beṭhī. pachhī kṣhobh pāmelā nagaradevatāe rātre āvīne tene kahyunḥ ‘‘he mahāsatī, ā rīte prāṇatyāg na kar. hun rājāne, pradhānone ane purajanone svapnun daun chhun ke bandh thaī gayelā nagaranā daravājā mahāsatīnā ḍābā charaṇasparshathī khūlashe, ane te (daravājā) prabhātamān tamārā charaṇanā sparshathī khūlashe, māṭe tame pādathī daravājāno sparsha karajo.’’

em kahīne rājā vagerene tevun svapnun daīne te nagaradevatāe nagaranā daravājā bandh karī dīdhā. prabhātamān bandh thaī gayelā daravājā joīne rājā vagerene te svapnun yād āvyun १. मृष्टा ग घ । नगर सर्वस्त्री । २. ‘ताश्च प्रभाते । ३. भवच्चरणं स्पृष्ट्वा एवं व उद्धटिष्यन्तीति’ इति

Page 167 of 315
PDF/HTML Page 191 of 339
single page version

प्रतोलीनां कारितं । न चैकापि प्रतोली कयाचिदप्युद्धटिता । सर्वासां पश्चान्नीली तत्रोत्क्षिप्य नीता । तच्चरणस्पर्शात् सर्वा अप्युद्धटिताः प्रतोल्यः, निर्दोषा राजादिपूजिता च नीली जाता चतुर्थाणुव्रतस्य ।

परिग्रहविरत्यणुव्रताज्जयः पूजातिशयं प्राप्तः ।

कुरुजांगलदेशे हस्तिनागपुरे कुरुवंशे राजा सोमप्रभः, पुत्रो जयः परिमितपरिग्रहो भार्यासुलोचनायामेव प्रवृत्तिः । एकदा पूर्वविद्याधर १भवकथानानन्तरं समायातपूर्वजन्मविद्यौ२ ३

भरतप्रतिष्ठापितचतुर्विशतिजिनालयान् वन्दितुमायातौ सुलोचनाजयौ । तत्प्रस्तावे च सौधर्मेन्द्रेण जयस्य स्वर्गे परिग्रहपरिमाणव्रतप्रशंसा कृता । तां परीक्षितुं रतिप्रभदेवः समायातः । ततः

kurujāṅgal deshamān hastināpuramān kuruvanshamān somaprabh rājā hato. tenā putra jayane parigrahaparimāṇ aṇuvrat hatun. tene potānī bhāryā sulochanāmān ja pravr̥utti hatī. ek divas pūrvenā vidyādharanā bhavanā kathan pachhī pūrva janmanī vidyā jemane pragaṭ thaī hatī tevā jayakumār ane sulochanā hiraṇyadharmā ane prabhāvatī vidyādharanun rūp dhāraṇ karīne meru ādi upar vandanā – bhakti karīne kailāsagiri upar bharat dvārā pratiṣhṭhāpit chovīs jinālayonī vandanā karavā āvyān, te daramiyān saudharma indre svargamān jayakumāranā parigrahaparimāṇ vratanī prashansā karī. tenī parīkṣhā karavā māṭe ratiprabhā nāmano dev āvyo. pachhī strīnun rūp laī १. ‘भवकथनानन्तरं समायातपूर्वजन्मविद्यो हिरण्यधर्मप्रभावती’ इत्यंशो घ० पुस्तके नास्ति । २. जन्माद्यः ग-घ । ३. वर्म ग-घ ।

Page 168 of 315
PDF/HTML Page 192 of 339
single page version

स्त्रीरूपमादाय चतसृभिर्बिलासिनीभिः सह जयसमीपं गत्वा भणितो जयः । सुलोचनास्वयंवरे येन त्वया सह संग्रामः कृतः तस्यं नमिविद्याधरपते१ राज्ञीं सुरूपामभिनवयौवनां सर्वविद्याधारिणीं तद्विरक्तचित्तामिच्छ, यदि तस्य राज्यमात्मजीवितं च वाञ्छसीति । एतदाकर्ण्य जयेनोक्तं — हे सुन्दरि ! मैवं ब्रूहि, परस्त्री मम जननीसमानेति । ततस्तया जयस्योपसर्गे महति कृतेऽपि चित्तं न चलितं । ततो मायामुपसंहृत्य पूर्ववृत्तं कथयित्वा प्रशस्य वस्त्रादिभिः पूजयित्वा स्वर्गं गत इति पंचमाणुव्रतस्य ।।१८।।

एवं पंचानामहिंसादिव्रतानां प्रत्येकं गुणं प्रतिपाद्येदानीं तद्विपक्षभूतानां हिंसाद्यव्रतानां दोषं दर्शयन्नाह —

‘‘jay! sulochanānā svayamvaramān jeṇe tamārī sāthe laḍāī karī hatī te nami vidyādharanī hun rāṇī chhun. hun atyant rūpavatī chhun, nav yauvanavatī chhun, badhī vidyāone dhāraṇ karun chhun ane mārun chitta tenāthī (nami vidyādhar rājāthī) virakta thayun chhe. jo tenā rājyanī ane potānā jīvananī ichchhā hoy to mane svīkāro.’’

e sāmbhaḷīne jayakumāre kahyunḥ ‘‘he sundarī! em bol mā. parastrī mane mātā samān chhe.’’

pachhī teṇe (ratiprabhadeve) jay upar mahān upasarga karyo, chhatān tenun (jayanun) chitta chalit thayun nahi. pachhī māyā saṅkelīne teṇe (dev) pūrva vr̥uttānta kahyun ane prashansā karī tathā teno vastro ādi dvārā satkār karī svarge gayo.

e pramāṇe pāñchamā aṇuvratanī kathā samāpta. 5.

bhāvārtha : — (shlok 64) — 1. ahinsāṇuvratamān yamapāl chāṇḍāl, 2. satyāṇu- vratamān dhanadev sheṭh, 3. achauryāṇuvratamān shreṇikano putra vāriṣheṇ, 4. brahmacharyāṇuvratamān ek vaishyanī putrī nīlī ane 5. parigrahaparimāṇ aṇuvratamān rājaputra jayakumār visheṣharūpathī prasiddhi pāmyān chhe. 64.

e pramāṇe pāñch ahinsādik vrato paikī darekanā phaḷanun pratipādan karī have tenān pratipakṣhī bhūt hinsādi avratonā doṣh darshāvī kahe chhe — १. नमिविद्याधराधिपते घ ।

Page 169 of 315
PDF/HTML Page 193 of 339
single page version

धनश्रीश्रेष्ठिन्या हिंसातो बहुप्रकारं दुःखफलमनुभूतं । सत्यघोषपुरोहितेनानृतात् । तापसेन चौर्यात् । आरक्षकेन कोट्टपालेन ब्रह्माणि वृत्यभावात् । ततोऽव्रतप्रभवदुःखानुभवने उपाख्येया दृष्टान्तत्वेन प्रतिपाद्याः । के ते । धनश्रीसत्यघोषौ च । न केवलं एतौ एवं किन्तु तापसारक्षकावपि । तथा तेनैव प्रकारेण श्मश्रुनवनीतो वणिक्, यतस्तेनापि परिग्रहनिवृत्यभावतो बहुतरदुःखमनुभूतं । यथाक्रमं उक्तक्रमानतिक्रमेण हिंसादिविरत्यभावे एते उपाख्येयाः प्रतिपाद्याः । तत्र धनश्री हिंसातो बहुदुःखं प्राप्ता ।

anvayārtha : — [धनश्रीसत्यघोषौ च ] dhanashrī (sheṭhāṇī) ane satyaghoṣh (purohit) [तापसारक्षकौ अपि ] ek tāpasī ane koṭavāl (yamadaṇḍ) [तथा ] ane [श्मश्रुनवनीतः ] shmashrunavanīt (vaṇik) [यथाक्रमम् ] anukrame hinsādi pāñch pāpamān [उपाख्येयाः ] upākhyān karavā yogya chhe — draṣhṭānt devā yogya chhe.

ṭīkā : — dhanashrī sheṭhāṇīe hinsāne līdhe bahu prakāranun duḥkhaphaḷ anubhavyun. satyaghoṣh purohite asatyane līdhe, tāpase chorīnā kāraṇe, ārakṣhak koṭavāle brahmamān vr̥uttinā abhāvane līdhe (arthāt abrahmabhāv – kushīlanā līdhe) ane lubdhadatta shmashrunavanīte parigrahanī tr̥uṣhṇāne līdhe bahu duḥkh anubhavyun. tethī avrat (pāp) janit duḥkh anubhavavāmān (prasiddha thayelī vyaktionān nām) draṣhṭānt tarīke kahevā yogya chhe. te koṇ? dhanashrī ane satyaghoṣh kevaḷ e be ja nahi, kintu tāpas ane ārakṣhak (koṭavāḷ) paṇ, tathā te ja prakāre prasiddha shmashrunavanīt vaṇik paṇ, kāraṇ ke teṇe paṇ parigrahatyāganā abhāve adhik duḥkh bhogavyun. kramanun ullaṅghan karyā vinā – kramānusār hinsādinā tyāganā abhāvamān (hinsādi pāpomān) temane (draṣhṭāntarūpe) kahevān yogya chhe. temān dhanashrī hinsāthī bahu duḥkh pāmī.

Page 170 of 315
PDF/HTML Page 194 of 339
single page version

लाटदेशे भृगुकच्छपत्तने राजा लोकपालः । वणिग्धनपालो भार्या धनश्री मनागपि१ जीववधेऽविरता । तत्पुत्री सुन्दरी पुत्रो गुणपालः । अपुत्रकाले धनश्रिया यः पुत्रबुद्ध्या कुण्डलो नाम बालकः पोषितः, धनपाले मृते तेन सह धनश्रीः कुकर्मरता जाता । गुणपाले च गुणदोषपरिज्ञानके२ जाते धनश्रिया तच्छंकितया३ भणितः कुण्डलः प्रसरे गोधनं चारयितुमटव्यां गुणपालं प्रेषयामि, ४लग्नस्त्वं तत्र तं मारय येनावयोर्निरंकुशमवस्थानं भवतीति ब्रुवाणां मातरमाकर्ण्य सुन्दर्या गुणपालस्य कथितं — अद्य५ रात्रौ गोधनं गृहीत्वा प्रसरे त्वामटव्यां प्रेषयित्वा कुण्डलहस्तेन माता मारयिष्यत्यतः सावधानो भवेस्त्वमिति । धनश्रिया च रात्रिपश्चिमप्रहरे गुणपालो भणितो – हे पुत्र कुंडलस्य शरीरं विरूपकं वर्तते अतः प्रसरे गोधनं गृहीत्वाद्य त्वं व्रजेति । स च गोधनमटव्यां नीत्वा काष्ठं ६च वस्त्रेण पिधाय

lalāṭadeshamān bhr̥ugukachchha (bharūch) nagaramān lokapāl rājā hato ane dhanapāl vaṇik hato. tene dhanashrī nāmanī strī hatī. dhanashrī jīvano vadh karavāmān jarā paṇ aṭakatī nahi. tene sundarī nāmanī putrī ane guṇapāl nāmano putra hato. jyāre dhanashrīne putra na hato thayo tyāre teṇe kuṇḍal nāmanā bāḷakane putrabuddhithī uchheryo hato. vakhat jatān jyāre dhanapāl marī gayo tyāre dhanashrī te kuṇḍalanī sāthe kukarma karavā lāgī. ahīn guṇapāl jyāre guṇ – doṣh samajato thayo, tyāre tenā viṣhe shaṅkāshīl banī dhanashrīe (kuṇḍalane) kahyun ḥ ‘savāre godhan (pashudhan) chāravā māṭe hun guṇapālane jaṅgalamān mokalīsh, tyān tun tenī pāchhaḷ paḍīne māraje, jethī āpaṇe be niraṅkush (svachchhandapaṇe) rahī shakīe.’’

potānī mātāne āvun bolatī sāmbhaḷī sundarīe guṇapālane kahyunḥ ‘‘āje rātre godhan ekaṭhun karīne savāramān tane jaṅgalamān mokalī mātā kuṇḍalanā hāthe tane marāvashe (kuṇḍal pāse marāvashe), tun sāvadhān raheje.’’

rātrinā chhellā pahore dhanashrīe guṇapālane kahyunḥ ‘‘he putra! kuṇḍalanā sharīre ṭhīk nathī, tethī savāre godhan laīne āje tun jā.’’

te godhan laīne jaṅgalamān gayo ane lākaḍāne vastrathī ḍhāṅkī chhūpāī rahyo. kuṇḍale १. मनागपि न जोववधविरता घ । २. परिज्ञायके घ । ३. तत्सक्ततया । ४. प्रेषयामो लग्नास्त्वं घ । ५. अत्र घ । ६. ‘च’ शब्दो नास्ति घ ।

Page 171 of 315
PDF/HTML Page 195 of 339
single page version

तिरोहितो भूत्वा स्थितः । कुण्डलेन चागत्य गुणपालोऽयमिति मत्वा वस्त्रप्रच्छादितकाष्ठे घातः कृतो गुणपालेन च स खङ्गेन हत्वा मारितः । गृहे आगतो गुणपालो धनश्रिया पृष्टः क्व रे कुण्डलः । तेनोक्तं कुण्डलवार्तामयं खङ्गोऽभिजानाति । ततो रक्तलिप्तं बाहुमालोक्य स तेनैव खङ्गेन मारितः । तं च मारयन्तीं धनश्रियं दृष्ट्वा सुन्दर्या मुशलेन सा हता । कोलाहले जाते कोट्टपालैर्धनश्रीर्धृत्वा राज्ञोऽग्रे नीता । राज्ञा च गर्दभारोहणे१ कर्णनासिकाछेदनादिनिग्रहे कारिते मृत्वा दुर्गतिं गतेति प्रथमाव्रतस्य ।

सत्यघोषोऽनृताद्बहुदुःखं प्राप्तः ।

जंबूद्वीपे भरतक्षेत्रे सिंहपुरे राजा सिंहसेनो राज्ञी रामदत्ता, पुरोहितः श्रीभूतिः । स ब्रह्मसूत्रे कर्तिकां बध्वा भ्रमति । वदति च यद्यसत्यं ब्रवीमि तदाऽनया कर्तिकया निजजिह्वाच्छेदं करोमि । एवं कपटेन वर्तमानस्य तस्य सत्यघोष इति द्वितीयं नाम संजातम् । āvīne ‘ā guṇapāl chhe’ em mānī vastrathī ḍhāṅkelā kāṣhṭha (lākaḍā) upar ghā karyo ane guṇapāle tene talavārathī mārī nākhyo. jyāre guṇapāl gher āvyo tyāre dhanashrīe pūchhyun, ‘‘are, kuṇḍal kyān chhe?’’

teṇe kahyun, ‘‘kuṇḍalanī vāt to talavār jāṇe chhe.’’ pachhī lohīthī kharaḍāyelā bāhune joīne, teṇe (guṇapāle) ja talavārathī tene māryo chhe. (em mānī) tene māratī dhanashrīne joīne, sundarīe tene (dhanashrīne) mushalathī (sāmbelāthī) māravā lāgī. (tenāthī) kolāhal thatān koṭavāḷoe dhanashrīne pakaḍī ane rājā pāse laī gayā. rājāe tene kān – nākanā chhedanādirūp shikṣhā karāvī gadheḍā upar besāḍī. te marīne durgatie gaī.

e pramāṇe pratham hinsā – pāpanī kathā chhe. 1.

satyaghoṣh asatyathī bahu duḥkh pāmyo.

jambūdvīpamān bharatakṣhetramān sinhapur nagaramān sinhasen rājā hato. tene rāmadattā nāmanī rāṇī hatī ane shrībhūti nāmano purohit hato. te (purohit) potānī janoīe nānun chappu bāndhīne pharato hato ane kaheto hato ke, ‘‘jo hun asatya bolun to ā chappā १. रोहणं घ ।

Page 172 of 315
PDF/HTML Page 196 of 339
single page version

लोकाश्च विश्वस्तास्तत्पार्श्वे द्रव्यं धरन्ति च । तद्द्रव्यं किंचितेषां समर्प्य स्वयं गृह्णाति । पूत्कर्तुं बिभेति लोकः । न च पूत्कृतं राजा शृणोति । अथैकदा पद्मखण्डपुरादागत्य समुद्रदत्तो वणिक्पुत्रस्तत्र सत्यघोषपार्श्वेऽनर्घाणि१ पंच माणिक्यानि धृत्वा परतीरे द्रव्यमुपार्जयितुं गतः । तत्र च तदुपार्ज्य व्याघुटितः स्फु टितप्रवहण एकफलकेनोत्तीर्य समुद्रं धृतमाणिक्यवांछया सिंहपुरे सत्यघोषसमीपमायातः । तं च रंकसमानमागच्छन्तमालोक्य तन्माणिक्यहरणार्थिना सत्यघोषेण प्रत्ययपूरणार्थं समीपोपविष्टपुरुषाणां कथितं । अयं पुरुषः स्फु टितप्रवहणः ततो ग्रहिलो जातोऽत्रागत्य२ माणिक्यानि याचिष्यतीति । तेनागत्य प्रणम्य चोक्तं भो सत्यघोषपुरोहित ! ममार्थोपार्जनार्थं गतस्योपार्जितार्थस्य३ महाननर्थो जात इति मत्वा यानि मया तव रत्नानि धर्तुं समर्पितानि तानीदानीं प्रसादं कृत्वा देहि, येनात्मानंस्फु टितप्रवहणात् vaḍe hun mārī jībh kāpī nākhun.’’

e rīte kapaṭathī vartatān tenun satyaghoṣh evun bījun nām paḍyun. loko tenā upar vishvās rākhī tenī pāse potānun dhan mūkī jatān. te dravyamānthī kanīk temane (rākhavāvāḷāne) pāchhun āpī, bākīnun svayam laī leto. loko teno būmāṭ karatān ḍaratā hatā. rājā paṇ te būmāṭ sāmbhaḷato nahi.

have ek divas padmakhaṇḍanagarathī āvīne samudradatta nāmanā vaṇikaputre tyān satyaghoṣhanī pāse pāñch amūlya māṇek rākhī bīje kāṇṭhe (deshe) dhan kamāvā gayo. tyān te kamāīne pāchho pharato hato tyāre (rastāmān) tenun vahāṇ bhāṅgyun. te lākaḍānā ek pāṭiyānī madadathī samudra tarī gayo ane rākhelā māṇikya levānī ichchhāthī sinhapuramān satyaghoṣh pāse āvyo. tene ek garīb jevo āvato joīne, te māṇikyane laī levānī (haḍap karavānī) ichchhā karatā satyaghoṣhe, vishvās besāḍavā māṭe potānī pāse beṭhelā puruṣhone kahyun, ‘‘ā puruṣhanun vahāṇ tūṭī javāthī te pāgal thaī gayo chhe, te ahīn āvīne māṇek (ratno) māgashe.’’

te āvyo ane praṇām karīne bolyo, ‘‘re satyaghoṣh purohit! hun dhan kamāvā sārun gayelo, parantu dhan kamāīne āvatān mārā par ghaṇun saṅkaṭ āvī paḍyun, em jāṇīne men tamane je ratno sāchavavā sopyān hatān te have maherabānī karīne mane āpo; jethī vahāṇ bhāṅgavāthī dravyahīn thayelī mārī jātano hun uddhār karun.’’ १. ऽनर्घ्याणि घ । २. ऽत्रागत्या मां रत्नानि घ । ३. गतस्योपार्जितार्थस्यापि घ ।

Page 173 of 315
PDF/HTML Page 197 of 339
single page version

गतद्रव्यं समुद्धरामि । तद्वचनमाकर्ण्य कपटेन१ सत्यघोषेण समीपोपविष्टा जना भणिता मया प्रथमं यद् भणितं तद् भवतां सत्यं जातं । तैरुक्तं भवन्त एव जानन्त्ययं ग्रहिलोऽस्मात् स्थानान्निःसार्यंतामित्युक्त्वा तैः समुद्रदत्तो गृहान्निःसारितः ग्रहिल इति भण्यमानः । पत्तने पूत्कारं कुर्वन् ममानध्यपंचमाणिक्यानि सत्यघोषेण गृहीतानि । तथा राजगृहसमीपे चिंचावृक्षमारुह्य पश्चिमरात्रे पूत्कारं कुर्वन् षण्मासान् स्थितः । तां पूत्कृतिमाकर्ण्य रामदत्तया भणितः सिंहसेनः — देव ! नावं पुरुषः ग्रहिलः । राज्ञापि भणितं किं सत्यघोषस्य चौर्यं संभाव्यते ? पुनरुक्तं राज्ञ्या देव ! संभाव्यते तस्य चोर्यं यतोऽयमेतचादृशमेव सर्वदा वचनं ब्रवीति । एतदाकर्ण्य भणितं राज्ञा यदि सत्यघोषस्यैतत् संभाव्यते तदा त्वं परीक्षयेति । लब्धादेशया रामदत्तया सत्यघोषो राजसेवार्थमागच्छनाकार्य पृष्टः — किं बृहद्वेलायामागतोऽसि ? तेनोक्तं — मम ब्राह्मणीभ्राताद्य प्राघूर्णकः समायातस्तं भोजयतो बृहद्वेला लग्नेति । पुनरप्युक्तं तया — क्षणमेकमत्रयोपविश ! ममातिकौतुकं जातं । अक्षक्रीडां

te vachan sāmbhaḷīne kapaṭathī satyaghoṣhe samīp beṭhelā lokone kahyun, ‘‘juo, men tamane pahelān je vāt kahī hatī te satya nīkaḷī.’’

temaṇe kahyun, ‘‘ā pāgal chhe te āp jāṇo chho. ā sthānethī tene kāḍhī mūko.’’ em bolīne samudradattane teoe pāgal kahī kāḍhī mūkyo. nagaramān pokārīne te (samudradatta) kahevā lāgyo, ke ‘‘satyaghoṣhe mārān pāñch amūlya ratno laī līdhān chhe’’ ane rājagr̥uhanī najīkamān ek āmalīnā vr̥ukṣha upar chaḍīne chha mahinā sudhī pāchhalī rātre tem pokārato rahyo. tenā pokār sāmbhaḷīne rāmadattāe sinhasenane kahyun, dev! ā māṇas pāgal nathī.’’

rājāe paṇ kahyun, ‘‘shun satyaghoṣhane chorī sambhave chhe?’’ rāṇīe pharīthī kahyun, ‘‘dev! tene chorī sambhave chhe’’ kāraṇ ke e (māṇas) sadā āvun ja vachan bole chhe.’’

e sāmbhaḷī rājāe kahyun, ‘‘jo satyaghoṣhane chorī sambhavatī hoy to tame parīkṣhā karo.’’ ādesh prāpta karīne rāmadattāe rājasevā māṭe āvatā satyaghoṣhane bolāvī pūchhyun, ‘‘āṭalā badhā moḍā kem āvyā chho?’’

teṇe kahyun, ‘‘mārī brāhmaṇīno bhāī āje mahemān tarīke āvyo hato, tene jamāḍatān bahu vakhat lāgyo.’’ १. कपटोपेतसत्य घ ।

Page 174 of 315
PDF/HTML Page 198 of 339
single page version

कुर्मः । राजापि तत्रैवागतस्तेनाप्येवं कुर्वित्युक्तं । ततोऽक्षद्यूते क्रीडया संजाते रामदत्तया निपुणमतिविलासिनी कर्णे लगित्वा भणिता सत्यघोषः पुरोहितो राज्ञीपार्श्वे तिष्ठति तेनाहं ग्रहिलमाणिक्यानि याचितुं प्रेषितेति तद्ब्राह्मण्यग्रे भणित्वा तानि याचयित्वा च शीघ्रमागच्छेति । ततस्तया गत्वा याचितानि । तद्ब्राह्मण्या च पूर्व सुतरां निषिद्धया न दत्तानि । तद्विलासिन्या चागत्य देवीकर्णे कथितं सा न ददातीति । ततो जितमुद्रिकां तस्य साभिज्ञानं दत्त्वा पुनः प्रेषिता तथापि तया न दत्तानि । ततस्तस्य कर्तिकायज्ञोपवीतं जितं साभिज्ञानं दत्तं दर्शितं च तया । ब्राह्मण्या तद्दर्शनात्तुष्टया१ भीतया च समर्पितानि माणिक्यानि तद्विलासिन्याः । तया च रामदत्तायाः समर्पितानि । तया च राज्ञो दर्शितानि । तेन च बहुमणिक्यमध्ये निक्षेप्याकार्य च ग्रहिलो भणितः रे निजमाणिक्यानि परिज्ञाय गृहाण । तेन च तथैव गृहीतेषु तेषु राज्ञा रामदत्तया च वणिक्पुत्रःप्रतिपन्नः । ततो राज्ञा

rāṇīe pharīthī kahyun, ‘‘thoḍīk vār ahīn beso, mane ghaṇun kautuk thayun chhe. āpaṇe akṣhayakrīḍā karīe (chopāṭ khelīe).’’ rājā paṇ tyān āvī gayo. teṇe paṇ ‘em karo’ em kahyun.

pachhī jyāre jugār ramāto hato, tyāre rāmadattā rāṇīe nipuṇamati nāmanī strīne kāne lagāḍī (kānamān) kahyun, ‘‘satyaghoṣh purohit rāṇī pāse beṭho chhe, teṇe mane pāgalanān ratno māgavā mokalī chhe, — em tenī brāhmaṇīnī āgaḷ kahīne te (ratno) māgīne jaladī āv.’’

pachhī nipuṇamatie jaīne te (ratno) māṅgyān, pahelān to te brāhmaṇīe bahu nakār karī te āpyān nahi. te dāsī strīe āvīne rāṇīnā kānamān kahyun, ‘‘te āpatī nathī.’’ pachhī tenā oḷakhāṇ chihna tarīke purohitanī jītelī vīṇṭī āpīne tene pharīthī mokalī. chhatān teṇe na āpyān. pachhī tenun chappu ane janoī jītī līdhelān te tenā oḷakhāṇ – chihna tarīke āpyān ane te (brāhmaṇī)ne batāvyān. te joīne te duṣhṭa brāhmaṇīe ‘nahi āpun to purohit gusse thashe’ evā bhayathī te ratno te vilāsīnī – dāsīne dīdhān ane dāsīe rāmadattāne sompyān. teṇe rājāne batāvyān. rājāe te ratnone bahu ratnomān bheḷavyān ane pāgalane bolāvī kahyun, ‘‘re, tārān potānān ratno oḷakhīne laī le.’’

teṇe te ja (potānān ja ratna) grahaṇ karyān, tyāre rājā ane rāṇīe tene vaṇikaputra १. हृष्टया तया घ ।

Page 175 of 315
PDF/HTML Page 199 of 339
single page version

सत्यघोषः पृष्टः — इदं कर्म त्वया१ कृतमिति । तेनोक्तं देव ! न करोमि, किं ममेद्दशं कर्तुं युज्यते ? ततोऽतिरुष्टेन तेन राज्ञा तस्य दण्डत्रयं कृतं । गोमयभृतं भाजनत्रयं भक्षय, मल्लमुष्टिघातत्रयं वा सहस्व, द्रव्यं वा सर्वं देहि । तेन च पर्यालोच्य गोमयं खादितुमारब्धं । तदशक्तेन मुष्टिघातः सहितुमारब्धः । तदशक्तेन द्रव्यं दातुमारब्धं । एवं दण्डत्रयमनुभूय मृत्वातिलोभवशाद्राजकीयभांडागारे२ अगंधनसर्पो जातः । तत्रापि मृत्वा दीर्घसंसारी जात इति द्वितीयाव्रतस्य ।

तापसश्चौर्याद्बहुदुःखं प्राप्तः ।

वत्सदृश कौशाम्बीपुरे राजा सिंहरथो राज्ञी विजया । तत्रैकश्चौरः कौटिल्येन तापसो sheṭh tarīke svīkāryo. arthāt tyāre teoe jāṇyun ke te pāgal nathī paṇ vaṇikaputra chhe.

pachhī rājāe satyaghoṣhane pūchhyun, ‘‘ten ā kārya karyun chhe?’’ teṇe kahyun, ‘‘dev! men karyun nathī. shun mane āvun karavun yogya chhe?’’ pachhī bahu gusse thayelā rājāe tene traṇ shikṣhāo karī.

‘‘1. traṇ thāḷī chhāṇanun bhramaṇ kar. 2. mallanā mukkāono mār sahan kar, athavā 3. sarva dhan āpī de.’’

teṇe vichār karīne pahelān chhāṇ khāvānun sharū karyun. te khāī nahi shakavāthī mukkā – mār sahan karavānun sharū karyun. te sahan nahi thavāthī dravya āpavun ārambhyun. tem karavā ashakta hovāthī teṇe chhāṇanun bhramaṇ karyun ane vaḷī mukkā – mār paṇ khādho.

e rīte traṇ shikṣhāo bhogavī te maraṇ pāmyo ane ati lobhanā līdhe rājānā bhāṇḍāgāramān aṅgadhan jātino sāp thayo. tyānthī paṇ marīne dīrgha sansārī thayo.

e pramāṇe dvitīy avratanī kathā chhe. 2. tāpas chorīne līdhe bahu duḥkh pāmyo.

vatsadeshamān kaushāmbī purīno rājā sinhastha hato. tenī rāṇīnun nām vijayā hatun. tyān १. त्वया कृतं किं न कृतमिति घ । २. अंगध घ ।

Page 176 of 315
PDF/HTML Page 200 of 339
single page version

भूत्वा परभूमिमस्पृशदवलम्बमान१ शिक्यस्थो दिवसे पंचाग्निसाधनं करोति । रात्रौ च कौशांबीं मुषित्वा तिष्ठति । एकदा महाजनान्मुष्टं २नगरमाकर्ण्य राज्ञा कोट्टपालो भणितो रे सप्तरात्रमध्ये चौरं निजशिरो वाऽऽनय । ततश्चौरमलभमानश्चिन्तापरः तलारोऽपराह्णे बुभुक्षितब्राह्मणेन केनचिदागत्य भोजनं प्रार्थितः । तेनोक्तं — हे ब्राह्मण ! अच्छान्दसोऽसि मम प्राणसन्देहो वर्तते त्वं च भोजनं प्रार्थयसे । एतद्वचनमाकर्ण्य पृष्टं ब्राह्मणेन कुतस्ते प्राणसन्देहः ? । कथितं च तेन । तदाकर्ण्य पुनः पृष्टं ब्राह्मणेन — अत्र किं कोऽप्यतिनिस्पृहवृत्तिपुरुषोऽप्यस्ति ? उक्तं तलारेण – अस्ति विशिष्टस्तपस्वी, न च तस्यैतत् सम्भाव्यते । भणितं ब्राह्मणेन — स एव चौरो भविष्यति३ अतिनिस्पृहत्वात् । श्रूयतामत्र मदीया कथा – मम ब्राह्मणी महासती परपुरुषशरीरं न स्पृशतीति निजपुत्रस्याप्यतिकुक्कुटात्

ek divas mahājan pāsethī nagarane luṇṭāyelun sāmbhaḷīne rājāe koṭavāḷane kahyun, ‘‘re, sāt rātanī andar chorane lāv ke tārā mastakane (lāv).’’

pachhī chor nahi maḷavāthī koṭavāḷ chintātur thayo. bapore koī bhūkhyā brāhmaṇe ek divase āvī tenī pāse bhojan māgyun. teṇe kahyun, ‘‘re, brāhmaṇ! tun svechchhāchārī chhe. mane mārā prāṇanī paḍī chhe ane tun bhojananī māgaṇī kare chhe.’’

e vachan sāmbhaḷīne brāhmaṇe pūchhyun, ‘‘tamane prāṇanī kem paḍī chhe?’’ ane teṇe (koṭavāḷe) kāraṇ kahyun te sāmbhaḷīne brāhmaṇe pharīthī pūchhyun, ‘‘ahīn shun vaḷī koī ati nispr̥uh puruṣh rahe chhe?’’

koṭavāḷe kahyun, ‘‘vishiṣhṭa tapasvī rahe chhe, paṇ tene te (chorī) sambhavatī nathī.’’ brāhmaṇe kahyun, ‘‘atiniḥspr̥uh hovāne līdhe te ja chor hashe. ā bābatamān mārī vāt sāmbhaḷo.

1. mārī brāhmaṇī potāne mahāsatī gaṇāvīne parapuruṣhanā sharīrane sparshatī nathī, tethī potānā putrane paṇ kapaṭathī badhun sharīr ḍhāṅkīne dhavaḍāve chhe; parantu rātre gharanā pīṇḍārā १. मस्पृशन् विलम्ब्यमान घ । २. तन्नगर घ । ३. भविष्यतीति निःस्पृहत्वात् घ ।