Page 177 of 315
PDF/HTML Page 201 of 339
single page version

कर्पटेन सर्व शरीरं प्रच्छाद्य स्तनं दादाति । रात्रौ तु १गृहपिण्डारेण सह कुकर्म करोति (?) । तद्दर्शनात् संजातवैराग्योऽहं संवलार्थं२ सुवर्णशलाकां वंशयष्टिमध्ये निक्षिप्य तीर्थयात्रायां निर्गतः । अग्रे गच्छतश्च ममैकबटुको मिलितो न तस्य विश्वासं गच्छाम्यहं यष्टिरक्षां यत्नतः करोमि । तेनाकलिता सा यष्टिःसगर्मेति । एकदा रात्रौ कुंभकारगृहे निद्रां कृत्वा द्राद्गत्वा तेन निजमस्तके लग्नं कुथितं तृणमालोक्यातिकुक्कुटेन ममाग्रतो, हा हा मया परतृणमदत्तं ३

ममागत्य मिलितः । भिक्षार्थं गच्छतस्तस्यातिशुचिरयमिति मत्वा विश्वसितेन मया यष्टिः कुक्कुरादिनिवारणार्थं समर्पिता । तां गृहीत्वा स गतः (२) । ततो मया महाटव्यां गच्छतातिवृद्धपक्षिणोऽतिकुर्कुटं दृष्टं । यथा एकस्मिन् महति वृक्षे मिलिताः पक्षिगणो रात्रावेकेनातिवृद्धपक्षिणा निजभाषया भणितो रे रे पुत्राः ! अहं अतीव गन्तुं न शक्नोमि ।

2. āgaḷ jatān mane ek brahmachārī chhokaro maḷyo. hun teno vishvās rākhato nahi. hun lākaḍīnī rakṣhā (tenāthī) yatnapūrvak karato ane lākaḍī hun sāthe ja rākhato. tethī te bāḷak – chhokaro samajī gayo ke ā lākaḍīnī andar kanīk dhan chhe. ek divas rātre kumbhāranā gher ūṅgh laī savāre tyānthī nīkaḷīne dūr jatān potānā mastak par saḍelun taṇakhalun lāgelun joīne kapaṭavash mārī āgaḷ te bolyo —

‘‘hāy hāy! pārakānun tr̥uṇ āpyā vinā men līdhun em kahīne pāchho jaīne kumbhāranā ghar āgaḷ tyān ja tr̥uṇ nākhīne divasanā ante mane te maḷyo. jyāre men bhojan karī līdhun hatun. ‘‘ā bahu pavitra chhe’’ em mānī vishvās lāvī men bhikṣhā māṭe jatān tene kūtarān vagere hāṅkavā māṭe lākaḍī āpī. te laīne te chālyo gayo.

3. pachhī mahāaraṇyamān thaīne jatān ek ativr̥uddha pakṣhīnun mahākapaṭ mārā jovāmān āvyun. te ā pramāṇe —

ek moṭā vr̥ukṣha upar ghaṇā pakṣhīonun ṭoḷun maḷyun hatun. rātre ek ativr̥uddha pakṣhīe potānī bhāṣhāmān kahyunḥ ‘‘re re putro! hun bahu chālī shakun tem nathī. bhūkhathī pīḍit thaīne १. पिण्डारो महिषी वाले क्षेपक्षेपण शाखि । २. शान्बलार्थमिति ख, ग । ३. हिसितं घ ।

Page 178 of 315
PDF/HTML Page 202 of 339
single page version

बुभुक्षितमनाः कदाचिद्भवत्पुत्राणां भक्षणं करोमि चित्तचापल्यादतो मम मुखं प्रभाते बध्वा सर्वेऽपि गच्छन्तु । तैरुक्तं हा हा जात ! पितामहस्त्वं किं तवैतत् संभाव्यते ? तेनोक्तं — ‘‘बुभुक्षितः किं न करोति पापं’’ इति । एवं प्रभाते तस्य पुनर्वचनात् तन्मुखं बद्ध्वा ते गताः । स च बद्धो गतेषु चरणाभ्यां मुखाद्बन्धनं१ दूरीकृत्वा तद्बालकान् भक्षयित्वा तेषामागमनसमये पुनः चरणाभ्यां बन्धनं मुखे संयोज्यातिकुर्कुटेन क्षीणोदरो भूत्वा स्थितः (३) । ततो नगरगतेन चतुर्थमतिकुर्कुटं दृष्टं मया । यथा तत्र नगरे एकश्चौरस्तपस्विरूपं धृत्वा बृहच्छिलां च मस्तकस्योपरि हस्ताभ्यामूर्ध्वं गृहीत्वा नगरमध्ये तिष्ठति दिवा रात्रौ चातिकुकुर्टेन ‘अपसर जीव पादं ददामि, अपसर जीव पादं ददामीति’ भणन् भ्रमति । ‘अपसरजीवेति’ चासौ भक्तसर्वजनैर्भण्यते । स च गर्तादिविजनस्थाने दिगवलोकनं कृत्वा सुवर्णभूषित- मेकाकिनं प्रणमन्तं तया शिलया मारयित्वा तद्रव्यं गृह्णाति (४) । इत्यतिकुर्कुटचतुष्टयमालोक्य kadāchit chittanī chañchaḷatāne līdhe hun tamārān bachchānun bhakṣhaṇ karī jāun; tethī savāre mārun mukh bāndhīne badhān jāo.’’

pakṣhīoe kahyunḥ ‘‘hāy hāy! bāpu, tame to dādā, tamane e kem sambhave?’’ teṇe kahyunḥ ‘‘bhūkhyo shun pāp nathī karato?’’ em savāre tenā pharīthī kahevāthī tenun mukh bāndhīne (badhān) gayā. teo jyāre gayā tyāre bandhāyelo te be pagathī mukhanun bandhan dūr karīne temanān bachchān khāī jato ane temanā āvavānā samaye pharīthī pag vaḍe mukhe bandhan bāndhīne atikapaṭathī bhūkhyun (kṣhīṇ) peṭ karīne paḍī raheto.

4. pachhī ek nagaramān jatān chothun mahākapaṭ mārā jovāmān āvyun. te ā rīteḥ —

tyān nagaramān ek chor tapasvīnun rūp dhāraṇ karīne be hāth vaḍe mastak upar moṭī shilā ūñche pakaḍī rākhīne rāt – divas atikapaṭathī ‘he jīv! āghā khaso, hun pag māṇḍun chhun. he jīv! āghā khaso, hun pag māṇḍun chhun.’ em bolato bolato bhamato hato. tenā sarva bhaktajano tene ‘apasar jīv’ evā nāmathī kahevā lāgyā. te chor jyāre koī tene khāḍā ādi nirjan sthānamān maḷe to badhī taraph najar nākhīne suvarṇathī vibhūṣhit, praṇām karatā evā ekalā (māṇas)ne te shilāthī mārī nākhī tenun dhan laī leto. १. बन्धनमुत्तार्य घ ।

Page 179 of 315
PDF/HTML Page 203 of 339
single page version

मया श्लोकोऽयं कृतः —

इति कथयित्वा तलारं धीरयित्वा सन्ध्यायां ब्राह्मणः शिक्यतपस्विसमीपं गत्वा तपस्विप्रतिचारकैर्निर्घाटयमानोजोऽपि रात्र्यन्धो भूत्वा तत्र पतित्वैकदेशे स्थितः । ते च प्रतिचारकाः रात्र्यन्धपरीक्षणार्थं तृणकट्टिकांगुल्यादिकं तस्याक्षिसमीपं नयन्ति । स च पश्यन्नपि न पश्यति । बृहद्रात्रौ गुहायामन्धकूपे नगरद्रव्यं ध्रियमाणमालोक्य तेषां खादनपानादिकं वालोक्य१ प्रभाते राज्ञा मार्यमाणस्तलारो रक्षितः तेन रात्रिदृष्टमावेद्य । स शिक्यस्थस्तपस्वी चौरस्तेन तलारेण बहुकदर्थनादिभिः कदर्थ्यमानो मृत्वा दुर्गतिं गतस्तृतीयाव्रतस्य ।

putrane nahi sparshatī nārī, tr̥uṇaahinsak brāhmaṇ, vanamān kāṣhṭhamukh pakṣhī ane nagaramān apasarajīvak — e chār mahākapaṭ men joyā.

em kahī koṭavāḷane dhīraj āpīne sandhyāsamaye brāhmaṇ sīṅkāmān rahevāvāḷā tapasvī pāse gayo ane tapasvīnā nokaroe tene tyānthī hāṅkī kāḍhavā māṇḍyo, paṇ rātri – andh (ratāndhaḷo) thaīne tyān ek ṭhekāṇe paḍī rahyo. te nokaro te ratāndhaḷānī parīkṣhā karavā māṭe tr̥uṇ – kaṇḍuk, āṅgaḷī vagere tenī āṅkh samīp lāvatā, parantu te dekhavā chhatān na dekhato rahyo.

pāchhalī rātre guphārūpī andhakūpamān rākhelun nagaranun dhan teṇe joyun ane temanān khān – pānādik paṇ joyān. savāre teṇe je kāī rātre joyelun te kahīne rājā dvārā māryā jatā koṭavāḷane bachāvyo.

koṭavāḷe sīṅkāmān besavāvāḷā tapasvīne bahu prakāre duḥkhī karyo ane te marīne durgatie gayo.

e pramāṇe tr̥utīy avratanī kathā pūrṇa thaī. 3. १. खानपानस्त्र्यादिकं चालोक्य घ ।

Page 180 of 315
PDF/HTML Page 204 of 339
single page version

माता बहुसुन्दरी तरुणरण्डा पुंश्चली । सा एकदा बध्वा धर्तुं समर्पिताभरणं गृहीत्वा रात्रौ संकेतितजारपार्श्वे गच्छन्ती यमदण्डेन दृष्टा सेविता चैकान्ते । तदाभरणं चानीय तेन निजभार्याया दत्तं । तया च दृष्ट्वा भणितं — १मदीयमिदमाभरणं, मया श्वश्रूहस्ते धृतं’ तद्वचनमाकर्ण्य तेन चिन्तितं या मया सेविता सा मे जननी भविष्यतीति । ततस्तस्या जारसंकेतगृहं गत्वा तां सेवित्वा तस्यामासक्तो गूढवृत्त्या तया सह कुकर्मरतः स्थितः । एकदा तद्भार्ययाऽसहनादतिरुष्टया रजक्याः कथितं । मम भर्ता निजमात्रा सह तिष्ठति । रजक्या च मालाकारिण्याः कथितं । अतिविश्वस्ता मालाकारिणी च कनकमालाराज्ञीनिमित्तं पुष्पाणि

āhīradeshamān nāsik nagaramān rājā kanakarath ane rāṇī kanakamāḷā hatā. yamadaṇḍ temano koṭavāl hato. tenī mātā bahusundarī hatī. te taruṇ avasthāmān rāṇḍī hatī ane vyabhichāriṇī hatī.

te ek divas potānī putravadhūe rākhavā āpelun ghareṇun paherīne rātre saṅket pramāṇe potānā yār pāse jaī rahī hatī. yamadaṇḍe tene dekhī ane ekāntamān tenun sevan karyun. teṇe tenun ghareṇun lāvīne potānī strīne āpyun. teṇe joīne kahyunḥ ‘‘ā ghareṇun mārun chhe, men mārī sāsune te rākhavā āpyun hatun.’’

tenun vachan sāmbhaḷīne teṇe (koṭavāḷe) vichāryunḥ ‘‘jene men sevī te mārī mātā hovī joīe.’’ pachhī tenā yāranā saṅket gr̥uhe jaīne tenāmān āsakta thaī tene sevato ane potānun rūp chhupāvī tenī sāthe kukarma (vyabhichār) karavāmān rat raheto.

ek divas tenī strīe sahan nahi thavāthī bahu roṣhe bharāīne dhobaṇane kahyunḥ ‘‘māro pati potānī mātā sāthe lāgu chhe.’’ dhobaṇe ā vāt mālaṇane kahī. mālaṇ rāṇīnī ati vishvāsapātra hatī. te jyāre kanakamāḷā rāṇī māṭe puṣhpo laīne gaī tyāre १. आरक्षेण घ । २. अहीरदेशे ख, ग । ३. तलवरो घ । ४. मदीयमाभरणं घ ।

Page 181 of 315
PDF/HTML Page 205 of 339
single page version

गृहीत्वा गता । तया च पृष्टा सा कुतूहलेन, जानासि हे कामप्यपूर्वां१ वार्तां । तया च तलारद्विष्टतया कथितं राज्ञ्याः, देवि ! यमदण्डतलारो२ निजजनन्या सह तिष्ठति । कनकमालया च राज्ञः कथितं । राज्ञा च गूढपुरुषद्वारेण तस्य कुकर्म निश्चित्य ३तलारो ४

परिग्रहनिवृत्यभावात् श्मश्रुनवनीतेन बहुतरं दुःखं प्राप्तं ।

अस्त्ययोध्यायां श्रेष्ठी भवदत्तो भार्या धनदत्ता पुत्रो लुब्धदत्तः वाणिज्येन दूरं गतः । तत्र ५स्वमुपार्जितं तस्य चौरेर्नीतं । ततोऽतिनिर्धनेन६ तेन मार्गे आगच्छता तत्रैकदा गोदुहः७ तक्रं पातुं याचितं । तक्रे पीते स्तोकं नवनीतं कूर्चे लग्नमालोक्य गृहीत्वा चिन्तितं तेन वाणिज्यं भविष्यत्यनेन मे, एवं च तत्संचिन्वतस्तस्य श्मश्रुनवनीत इति नाम जातं । rāṇīe kutuhalathī tene pūchhyunḥ ‘‘tame koī apūrva vāt jāṇo chho?’’

mālaṇ koṭavāḷ upar dveṣh rākhatī hovāthī teṇe rāṇīne kahī dīdhun ke ‘‘devī! yamadaṇḍ koṭavāḷ potānī mātā sāthe lāgu chhe.’’

kanakamālāe e vāt rājāne kahī. rājāe chhūpā māṇaso dvārā tenun kukarma nakkī karīne koṭavāḷane pakaḍyo ane te durgatie gayo.

ā chaturtha avratanī kathā chhe. 4. parigrahatyāganā abhāve shmashrunavanīt adhikatar duḥkh pāmyo.

ayodhyāmān bhavadatta sheṭh ane tenī strī dhanadattā hatān. temano putra lubdhadatta vepārārthe dūr (desh) gayo. tenun svayam kamāyelun (dhan) choroe laī līdhun. pachhī bahu nirdhan thaīne tyān mārge jatān ek divas teṇe govāḷiyāo pāse chhāsh pīvā māgī. chhāsh pītān thoḍuṅk mākhaṇ tenī mūchh par lāgyun, teṇe te dekhyun ane laī līdhun. teṇe vichāryuḥ ‘‘ānāthī mane vepār thashe.’’ ā rīte te pratidin mākhaṇano saṅgrah karavā lāgyo. jethī tenun ‘shmashrunavanīt’ evun nām prachalit thaī gayun. १. कामष्यपूर्ववार्ता घ । २. तलवरो घ । ३. तलवरो घ । ४. निगृहीतो घ । ५. समुपार्जितं द्रव्यं तत्तस्य घ । ६. ततो निर्धनेन घ । ७. गोकुले ख-ग-घ ।

Page 182 of 315
PDF/HTML Page 206 of 339
single page version

एवमेकदा प्रस्थप्रमाणे घृते जाते घृतस्य१ भाजनं पादान्ते धृत्वा शीतकाले तृणकुटीरकद्वारे अग्निं च पादान्ते कृत्वा२ रात्रो संस्तरे पतितः संचिन्तयति, अनेन घृतेन बहुतरमर्थमुपार्ज्य सार्थवाहो भूत्वा ३सामन्तमहासामन्तराजाधिराजपदं प्राप्य क्रमेण सकलचक्रवर्ती भविष्यामि यदा, तदा च मे सप्ततलप्रासादे शय्यागतस्य पादान्ते४ समुपविष्टं स्त्रीरत्नं पादौ मुष्टया ग्रहीष्यति न जानासि पादमर्दनं कर्तुमिति स्नेहेन भणित्वा स्त्रीरत्नमेवंपादेन ताडयिष्यामि, एवं चिन्तयित्वा५

द्वारे संधुक्षितोऽग्निः सुतरां प्रज्वलितः । ततो द्वारे प्रज्वलिते निःसर्तुमशक्तो दग्धो मृतो दुर्गति गतः इच्छाप्रमाणरहितपंचमाव्रतस्य ।।६५।।

e pramāṇe ek divas prasthapramāṇ ghī thatān, ghīnun vāsaṇ paganī āgaḷ mūkyun ane shiyāḷāmān ghāsanī jhūmpaḍīnān bāraṇe paganī najīk agni saḷagāvī bistarā par paḍī vichār karavā lāgyoḥ ‘‘ā ghīthī bahu dhan kamāīne hun vepārī thaīsh ane krame – krame sāmanta, mahāsāmanta ane rājādhirājanun pad prāpta karīne badhāno chakravartī thaīsh jyāre hun mārā sāt māḷanā mahelamān palaṅgamān poḍhīsh, tyāre pag āgaḷ beṭhelī mārī sundar strī hāthanī muṭhṭhīthī mārā be pag dābashe. (te vakhate) ‘‘tane pag dābatān āvaḍatun nathī’’ — em snehathī kahīne te sundar strīne āvī rīte pagathī lāt mārīsh.’’

em vichārīne chakravartīnā rūpanā āveshamān pag vaḍe lāt mārī; tethī te ghīnun vāsaṇ paḍī gayun ane bāraṇā āgaḷ saḷagāvelo agni te ghīthī vadhu prajvalit thayo. bāraṇun saḷagatān te bahār nīkaḷī shakyo nahi, tethī te baḷīne marī gayo ane durgati pāmyo.

ā pramāṇe ichchhāparimāṇarahit pāñchamā avratanī kathā chhe. 5.

bhāvārtha : — 1. hinsāmān dhanashrī sheṭh, 2. asatyamān satyaghoṣh, 3. chorīmān ek tapasvī, 4. kushīlamān yamadaṇḍ koṭavāḷ ane 5. parigrahamān shmashrunavanīt (lubdhadatta) vaishya — e visheṣhapaṇe prasiddha thayān chhe.

‘‘........koī rūḍun ācharaṇ thatān samyakchāritra thayun kahīe chhīe. tyān jeṇe jainadharma aṅgīkār karyo hoy athavā koī nānī – moṭī pratignā grahaṇ karī hoy tene shrāvak kahīe १. तस्य घ । २. धृत्वा ग । ३. राज्यपदं । ४. तदुपविष्टं घ । ५. चिन्तयता नेम घ । ६. पतितं घ श्रवणोत्तमाः घ ।

Page 183 of 315
PDF/HTML Page 207 of 339
single page version

यानि चेतानि पंचाणुव्रतान्युक्तानि मद्यादित्रयत्यागसमन्वितान्यष्टौ मूलगुणा भवन्तीत्याह —

‘गृहिणामष्टौ मूलगुणानाहुः’ । के ते ? श्रमणोत्तमा जिनाः । किं तत् ? ‘अणुव्रतपंचकं’ । कैः सह ? ‘मद्यमांसमधुत्यागैः’ मद्यं च मांसं च मधु च तेषां त्यागास्तैः ।।६६।। chhīe. have shrāvak to pañcham guṇasthānavartī thatān ja thāy chhe, parantu pūrvavat upachārathī tene shrāvak kahyo chhe......’’²

jene pāchhaḷathī pañcham guṇasthān prāpta karyun hoy tene ja ā upachār lāgu paḍe chhe, bījāne te lāgu paḍato nathī.

vrat sambandhī je draṣhṭānto (kathārūpe) āvyān chhe te badhān ā draṣhṭithī samajavān. 65. je ā pāñch aṇuvrat kahyān te madyādi trayanā tyāgasahit āṭh mūlaguṇ chhe, em kahe chhe —

anvayārtha : — [श्रमणोत्तमाः ] muniomān uttam gaṇadharādik dev [मद्यमांस- मधुत्यागैः ] madyatyāg, mānsatyāg ane madhutyāg sāthe [अणुव्रतपंचकम् ] pāñch aṇuvratone (ahinsāṇuvrat, satyāṇuvrat, achauryāṇuvrat, brahmacharyāṇuvrat ane parigrahaparimāṇaaṇuvratane) [गृहिणां ] gr̥uhasthonān [अष्टौ ] āṭh [मूलगुणान् ] mūlaguṇ [आहुः ] kahe chhe.

ṭīkā : — ‘गृहिणां अष्टौ मूलगुणान् आहुः’ gr̥uhasthonān āṭh mūlaguṇ kahe chhe. koṇ te (kahe chhe)? ‘श्रमणोत्तमा’ uttam shramaṇo jino. kone (kahe chhe)? ‘अणुव्रतपञ्चकम्’ pāñch aṇuvratone, konī sāthe? ‘मद्यमांसमधुत्यागौः’ madya (dāru), māns ane madhu (madh) temanā tyāg sāthe. १. श्रवणोत्तमाः घ । 2. gujarātī mokṣhamārga prakāshak, adhyāy 8, pr̥uṣhṭha 276.

Page 184 of 315
PDF/HTML Page 208 of 339
single page version

एवं पंचप्रकारमणुव्रतं प्रतिपाद्येदानीं त्रिप्रकारं गुणव्रतं प्रतिपादयन्नाह —

bhāvārtha : — 1. madyatyāg, 2. mānsatyāg, 3. madhutyāg sahit, 4. ahinsāṇuvrat, 5. satyāṇuvrat, 6. achauryāṇuvrat, 7. brahmacharyāṇuvrat ane 8. parigrah-parimāṇaaṇuvrat — e shrāvakanā āṭh mūlaguṇ chhe.

āṭh mūlaguṇ sambandhī keṭalāk āchāryonī vivakṣhāmān bhed chhe, paṇ temān virodh nathī.

shrī samantabhadrāchārye ā granthamān (shlok 66mān) traṇ makār (madya, māns ane madhu)nā tyāg sahit, ahinsādi pāñch aṇuvratanā pālanane āṭh mūlaguṇ kahyā chhe.

shrī amr̥utachandrāchārye puruṣhārthasiddhi – upāyamān gāthā 61mān kahyun chhe ke, ‘‘hinsāno tyāg karavānī ichchhā rākhanār puruṣhe pratham ja yatnapūrvak madya, māns ane madhu tathā pāñch udumbar phaḷono tyāg karavo joīe; ane shlok 42mān kahyun chhe ke, ‘‘samasta hinsādi pāñch pāp kahyān chhe te hinsā ja chhe,’’ tethī traṇ prakāranā tyāgamān ahinsādi pāñch aṇuvratonun pālan paṇ svayam āvī jāy chhe.

chāritrapāhuḍamān gāthā 23, pr̥uṣhṭha 95nī hindī ṭīkāmān paṇḍit jayachandajī chhābaḍāe lakhyun chhe ke —

‘‘pāñch udumbar ane madya, māns ane madhusahit — ā āṭhano tyāg karavo te āṭh mūlaguṇ chhe, athavā koī granthamān em kahyun chhe ke jo pāñch aṇuvrat pāḷe ane madya, māns tathā madhuno tyāg kare – evā āṭh mūlaguṇ chhe. āmān virodh nathī, vivakṣhābhed chhe.

pāñch udumbar phaḷ ane traṇ makārano tyāg karavāmān je vastuomān sākṣhāt tras jīv dekhe te sarvane bhakṣhaṇ kare nahi.....to āmān to ahinsā – aṇuvrat āvyun.......’’

ā pramāṇe āṭh mūlaguṇ sambandhī āchāryonā kathanonā bhāvamān pher nathī, em samajavun. 66.

e pramāṇe pāñch prakāranān aṇuvratonun pratipādan karīne have traṇ prakāranān guṇavratonun pratipādan kare chhe —

Page 185 of 315
PDF/HTML Page 209 of 339
single page version

‘आख्यान्ति’ प्रतिपादयन्ति । कानि ? ‘गुणव्रतानि’ । के ते ? ‘आर्याः’ गुणैर्गुणवद्भिर्वा अर्यन्ते प्राप्यन्त इत्यार्यास्तीर्थकरदेवादयः । किं तद्गुणव्रतं ? ‘दिग्व्रतं’ दिग्विरतिं । न केवलमेतदेव किन्तु ‘अनर्थदण्डव्रतं’ चानर्थदण्डविरतिं । तथा ‘भोगोपभोग- परिमाणं’ सकृद्भुज्यत इति भोगोऽशनपानगन्धमाल्यादिः पुनः पुनरुपभुज्यत इप्युपभोगो १

कस्माद्गुणवतान्युच्यन्ते ? ‘अनुबृंहणात्’ वृद्धिं नयनात् । केषां ? ‘गुणानाम्’ अष्टमूल- गुणानाम् ।।६७।।

anvayārtha : — [आर्याः ] tīrthaṅkar devādi [गुणानाम् ] āṭh mūlaguṇonī [अनुबृंहणात् ] vr̥uddhi karanār hovāthī [दिग्व्रतम् ] digvratane, [अनर्थदण्डव्रतम् ] anarthadaṇḍavratane [च ] ane [भोगोपभोगपरिमाणम् ] bhogopabhogaparimāṇ vratane [गुणव्रतानि ] guṇavrat [आख्यान्ति ] kahe chhe.

ṭīkā : — ‘आख्यान्ति’ kahe chhe. shun? ‘गुणव्रतानि’ guṇavrato. koṇ te (kahe chhe)? ‘आर्याः’ guṇothī vā guṇavānothī prāpta thāy te āryo – tīrthaṅkar devādi, te kayun guṇavrat? ‘दिग्व्रतं’ digviratine, keval e ja nahi, kintu ‘अनर्थदण्डव्रतम्’ anarthadaṇḍaviratine tathā ‘भोगोपभोगपरिमाणम्’ ek vakhat bhogavāy te bhog – bhojan, pān, gandh, mālā ādi ane vāramvār bhogavāy te upabhog — vastra, ābhūṣhaṇ, vādan, strījananun sevan ādi – te bannenun (bhog – upabhoganun) kāḷanā niyamanathī (maryādāthī) athavā jīvanaparyant parimāṇ (maryādā) karavun tene (bhogopabhogaparimāṇane) – e traṇ guṇavrato kem kahevāy chhe? ‘अनुबृंहणात्’ vr̥uddhi karavāthī. konī? ‘गुणानाम्’ āṭh mūlaguṇonī.

bhāvārtha : — 1. digvrat, 2. anarthadaṇḍavrat ane 3. bhogopabhogaparimāṇavrat — e traṇ guṇavrat chhe. teo āṭh mūlaguṇonī vr̥uddhi kare chhe, tethī tīrthaṅkaradev temane guṇavrat kahe chhe. १. स्त्रीजनोपसेवनादि स्र जंफ नादि घ ।

Page 186 of 315
PDF/HTML Page 210 of 339
single page version

तत्र दिग्व्रतस्वरूपं प्ररूपयन्नाह —

‘दिग्व्रतं’ भवति । कोऽसौ ? ‘संकल्पः’ । कथंभूतः ? ‘अतोऽहं बहिर्न यास्यामी’त्येवंरूपः । किं कृत्वा ? ‘दिग्वलयं परिगणितं कृत्वा’ समर्याद कृत्वा । कथं ? ‘आमृति’ मरणपर्यन्तं यावत् । किमर्थं ? ‘अणुपापविनिवृत्त्यै’ सूक्ष्मस्यापि पापस्य विनिवृत्त्यर्थम् ।।६८।।

je ek ja vakhat bhogavavāmān āve te bhog kahevāy chhe. jem ke bhojan, pān, gandh, puṣhpa – māḷā vagere. ane je vāramvār bhogavavāmān āve tene upabhog kahevāy chhe. jem ke vastra, ābhūṣhaṇ, makān, vādan, strījan vagere. (juo shlok 83).

bhog ane upabhog e banne prakāranī vastuonī tyāg – maryādā niyamapūrvak athavā yamapūrvak hoy chhe. je tyāg amuk kāḷanī maryādāthī karavāmān āve tene niyam kahe chhe ane je tyāg jīvanaparyant karavāmān āve tene yam kahe chhe. (juo, shlok 87). 67.

temān digvratanā svarūpanun prarūpaṇ karīne kahe chhe —

anvayārtha : — [अणुपापविनिवृत्त्यै ] sūkṣhma pāpothī (paṇ) nivr̥utta (mukta) thavā māṭe [दिग्वलयम् ] dishāonā samūhane (dashe dishāone) [परिगणितम् ] maryādit [कृत्वा ] karīne [अतः ] enāthī [बहिः ] bahār [अहम् ] hun [आमृति ] maraṇaparyanta [न यास्यामि ] nahi jāun, [इति ] evo [संकल्पः ] saṅkalpa vā pratignā karavī te [दिग्व्रतं ] digvrat chhe.

ṭīkā : — ‘दिग्व्रतं’ digvrat chhe, te shun chhe? ‘संकल्पः’ saṅkalpa, kevo (saṅkalpa)? ‘अतः बहिः न यास्यामि’ ‘hun ānāthī bahār nahi jāun’ — evā prakārano. shun karīne? ‘दिग्वलयं परिगणितं कृत्वा’ dishāonā samūhanī (dashe dishāonī) sīmā bāndhīne (temanī maryādā karīne) shī rīte? ‘आमृति’ maraṇaparyanta. shā māṭe? ‘अणुपापविनिवृत्त्यै’ sūkṣhma pāpanī (paṇ) nivr̥utti māṭe.

Page 187 of 315
PDF/HTML Page 211 of 339
single page version

तत्र दिग्वलयस्य परिगणितत्वे कानि मर्यादा इत्याह —

मकराकरसरिदटवीगिरिजनपदयोजननानि मर्य्यादाः ।

प्राहुर्दिशां दशानां प्रतिसंहारे प्रसिद्धानि ।।६९।।

‘प्राहुर्मर्यादाः’ । कानीत्याह — ‘मकराकरेत्यादि’ — मकराकरश्च समुद्रः सरितश्च नद्यो

bhāvārtha : — sūkṣhma pāpothī paṇ bachavā māṭe dashe dishāonī maryādā karīne (parimāṇ karīne), ‘tenī bahār hun jīvanaparyant jaīsh nahi’ evā saṅkalpane – pratignāne digvrat kahe chhe.

pāñch guṇasthānavartī aṇuvratadhārīne sthūḷ pāpono to hammeshā sarvatra tyāg hoy chhe, parantu sūkṣhma pāpono tyāg hoto nathī. tene sūkṣhma pāp sambandhī atyāgabhāv hovāthī dravyahinsānā abhāvamān paṇ tene sūkṣhma pāp sambandhī karmabandh thāy chhe. ā nirarthak karmabandh aṭakāvavā māṭe tathā tyāgabhāvanī vr̥uddhi māṭe te dashe dishāonī maryādā karī, maryādānī bahār jīvanaparyanta nahi javānī pratignā kare chhe. ā pratignāthī maryādā bahār pāñche pāpano (sthūḷ ane sūkṣhmano) sarvathā jīvanaparyanta tyāg thaī javāthī teno te tyāg mahāvrat jevo hoy chhe. (juo gāthā 70)

digvratamān kṣhetra sīmit (maryādit) rahevāthī tyāgabhāvamān vr̥uddhi thāy chhe — ahinsāvrat puṣhṭa thāy chhe ane lobhavr̥utti maryādit thaī jāy chhe. 68.

tyān digvratanun parimāṇ karavāmān maryādā kevā prakāranī hoy chhe te kahe chhe —

anvayārtha : — gaṇadharādik [दशानाम् ] ¹dashe [दिशाम् ] dishāonun [प्रतिसंहारे ] parimāṇ karavāmān (saṅkoch karavāmān) [प्रसिद्धानि ] prasiddha [मकराकर- सरिदटवीगिरिजनपदयोजनानि ] samudra, nadī, jaṅgal, parvat, desh ane yojanane [मर्यादाः ] maryādā [प्राहुः ] kahe chhe.

ṭīkā : — ‘प्राहुर्मर्यादाः’ maryādā kahe chhe. kone kahe chhe? ‘मकराकरेत्यादि’ 1. chār dishāo — pūrva, pashchim, uttar, dakṣhiṇ; chār vidishāo – ishān, agni, nair̥̄utya ane vāyavya;

Page 188 of 315
PDF/HTML Page 212 of 339
single page version

गंगाद्याः, अटवी दंडकारण्यादिका, गिरिश्च पर्वतः सह्यविन्ध्यादिः, जनपदो देशो वराट१ – वापीतटादिः, ‘योजनानि’ विंशतित्रिंशदादिसंख्यानि । किंविशिष्टान्येतानि ? ‘प्रसिद्धानि’ दिग्विरतिमर्यादानां दातुर्गृहीतुश्च प्रसिद्धानि । कासां मर्यादाः ? ‘दिशां’ । कतिसंख्यावच्छिन्नानां ‘दशानां’ । कस्मिन् कर्त्तव्ये सति मर्यादाः ? ‘प्रतिसंहारे’ इतः परतो न यास्यामीति व्यावृतौ ।।६९।। मकराकरः eṭale samudra, सरितः gaṅgā vagere nadīo, अटवी daṇḍakāraṇya ādi jaṅgalo, गिरिः sahyādri, vindhyādi parvat, जनपदः virāṭ, vāpītaṭ ādi desh ane ‘योजनानि’ vīs, trīs ādi saṅkhyāmān yojano, teo kevā prakāranān chhe? ‘प्रसिद्धानि’ digviratinī maryādāo āpanār ane grahaṇ karanārane prasiddha (jāṇītān) chhe. konī maryādā? ‘दिशां’ dishāonī. keṭalī saṅkhyānā vibhāgavāḷī (dishāonī)? ‘दशानां’ dash. kyā kartavyamān maryādā? ‘प्रतिसंहारे’ ‘ahīnthī bīje (āgaḷ) jaīsh nahi’ evī maryādārūp – vyāvr̥uttirūp kāryamān.

bhāvārtha : — digvratamān, lokamān samudra, nadī, jaṅgal, parvat, desh, yojan vagere je prasiddha chhe, tenāthī chār dishā, chār vidishā ane upar tathā nīche – em dashe dishāmān javā – āvavā māṭe pratignāpūrvak maryādā karī jindagīparyant ā maryādānī bahār na javun – tene digvrat kahe chhe.

ahīn pahāḍ vagere tathā havāī jahājathī upar chaḍavānī apekṣhāe uparanī dishāmān ane kūvā ke samudrādimān nīche javānī apekṣhāe nīchenī dishānun grahaṇ samajavun. upar – nīche javā māṭe je maryādā bāndhī hoy te maryādānī bahār na javun.

digvratanā dhārak puruṣho evo niyam kare chhe ke hun amuk dishāmān amuk samudra sudhī, amuk nadī sudhī, amuk aṭavī sudhī, amuk desh sudhī ke āṭalā yojan sudhī jaīsh, tenī bahār nahi jāun.

parigrahanī lālasāo ochhī thatān em karavāthī hinsādi pāp svayamev aṭakī jāy chhe. 69. १. वरतटादिः घ ।

Page 189 of 315
PDF/HTML Page 213 of 339
single page version

एवं दिग्विरतिव्रतं धारयतां मर्यादातः परतः किं भवतीत्याह —

‘अणुव्रतानि प्रपद्यन्ते’ । कां ? ‘पंचमहाव्रतपरिणतिं’ । केषां ? ‘धारयतां’ । कानि ? ‘दिग्व्रतानि’ । कुतस्तत्परिणतिं प्रपद्यन्ते । ‘अणुपापप्रतिविरतेः’ सूक्ष्ममपि पापं प्रतिविरतेः व्यावृत्तेः । क्व ? ‘बहिः’ । कस्मात् ? ‘अवधेः’ कृतमर्यादायाः ।।७०।।

e pramāṇe digvirati vrat dhāraṇ karanārāone maryādānī bahār shun thāy chhe te kahe chhe —

anvayārtha : — [अवधेः ] karelī maryādānī [बहिः ] bahār [अणुपापंप्रतिविरतेः ] sūkṣhma pāponā tyāgathī [दिग्व्रतानि ] digvrato [धारयताम् ] dhāraṇ karanārāonān [अणुव्रतानि ] aṇuvrat, [पञ्चमहाव्रतपरिणतिम् ] pāñch mahāvratonī pariṇatine (sadrashatāne) [प्रपद्यन्ते ] prāpta thāy chhe.

ṭīkā : — ‘अणुव्रतानि प्रपद्यन्ते’ aṇuvrato prāpta thāy chhe. kone? ‘पञ्चमहाव्रतपरिणतिम्’ pāñch mahāvratonī pariṇatine. konān (aṇuvrat)? ‘धारयताम्’ dhāraṇ karanārāonān. shun? ‘दिग्व्रतानि’ digvrato. shāthī temanī (mahāvratonī) pariṇatine prāpta thāy chhe? ‘अणुपापंप्रतिविरतेः’ sūkṣhma pāponā (paṇ) tyāgathī. kayān? ‘बहिः’ bahār. konī (bahār)? ‘अवधेः’ karelī maryādānī (bahār).

bhāvārtha : — karelī maryādānī bahār sūkṣhma hinsādik pāponā tyāgathī, digvratadhārīonān aṇuvrat pāñch mahāvratonā pariṇāmane prāpta thāy chhe arthāt upachārathī teo mahāvrat kahevāy chhe, parantu antaraṅgamān mahāvratonā nimittarūp ghātak pratyākhyānāvaraṇ kaṣhāyanī sattā rahevāthī teo paramārthataḥ mahāvrat kahī shakātān nathī.

digvratadhārīne karelī maryādānī bahār tr̥uṣhṇā ghaṭī jāy chhe. bahāranā kṣhetra sambandhī koī prakārano vikalpa manamān utpanna thato nathī ane tras – sthāvar jīvonī hinsānā āsravabhāvano abhāv thāy chhe. ā kāraṇathī te maryādā bahāranā kṣhetramān mahāvratī samān ācharaṇ kare chhe. 70.

Page 190 of 315
PDF/HTML Page 214 of 339
single page version

तथा तेषां तत्परिणतावपरमपि हेतुमाह : —

‘चरणमोहपरिणामा’ भावरूपाश्चारित्रमोहपरिणतयः । ‘कल्प्यन्ते’ उपचर्यन्ते । किमर्थं ? महाव्रतनिमित्तं । कथंभूताः सन्तः ? ‘सत्वेन’ ‘दुःखधारा’ अस्तित्वेन महता कष्टेनावधार्यमाणाः सन्तोऽपि तेऽस्तित्वेन लक्षयितुं न शक्यन्त इत्यर्थः । कुतस्ते दुखधाराः ? ‘मन्दतरा’ अतिशयेनानुत्कटाः । मन्दतरत्वमप्येषां कुतः ? ‘प्रत्याख्यानतनुत्वात्’ । प्रत्याख्यान- शब्देन हि प्रत्याख्यानावरणाः द्रव्यक्रोधमानमायालोभा गृह्यन्ते । नामैकदेशे हि प्रवृत्ताः शब्दा नाम्न्यपि वर्तन्ते भीमादिवत् । प्रत्याख्यानं हि सविकल्पेन हिंसादिविरतिलक्षणः संयमस्तदा-

tathā temane (aṇuvratone) mahāvratonā pariṇāmane paṇ prāpta thavāmān bījun kāraṇ kahe chhe —

anvayārtha : — [प्रत्याख्यानतनुत्वात् ] pratyākhyānāvaraṇ kaṣhāyano mand uday hovāthī [मंदतराः ] atyant mand avasthāne prāpta thayel, [सत्त्वेनदुःखधाराः ] astitvapaṇe (teo chhe evā hayātī rūpe) mahāmushkelīthī jāṇavāmān āve tevā [चरणमोहपरिणामाः ] chāritramohanīyanān pariṇāmone [महाव्रताय प्रकल्प्यन्ते ] mahāvrat jevā kalpavāmān āve chhe.

ṭīkā : — ‘चरणमोहपरिणामाः’ bhāvarūp chāritramohanā pariṇāmo ‘प्रकल्प्यन्ते’ kalpavāmān āve chhe – upachārathī kahevāmān āve chhe. shā rūpe? mahāvrat tarīke. kevān te pariṇāmo? ‘सत्त्वेन दुःखधाराः’ ‘teonun astitva chhe’ – em mahāmushkelīe nirdhār karī shakāy tevā – astipaṇe paṇ teo lakṣhamān na āvī shake tevā. shāthī teo mahāmushkelīe nirdhār karī shakāy tevā chhe? ‘मन्दतराः’ atishay mand chhe evā hotā thakā. teo atimand paṇ shāthī chhe? ‘प्रत्याख्यानतनुत्वात्’ pratyākhyān shabdathī pratyākhyānāvaraṇ dravya krodh – mān – māyā – lobh samajavān, kāraṇ ke nāmanā ekadeshane kahenārā shabdo ākhā nāmane paṇ batāve chhe, bhīmādinī māphak. (jem bhīm kahevāthī bhīmasen samajāy chhe

Page 191 of 315
PDF/HTML Page 215 of 339
single page version

वृण्वन्ति ये ते प्रत्याख्यानावरणा द्रव्यक्रोधादयः, यदुदये ह्यात्मा कार्स्न्यात्तद्विरतिं कर्तुं न शक्नोति, अतो द्रव्यरूपाणां क्रोधादीनां तनुत्वान्मन्दोदयत्वाद्भावरूपाणामेषां मन्दतरत्वं सिद्धं ।

tem) kem ke pratyākhyān shabdano artha vikalpapūrvak hinsādi pāponā tyāgarūp sanyam thāy chhe; te sanyamane je āvaraṇ kare teo arthāt jemanā udayathī ā jīv hinsādi pāpono sampūrṇapaṇe tyāg karavā māṭe samartha thaī shakato nathī teo pratyākhyānāvaraṇ krodh, mān, māyā, lobh kahevāy chhe. tethī dravyarūp krodhādinā pātaḷāpaṇānā nimitte – mand udayanā nimitte bhāvarūp chāritramohanā pariṇāmonun atyant mandapaṇun siddha chhe.

bhāvārtha : — ‘pratyākhyānāvaraṇ’ kaṣhāyanun mand pariṇaman hovāthī chāritramohanīy karmanā pariṇām paṇ mandatar thaī jāy chhe. teo ‘chhe’ vidyamān chhe evun paṇ mahā mushkelīthī nakkī karī shakāy chhe, kintu te pariṇāmo mahāvratone vikr̥ut kare chhe, kāraṇ ke temane pratyākhyānāvaraṇ kaṣhāyano uday chhe ane jyān sudhī kaṣhāy – vedanīyanī trījī chokaḍī (pratyākhyānāvaraṇ krodh – mān – māyā – lobh)no abhāv na kare, tyān sudhī mahāvrat pragaṭe nahi — evo siddhānta chhe.

karelī maryādāonī bahāranā kṣhetromān sthāvar jīvonī hinsā, chorī ādi sūkṣhma pāponī pravr̥uttiono tathā potānā nimitte thavā sambhavit virodhī, ārambhī ane udyamī sthūḷ hinsāno parityāg hovāthī, guṇavratī shrāvakanān aṇuvrat upachārathī mahāvratapaṇāne pāme chhe. 71.

temān (digvratamān maryādānī bahār shrāvakanān aṇuvratomān) mahāvratanī kalpanā kem karavāmān āve chhe (arthāt upachārathī teo mahāvrat kem kahevāy chhe) ane teo sākṣhāt mahāvratarūp kem nathī? te kahe chhe —

anvayārtha : — [हिंसादीनाम् ] hinsā ādik [पञ्चानाम् ] pāñch [पापानाम् ]

Page 192 of 315
PDF/HTML Page 216 of 339
single page version

‘त्यागस्तु’ पुनर्महाव्रतं भवति । केषां त्यागः ‘हिंसादीनां’ ‘पंचानां’ । कथंभूतानां ‘पापानां’ पापोपार्जनहेतुभूतानां । कैस्तेषां त्यागः ‘मनोवचःकायैः’ । तैरपि कैः कृत्वा त्यागः ? ‘कृतकारितानुमोदैः’ । अयमर्थ : — हिंसादीनां मनसा कृतकारितानुमोदैस्त्यागः । तथा वचसा कायेन चेति । केषां तैस्त्यागो महाव्रतं ? ‘महतां’ प्रमत्तादिगुणस्थानवर्तिनां विशिष्टात्मनाम् ।।७२।। pāpono [मनोवचःकायैः ] man, vachan ane kāyathī tathā [कृतकारितानुमोदैः ] kr̥ut, kārit ane anumodanāthī [त्यागः ] tyāg karavo te [महताम् ] (chhaṭhṭhā ādi guṇasthānavartī) mahāpuruṣhonun [महाव्रतम् ] mahāvrat chhe.

ṭīkā : — ‘त्यागस्तु’ tyāg mahāvrat chhe. kono tyāg? ‘हिंसादीनां पञ्चानाम्’ hinsādi pāñchano. kevā (pāñchano)? ‘पापानाम्’ pāpanā upārjanamān kāraṇabhūt (hinsādi pāpono). temano tyāg konī dvārā? ‘मनोवचःकायैः’ man, vachan ane kāy dvārā. vaḷī tethī paṇ shī rīte tyāg? ‘कृतकारितानुमोदैस्त्यागः’ kr̥ut, kārit ane anumodanāthī tyāg. artha e chhe ke – hinsādino (pāñch pāpono) manathī kr̥ut, kārit ane anumodanāthī tyāg; vachanathī kr̥ut, kārit ane anumodanāthī tyāg ane kāyathī kr̥ut, kārit ane anumodanāthī tyāg. temanāthī (kr̥ut, kārit ane anumodanādi nav koṭithī) tyāgarūp mahāvrat kone hoy chhe? ‘महताम्’ pramattādi guṇasthānavartī vishiṣhṭa mahātmāone. (hinsādi pāñch pāpono kr̥ut, kārit ane anumodanā ādi nav koṭithī tyāg karavo – te mahāvrat chhe.)

bhāvārtha : — man, vachan, kāy tathā kr̥ut, kārit, anumodanānā bhāvathī – e nav vikalpothī arthāt manathī kr̥ut, kārit, anumodanā bhāvathī; vachanathī kr̥ut, kārit, anumodanābhāvathī ane kāyathī kr̥ut, kārit, anumodanābhāvathī — em nav koṭithī hinsādik pāpono parityāg karavo te mahāvrat kahevāy chhe. te mahāvrat pramattasanyat nāmanā chhaṭhṭhā guṇasthānathī ja hoy chhe, kem ke temane kaṣhāyanī traṇ chokaḍīno abhāv hoy chhe.

digvratadhārīone paṇ maryādā bahār pāñch pāpono nav koṭithī tyāg hoy chhe; parantu temano te tyāg sākṣhāt mahāvratarūp nathī, kāraṇ ke temanā mahāvratane vikr̥ut kare yā ghāte tevo pratyākhyānāvaraṇ krodh – mān – māyā – lobhano uday nimitta hoy chhe. tethī digvratadhārīone karelī maryādānī bahār pāñch pāpono tyāg sākṣhāt mahāvratarūp hoto nathī, parantu te upacharit mahāvratarūp hoy chhe. 72.

Page 193 of 315
PDF/HTML Page 217 of 339
single page version

इदानीं दिग्विरतिव्रतस्यातिचारानाह —

‘दिग्विरतेरत्याशा’ अतीचाराः ‘पंच मन्यन्तेऽ’भ्युपगम्यन्ते । तथा हि । अज्ञानात् प्रमादाद्वा ऊर्ध्वदिशोऽधस्ताद्दिशस्तिर्यंग्दिशश्च व्यतीपाता १विशेषेणातिक्रमणानि त्रयः । तथाऽज्ञानात् प्रमादाद्वा ‘क्षेत्रवृद्धिः’ क्षेत्राधिक्यावधारणं । तथाऽ‘वधीनां’ दिग्विरतेः कृतमर्यादानां ‘विस्मरणं’ मिति ।।७३।।

have digvirati vratanā atichār kahe chhe —

anvayārtha : — ajāṇatāthī athavā pramādathī [ऊर्ध्वाधस्तात्तिर्यग्व्यतिपाताः ] upar, nīche tathā tiryak dishāonī maryādānun ullaṅghan karavun. [क्षेत्रवृद्धिः ] kṣhetranī maryādā vadhārī levī ane [अवधीनाम् ] karelī maryādāonī [विस्मरणम् ] bhūlī javī te [पञ्च ] pāñch [दिग्विरतेः ] digvratanā [अत्याशाः ] atichāro [मन्यन्ते ] mānavāmān āvyā chhe.

ṭīkā : — ‘दिग्विरतेरत्याशाः’ digvratanā atichāro ‘पञ्च मन्यन्ते’ pāñch mānavāmān āvyā chhe te ā pramāṇe chhe — agnānathī (ajāṇatāthī) vā pramādathī, ‘ऊर्ध्वाधस्तात्तिर्यग्व्यतिपाताः’ nīchenī dishā, uparanī (ūrdhva) dishā tathā tiryak dishāonī maryādāonun ullaṅghan karavun, temano visheṣh prakāre atikram karavo — e traṇ (atichāro) tathā ajāṇatāthī ke pramādathī ‘क्षेत्रवृद्धिः’ kṣhetranī vr̥uddhi karavī ane ‘अवधीनां’ digvratanī karelī maryādāonun ‘विस्मरणं’ vismaraṇ thavun ( – e pāñch digvratanā atichāro chhe.)

bhāvārtha : — digvratanā pāñch atichāro mānavāmān āvyā chhe ane te nīche pramāṇe chheḥ — १. विशेषातिक्रमणानि घ ।

Page 194 of 315
PDF/HTML Page 218 of 339
single page version

१

ajāṇatāthī ke pramādathī —

vr̥ukṣha ādinā shikhar upar karelī maryādānī bahār chaḍhavun.

samudra ādimān karelī maryādā karatān vadhu nīche ūtaravun.

karelī maryādānun ullaṅghan jo ajāṇatān yā asāvadhānīthī karavāmān āve to tethī anāchārano doṣh thato nathī, parantu atichārano doṣh lāge chhe. jo irādāpūrvak jāṇī joīne yā lobhavashāt maryādānun ullaṅghan karavāmān āve to tethī vratabhaṅg thāy chhe. ā vāt ṭīkākāre ‘अज्ञानात् प्रमादात् वा’ shabdo dvārā spaṣhṭa karī chhe. 73.

have anarthadaṇḍanī viratisvarūp bījā guṇavratanun vyākhyān karatān kahe chhe —

anvayārtha : — [व्रतधरागण्य ] vratadhārīomān pradhān tīrthaṅkaradev, [दिगवधेः ] dishāonī (karelī) maryādānī [अभ्यन्तरम् ] andar [अपार्थकेभ्यः ] prayojanarahit [सपापयोगेभ्यः ] pāpasahit man, vachan, kāyanī pravr̥uttiothī [विरमणम् ] aṭakavun (virakta thavun) tene [अनर्थदण्डव्रतम् ] anarthadaṇḍavrat [विदुः ] kahe chhe. १. इदानीं द्वितीयमनर्थदण्डव्रतं इति ख ।

Page 195 of 315
PDF/HTML Page 219 of 339
single page version

‘अनर्थदण्डव्रतं विदु’र्जानन्ति । के ते ? ‘व्रतधराग्रण्यः’ व्रतधारणां यतीनां मध्येऽग्रण्यः प्रधानभूतास्तीर्थंकरदेवादयः । ‘विरमणं व्यावृत्तिः । केभ्यः ? ‘सपापयोगेभ्यः’ पापेन सह योगः सम्बन्धः पापयोगस्तेन सह वर्तमानेभ्यः पापोपदेशाद्यनर्थ- दण्डेभ्यः । किंविशिष्टेभ्यः ? ‘अपार्थकेभ्यः’ निष्प्रयोजनेभ्यः । कथं तेभ्यो विरमणं । ‘अभ्यन्तरं दिगवधेः’ दिगवधेरभ्यन्तरं यथा भवत्येवं तेभ्यो विरमणं । अतएव दिग्विरतिव्रतादस्य भेदः । तद्व्रते हि मर्यादातो बहिः पापोपदेशादिविरमणं अनर्थदण्डविरतिव्रते तु ततोऽभ्यन्तरे तद्विरमणं ।।७४।।

अथ के ते अनर्थदण्डा यतो विरमणं स्यादित्याह —

ṭīkā : — ‘अनर्थदण्डव्रतं विदुः’ anarthadaṇḍavrat jāṇe chhe – kahe chhe. koṇ te (kahe chhe) ‘व्रतधरागण्यः’ vratadhārī muniomān pradhānabhūt tīrthaṅkaradev ādi, (kone kahe chhe?) ‘विरमणम्’ vyāvr̥uttine (viraktine), konāthī (vyāvr̥utti,) ‘सपापयोगेभ्यः’ pāpasahit yog eṭale sambandh – te pāpayog (yog) sahit vartatā pāpopadeshādi anarthadaṇḍathī (vyāvr̥utti). kevā anarthadaṇḍothī? अपाथकेभ्यः’ niṣhprayojan (anarthadaṇḍathī). temanāthī kevī rīte vyāvr̥utti? ‘अभ्यंतरंदिगवधेः’ dishāonī maryādānī andar thāy temanāthī vyāvr̥utti. tethī digvirativratathī āno bhed chhe – ānun judāpaṇun chhe. kāraṇ ke digvratamān maryādānī bahār pāpopadeshādithī virati (vyāvr̥utti) hoy chhe ane anarthadaṇḍavirati vratamān to maryādānī andar tenāthī (arthāt pāpopadeshādithī) vyāvr̥utti hoy chhe.

bhāvārtha : — digvratamān karelī maryādānī andar niṣhprayojan (bematalab) pāpopadeshādirūp pāpapūrṇa man – vachan – kāyanī pravr̥uttithī viramavun – virakta thavun, tene tīrthaṅkaradevādi anarthadaṇḍavrat kahe chhe.

digvratamān ane anarthadaṇḍavratamān pher (taphāvat) e chhe ke —

digvratamān karelī maryādānī bahār pāpopadeshādi sambandhī man – vachan – kāyanī pravr̥uttithī vyāvr̥utti (virakti) hoy chhe, jyāre anarthadaṇḍavratamān digvratathī karelī maryādānī andar prayojanarahit pāpopadeshādinī pravr̥uttithī vyāvr̥utti hoy chhe. 74.

have te anarthadaṇḍ kayā chhe ke jenāthī vyāvr̥utti hovī joīe? te kahe chhe —

Page 196 of 315
PDF/HTML Page 220 of 339
single page version

दंडा इव दण्डा अशुभमनोवाक्कायाः परपीडाकरत्वात्, तान्न धरन्तीत्यदण्डधरा गणधरदेवादयस्ते प्राहुः । कान् ? ‘अनर्थदण्डान्’ । कति ? ‘पंच’ । कथमित्याह ‘पापेत्यादि’ । पापोपदेशश्च हिंसादानं च अपध्यानं च दुःश्रुतिश्च एताश्चतस्रः ‘प्रमादचर्या’ चेति पंचामी ।।७५।।

तत्र पापोपदेशस्य तावत् स्वरूपं प्ररूपयन्नाह —

anvayārtha : — [अदण्डधराः ] man, vachan ane kāyanā yogathī ashubh pravr̥uttirūp daṇḍathī rahit gaṇadharādik [पापोपदेशहिंसादानापध्यानदुःश्रुतीः ] pāpopadesh, hinsādān, apadhyān, duḥshruti ane [प्रमादचर्यां ] pramādacharyā — e [पञ्च ] pāñchane [अनर्थदण्डान् ] anarthadaṇḍ [प्राहुः ] kahe chhe.

ṭīkā : — ‘अदण्डधराः’ man, vachan, kāyanī ashubh pravr̥utti bījāne pīḍākārak hovāthī te daṇḍ samān chhe. te daṇḍane je dhāraṇ karatā nathī (arthāt te ashubh pravr̥uttirūp daṇḍathī je rahit chhe) evā je gaṇadharadevādi ‘प्राहुः’ kahe chhe. kone kahe chhe? ‘अनर्थदण्डान्’ anarthadaṇḍane. te keṭalā chhe? ‘पञ्च’ pāñch. kaī rīte? te kahe chhe ‘पापेत्यादि’ pāpopadesh, hinsādān, apadhyān ane duḥshruti — e chār (anarthadaṇḍ) ane pāñchamo ‘प्रमादचर्या’ pramādacharyā (anarthadaṇḍ).

bhāvārtha : — prayojan vinā man – vachan – kāyarūp yoganī parane pīḍākārak ashubh pravr̥uttine anarthadaṇḍ kahe chhe. tenā pāñch bhed kahyā chhe —

1. pāpopadesh, 2. hinsādān, 3. apadhyān, 4. duḥshruti ane 5. pramādacharyā. darekanun svarūp granthakār svayam āgaḷ batāvashe. 75. temān (pāñch anarthadaṇḍomān) pratham pāpopadeshanān svarūpanun prarūpaṇ karīne kahe chhe — १. अनर्थदण्डः पंचधाऽपध्यानपापोपदेशप्रमादाचरितहिंसाप्रदानाशुभश्रुतिभेदात् ।।