Page 152 of 170
PDF/HTML Page 181 of 199
single page version

टीका — अथवा आत्मानमेव चित्स्वरूपमेव चिदानन्दमयमुपास्य आत्मा परमः परमात्मा जायते । अमुमेवार्थं दृष्टान्तद्वारेण समर्थयमानः प्राह – मथित्वेत्यादि । यथाऽऽत्मानमेव मथित्वा घर्षयित्वा तरुरात्मां (?) तरुरूषः स्वभावः स्वत एवाग्निर्जायते ।।९८।।

anvayArtha : — (अथवा) athavA (आत्मा) AtmA (आत्मानं एव) potAnA AtmAnI ja (उपास्य) upAsanA karI (परमः) paramAtmA (जायते) thaI jAy chhe; (यथा) jem (तरुः) vAnsanun jhAD (आत्मानं) potAne (आत्मा एव) pote ja (मथित्वा) mathIne – ragaDIne (अग्निः) agnirUp (जायते) thaI jAy chhe tem.

TIkA : — athavA AtmAnI ja eTale chidAnandamay chitsvarUpanI ja upAsanA karIne AtmA param eTale paramAtmA thAy chhe. A ja arthanun draShTAnta dvArA samarthan karI kahe chhe — mathIne ityAdi – jem pote potAne ja mathIne (ragaDIne) – ghasIne, vRukSha arthAt vRukSharUp svabhAv svata ja agnirUp thAy chhe, tem (AtmA AtmAne ja mathIne – upAsIne – paramAtmArUp thAy chhe).

bhAvArtha : — jem vAnsanun vRukSha vAns sAthe ragaDI (mathI) svayam agnirUp thaI jAy chhe, tem AtmA paN potAnA chidAnandamay chitsvarUpanI upAsanA karIne svayam paramAtmArUp thaI jAy chhe.

jem vAnsanA vRukShamAn agni shaktirUpe vidyamAn chhe ane te gharShaNathI pragaT thAy chhe, tem AtmAmAn paN pUrNa gnAnAdi guNo shaktirUpe vidyamAn chhe ane te AtmAnI AtmA sAthe ekarUpatA thatAn pragaT thAy chhe – arthAt AtmA anya bAhyAbhyantar sankalpa – vikalparUp vyApArothI potAnA upayogane haThAvI svarUpamAn ekAgra karI de chhe tyAre tenA te guN (shuddha paryAyo) pragaT thAy chhe. AtmAnA AtmA sAthenA sangharShathI dhyAnarUpI agni pragaT thAy chhe. tenA nimitte jyAre karmarUpI indhan sarvathA baLI jAy chhe. tyAre te AtmA paramAtmA thaI jAy chhe.

Page 153 of 170
PDF/HTML Page 182 of 199
single page version

उक्तमर्थमुपसंहृत्य फलमुपदर्शयन्नाह —

samyagdraShTi jyAre AtmadhyAnamAn magna thaI jAy chhe, tyAre dhyAn, dhyAtA ane dhyey — evo bhed raheto nathI, vachan ke anya vikalpa hotA nathI. tyAn (AtmadhyAnamAn) to AtmA ja karma, AtmA ja kartA ane AtmAno bhAv te kriyA hoy chhe – arthAt kartA, karma ane kriyA – te traNe taddan akhanD abhinna thaI jAy chhe; shuddhopayoganI nishchal dashA pragaT thAy chhe ane samyagdarshan – gnAn – chAritra paN ekasAthe ekarUp thaIne prakAshe chhe.¹

A shlokamAn AchAryadeve e batAvyun chhe ke – potAnA AtmAnun shuddha chaitanyasvarUp samajI, arhantAdinI upAsanAnA rAgathI parAngmukh thaI, svasanmukh thaI jIv jo potAnA shuddhAtmAnI – param pAriNAmik kAraN paramAtmAnI – ja upAsanA kare to te svayam paramAtmA thaI shake chhe. darek jIvamAn dravyadraShTie paramAtmA thavAnI shakti chhe. jo te jinopadeshAnusAr puruShArthapUrvak udyam kare, to te shaktine sampUrNapaNe vyakta karI paramAtmA thaI shake. 98.

ukta arthano upasanhAr karIne phal darshAvI kahe chhe —

anvayArtha : — (इति) ukta prakAre (इदं) bhed – abhedarUp AtmasvarUpanI (नित्यं) nirantar (भावयेत्) bhAvanA bhAvavI. em karavAthI (तत्) te (अवाचां गोचरं पदं) anirvachanIy paramAtmapadane (स्वतः एव) svata ja – potAnI meLe ja A jIv (आप्नोति) prApta kare chhe. (यतः) je padathI (पुनः) pharIthI te (न आवर्तते) pAchho Avato nathI. 1.jahan dhyAn – dhyAtA – dhyey ko na vikalpa vach – bhed na jahAn,

Page 154 of 170
PDF/HTML Page 183 of 199
single page version

इति एवमुक्तप्रकारेण इदं भिन्नमभिन्नं चात्मस्वरूपं भावयेत् नित्यं सर्वदा । ततः किं भवति ? आप्नोति । किं ? तत्पदं मोक्षस्थानं । कथम्भूतं ? अवाचां गोचरं वचनैरनिर्देश्यं । कथं तत्प्राप्नोति ? स्वतः एव आत्मनैव परमार्थतो न पुनर्गुर्वादिबाह्यनिमित्तात् । यतः प्राप्तात् तत्पदान्नावर्तते संसारे पुनर्न भ्रमति ।।९९।।

TIkA : — A pramANe eTale ukta prakAre A bhinna ne abhinna AtmasvarUpanI, nitya eTale sarvadA, bhAvanA karavI. tethI shun thAy chhe? te pad – mokShasthAn (prApta thAy chhe). te (pad) kevun chhe? vANIne agochar eTale vachano dvArA kahI shakAy nahi tevun (anirvachanIy) chhe. te kevI rIte prApta kare chhe? paramArthe svata ja (potAnI meLe ja) – AtmAthI ja (prApta kare chhe) paN guru Adi bAhya nimitta vaDe nahi; jyAnthI eTale prApta thayelA te padathI (mokShasthAnethI) te pAchho Avato nathI – arthAt pharIthI sansAramAn bhamato nathI.

bhAvArtha : — sAdhakane nirvikalpa dashAmAn potAnA AtmAno Ashray ane savikalpa dashAmAn arhantAdinI upAsanAdi hoy chhe. krame krame AtmAno Ashray vadhato jAy chhe ane bhagavAnanI upAsanAdirUp vyavahAr ghaTato jAy chhe. potAnA AtmAnI upAsanA pUrNa thatAn bhagavAnanI upAsanArUp vikalpano paN abhAv thAy chhe. tenun nAm bhinna ne abhinna AtmasvarUpanI nitya bhAvanA karavI em kahevAmAn Ave chhe. te pramANe vItarAgatA pUrNa thatAn kevaLagnAn pAmI jIv mokSha prApta kare chhe ane mokShasthAn pAmyA pachhI jIv kadI sansAramAn pAchho Avato nathI; kem ke tene rAgano sarvathA abhAv varte chhe. rAg vinA sansAr arthAt bhavabhramaN – janma

AtmasvarUpanI prApti mATe jemaNe AtmAno pUrNa vikAs sAdhyo chhe tevA arhanta ane siddha paramAtmAnA svarUpane yathArthapaNe jANI tadrUp thavAnI bhAvanAmAn magna rahevun, ane pachhI potAnA AtmasvarUpamAn sthir thavAno sadA draDh abhyAs karavo. em karavAthI vachanAtIt atIndriy paramAtmapadanI prApti thAy chhe. te pad prApta karyA pachhI sansAramAn pharIthI janma levo paDato nathI. sadAne mATe sansAranA sarva prakAranAn dukhothI chhUTakAro thAy chhe ane te sadA gnAnAnandamAn magna rahe chhe.

prastut shlokamAn ‘स्वतः एव’ shabdo ghaNA arthasUchak chhe. te batAve chhe ke paramAtmapadanI prApti potanAmAnthI ja potAnA puruShArthathI ja thAy chhe. temAn tIrthankar bhagavAn AdinI upAsanA, divya – dhvani, gurunA upadeshAdi bAhya nimitto hovA chhatAn nimittothI nirapekShapaNe

Page 155 of 170
PDF/HTML Page 184 of 199
single page version

ननु आत्मनि सिद्धे तस्य तत्पदप्राप्तिः स्यात् न चासौ तत्त्वचतुष्टयात्मकाच्छरीरात्तत्त्वान्तरभूतः सिद्ध इति चार्वाकाः । सदैवात्मा मुक्तः सर्वदा स्वरूपोपलम्भसम्भवादिति सांख्यास्तान् प्रत्याह —

टीका — चित्तत्त्वं चेतनालक्षणं तत्त्वं यदि भूतजं पृथिव्यप्तेजोवायुलक्षणभूतेभ्यो जातं यद्यभ्युपगम्यते तदाऽयत्नसाध्यं निर्वाणं यत्नेन तात्पर्येण साध्यं निर्वाणं न भवति । paramapadanI prApti thAy chhe. nimittathI kadI thatI nathI, kem ke jyAn sudhI nimitta taraph lakSha hoy tyAn sudhI AtmA taraph lakSha vaLatun nathI.

paramAtmA thavAnI shakti potAnAmAn mojUd chhe. te shaktinun samyak prakAre shraddhAn – gnAn karI, Atmasanmukh thaI tene pragaT karavAno avirat prayatna karavAmAn Ave to paramapadanI prApti avashya thAy. 99.

AtmA chhe evun siddha hoy, to tene te padanI prApti sambhave, paN te (AtmA) chAr tattvonA samUharUp sharIrathI bhinna anya tattvarUp siddha thato nathI evun chArvAko mAne chhe; ane sarvadA svarUpanI upalabdhino sambhav hovAthI sadAy mukta chhe – evo sAnkhyamat chhe. temanA prati kahe chhe —

anvayArtha : — (चित्तत्वं) chetanA lakShaNavALo A jIv (यजि भूतजम्) jo bhUt – chatuShTayathI utpanna thayelA hoy, to (निर्वाणं) mokSha (अयत्नसाध्यं) yatna sAdhavA yogya rahe nahi, (अन्यथा) athavA (योगतः) yogathI eTale shArIrik yogakriyAthI (निर्वाणं) nirvANanI prApti thAy, to (तस्मात्) tenAthI (योगिनां) yogIone (क्वचित्) koI paN avasthAmAn (दुःखं न) dukh hoy nahi.

TIkA : — chittatva eTale chetanAsvarUp tattva jo bhUt ja hoy arthAt pRithvI, pANI, tej ane vAyurUp bhUtomAnthI utpanna thayelun mAnavAmAn Ave, to nirvAN ayatnasAdhya rahe

Page 156 of 170
PDF/HTML Page 185 of 199
single page version

एतच्छरीरपरित्यागेन विशिष्टावस्थाप्राप्तियोग्यस्यात्मन एव तन्मते अभावादित्यात्मनो मरणरूपविनाशादुत्तरकालमभावः । सांख्यमते तु भूतजं सहजं भवनं भूतं शुद्धात्मतत्त्वं तत्र जातं तत्स्वरूपसंवेदकत्वेन लब्धात्मलाभं एवंविधं चित्तत्त्वं यदि तदाऽयत्नसाध्यं निर्वाणं यत्नेन ध्यानानुष्ठानादिना साध्यं न भवति निर्वाणं । सदा शुद्धात्मस्वरूपानुभवे सर्वदैवात्मनो निरुपायमुक्तिप्रसिद्धेः । अथवा निष्पन्नेतरयोग्यपेक्षया अयत्नेत्यादिवचनम् । तत्र निष्पन्नयोग्यपेक्षया चित्तत्त्वं भूतजं स्वभावजं । भूतशब्दोऽत्र स्वभाववाची । मनोवाक्कायेन्द्रियैरविक्षिप्तमात्मस्वरूपं भूतं तस्मिन् जातं तत्स्वरूपसंवेदकत्वेन लब्ध्यात्मलाभं एवंविधं चित्तत्त्वं यदि तदाऽयत्नसाध्यं निर्वाणं तथाविधमात्मस्वरूपमनुभवतः कर्मबंधाभावतो निर्वाणस्याप्रयाससिद्धत्वात् अथवा अन्यथा प्रारब्धयोग्यपेक्षया भूतजं चित्तत्त्वं न भवति । तदा योगतः स्वरूपसंवेदनात्मक- चित्तवृत्तिनिरोधाभ्यासप्रकर्षान्निर्वाणं । यत एवं तस्मात्क्वचिदप्यवस्थाविशेषे दुर्धरानुष्ठाने छेदनभेदनादौ athavA yatnathI nirvAN sAdhavA yogya na rahe. A sharIranA parityAgathI vishiShTa avasthAnI prApti yogya AtmAno tenA matamAn (chArvAkanA matamAn) abhAv chhe, kem ke (teo) maraNarUp (sharIranA) vinAshathI uttarakAle AtmAno abhAv (mAne chhe).

‘sAnkhyamat’mAn bhUt ja eTale sahaj bhavan te bhUt arthAt shuddhAtmatattva – temAn utpanna thayelun te. tenA svarUpanA samvedakapaNAthI jeno AtmalAbh prApta thayo chhe evA prakAranun chittatva jo hoy, to nirvAN ayatnasAdhya thAy arthAt yatnathI eTale dhyAnanA anuShThAnAdithI nirvAN sAdhavA yogya raheto nathI, kAraN ke nitya shuddhAtmasvarUpanA anubhavamAn sarvadA ja AtmAnI nirupAy (ayatnasAdhya) mukti prasiddha chhe.

athavA (A shlokamAn) ayatna ityAdi vachan chhe te niShpanna itar yogInI apekShAe chhe. tyAn niShpanna yogInI apekShAe chittatva jo bhUt ja eTale svabhAv ja hoy, [bhUt shabdane ahIn svabhAvanA arthamAn samajavo] – arthAt man, vANI, kAyA, indriyo, AdithI avikShipta AtmasvarUp bhUt eTale temAn utpanna thayelun hoy arthAt tenA svarUpanA samvedakapaNAthI jeno AtmalAbh prApta thayo chhe evA prakAranun chittatva jo hoy, to nirvAN ayatnasAdhya chhe, kAraN ke tevA prakAranA AtmasvarUpano anubhav karanArane karmabandhano abhAv hovAthI nirvAN vagar prayAse siddha chhe.

athavA – anya prakAre prArabdha yogInI apekShAe bhUt ja chittatva na hoy, to yogadvArA svarUpasamvedanAtmak chittavRuttinA nirodhanA prakarSha abhyAsathI nirvAN thAy, tethI kvachit paN avasthAvisheShamAn arthAt durdhar anuShThAnamAn ke chhedan – bhedanAdimAn yogIone dukh na hoy,

Page 157 of 170
PDF/HTML Page 186 of 199
single page version

वा योगिनां दुःखं न भवति । आनन्दात्मकस्वरूपसंवित्तौ तेषां तत्प्रभवदुःखसंवेदना-सम्भवात् ।।१००।। kAraN ke AnandAtmak svarUpanA samvedanamAn temane tenAthI utpanna thatAn dukhanA vedanano abhAv chhe.

bhAvArtha : — ‘chArvAkamat’ anusAr jIvatattva bhUt ja chhe – arthAt pRithvI, jal, agni ane vAyu – e bhUtachatuShTayathI utpanna thAy chhe. jo bhUtachatuShTayathI utpanna thayelA sharIrane ja AtmA mAnavAmAn Ave, to sharIranA nAshane ja mokSha mAnavAno prasang Ave ane tethI mokSha ayatnasAdhya rahe; nirvAN mATe anya koI puruShArthanI jarUr rahe nahi. mATe sharIrano nAsh thatAn AtmAno abhAv mAnavo ane AtmAnA abhAvane mokSha mAnavo – evI chArvAkonI jIvAtmA sambandhI kalpanA bhramamUlak – mithyA chhe.

‘sAnkhyamatAnusAr’ AtmA bhUt ja arthAt sarvathA svabhAvasiddha shuddhasvarUp ja chhe. tene sarva avasthAomAn shuddha ja mAne chhe. nirvAN mATe samyakgnAn, dhyAn, tapAdirUp puruShArthanI temane AvashyakatA nahi jaNAtI hovAthI, temanA mate mokSha ayatnasAdhya chhe. mATe sAnkhyanI kalpanA paN yuktisangat nathI.

‘jainamatAnusAr’ svarUp – samvedanAtmak chittavRuttinA nirodhanA draDh abhyAs dvArA sarva vibhAv pariNatine haThAvI shuddhAtmasvarUpamAn sthiratArUp nirvAN ‘yatnasAdhya’ chhe. ane tevA prakAranA AtmasvarUpano anubhav karanArane karmano abhAv svayam thavAthI nirvANanI siddhi karma apekShAe prayatna vinA arthAt ‘ayatnasAdhya’ thAy chhe, kem ke karma pudgal chhe. tenI avasthA jIv karI shakato nathI; tethI tenA abhAv mATe jIvane koI prayatna karavo paDato nathI.

yogIjanone, ati ugra tap yA dhyAnAdi karatI vakhate koI paN prakArano khed ke dukh thatun nathI, parantu potAnA lakShyanI siddhi thatI joI tap – dhyAnAdi karavAmAn Anand mAne chhe. teo sharIrane AtmAthI bhinna samaje chhe, tethI sharIr kRush thatAn teo khed khinna thatA nathI tathA upasarga samaye potAnA sAmyabhAvanI sthiratAne chhoDatA nathI.

‘‘jem suvarNa, agnithI tapAvA chhatAn tenA suvarNapaNAne chhoDatun nathI, tem gnAnI karmanA udaye tapta hovA chhatAn te potAnA gnAnIpaNAne chhoDato nathI.’’¹ 100. 1.jyam agnitapta suvarNa paN nij svarNabhAv nahi taje, tyam karmaudaye tapta paN gnAnI na gnAnIpaNun taje. (184)

Page 158 of 170
PDF/HTML Page 187 of 199
single page version

नन्वात्मना मरणरूपविनाशादुत्तरकालमभावसिद्धेः कथं सर्वदाऽस्तित्वं सिध्येदिति वदन्तं प्रत्याह —

टीका — स्वप्ने स्वप्नावस्थायां दृष्टे विनष्टेऽपि शरीरादौ आत्मनो यथा नाशो नास्ति तथा जागरदृष्टेऽपि जागरे जाग्रदवस्थायां दृष्टे विनष्टेऽपि शरीरादौ आत्मनो नाशो नास्ति । ननु स्वप्नावस्थायां भ्रांतिवशादात्मनो विनाशः प्रतिभातीति चेत्तदेतदन्यत्रापि समानं । न खलु शरीरविनाशे आत्मनो विनाशमभ्रान्ती मन्यते । तस्मादुभयत्राप्यात्मनो विनाशोऽनुपपन्नो विपर्यासाविशेषत् । यथैव हि स्वप्नावस्थायामविद्यमानेऽप्यात्मनो विनाशे विनाशः प्रतिभासत इति विपर्यासः तथा जाग्रदवस्थायामपि ।।१०१।।

maraNarUp vinAshathI uttarakAlamAn (vinAsh pachhI) AtmAno abhAv siddha hoy to tenun sarvadA astitva kevI rIte siddha thAy? evun bolanAr prati kahe chhe —

anvayArtha : — (स्वप्ने) svapna – avasthAmAn (दृष्टे विनष्टे अपि) pratyakSha jovAmAn AvelA sharIrAdikano nAsh thavA chhatAn (यथा) jem (आत्मनः) AtmAno (नाशः न अस्ति) nAsh thato nathI (यथा) tem (जागरदृष्टे अपि) jAgrat avasthAmAn paN dekhelA sharIrAdikano nAsh thavA chhatAn, AtmAno nAsh thato nathI; (विपर्यासाविशेषतः) kAraN ke banne avasthAomAn viparIt pratibhAsamAn kAI pher nathI.

TIkA : — svapnamAn eTale svapna – avasthAman dekhavAmAn AvelA sharIrAdino nAsh thavA chhatAn jem AtmAno nAsh thato nathI, tem jAgrat avasthAmAn paN dekhavAmAn AvelA sharIrAdino nAsh thavA chhatAn, AtmAno nAsh thato nathI. svapna – avasthAmAn bhrAntine lIdhe AtmAno vinAsh pratibhAse chhe em shankA karavAmAn Ave, to anyatra paN (jAgrat avasthAmAn paN) te samAn chhe. bhrAnti vinAno mANas, sharIrano vinAsh thatAn AtmAno vinAsh kharekhar mAnato nathI. tethI bannemAn (svapna avasthAmAn ane jAgrat avasthamAn) paN viparyAsamAn (bhrAntimAn) pher nahi hovAthI (bhrAnti samAn hovAthI) AtmAno vinAsh nahi hovA chhatAn (teno) vinAsh pratibhAse chhe, tem evI bhrAnti jAgrat avasthAmAn paN thAy chhe.

Page 159 of 170
PDF/HTML Page 188 of 199
single page version

नन्वेव प्रसिद्धस्याप्यनाद्यनिधनस्यात्मनो मुक्त्यर्थं दुर्द्धरानुष्ठानक्लेशो व्यर्थो ज्ञानभावनामात्रैणैव मुक्तिसिद्धेरित्याशङ्कयाह —

bhAvArtha : — svapnamAn sharIrano nAsh jovA chhatAn AtmAno nAsh thato nathI to paN AtmAnA nAshano bhram (viparIt pratibhAs) thAy chhe; tem jAgrat – avasthAmAn paN sharIrano nAsh jovA chhatAn AtmAnA vinAshano bhram thAy chhe. banne avasthAomAn je bhram thAy chhe te samAn chhe. temAn kAI taphAvat nathI. paramArtha draShTie jovAmAn Ave to svapnamAn manuShyanA sharIrano ane tenA AtmAno nAsh thayo nathI; tem jAgrat avasthAmAn paN maraNathI manuShyanA sharIrano ane temAn rahelA AtmAno nAsh thato nathI, kAraN ke darek dravya sat chhe. satno kadI nAsh thato nathI, phakta tenI paryAyamAn pheraphAr thAy chhe. ek paryAyano vyay, bIjI paryAyano utpAd ane te bannemAn dravyanun dhrauvyarUpe kAyam rahevun – evI vastusthiti chhe.

AtmA ek chetan, amUrtik, avinAshI padArtha chhe. tenA vinAshanI kalpanA karavI e nitAnta bhram chhe. sansAr – avasthAmAn sharIr sAthe AtmAno paraspar ekakShetrAvagAharUp sanyog sambandh chhe, paN agnAnIne te bannenun bhedavignAn nahi hovAthI bannene ekarUp mAne chhe; tethI sharIrarUp pudgal – paryAyano vyay joI temAn sanyogarUpe rahelA AtmAno paN bhramathI vinAsh mAne chhe; parantu jhUmpaDI baLI jatAn temAn rahelun AkAsh kAI baLI jatun nathI, tem sharIrano nAsh thatAn temAn rahelA AtmAno nAsh thato nathI. 101.

anAdinidhan AtmA prasiddha hovA chhatAn tenI mukti mATe durddhar tapashcharaNarUp klesh karavo vyartha chhe, kAraN ke gnAnabhAvanAmAtrathI ja muktinI siddhi chhe evI AshankA karI kahe chhe — ✽

Page 160 of 170
PDF/HTML Page 189 of 199
single page version

टीका — अदुःखेन कायक्लेशादिकष्टं विना सुकुमारोपक्रमेण भावितमेकाग्रतया चेतसि पुनः पुनः संचिन्तितं ज्ञानं शरीरादिभ्यो भेदेनात्मस्वरूपपरिज्ञानं क्षीयते अपकृष्यते । कस्मिन् ? दुःखसन्निधौ दुःखोपनिपाते सति । यत एवं तस्मात्कारणात् यथाबलं स्वशक्त्यनतिक्रमेण मुनिर्योगी आत्मानं दुःखैर्भावयेत् कायक्लेशादिकष्टेः सहाऽऽत्मस्वरूपं भावयेत् । कष्टसहोभवन्सदाऽऽत्मस्वरूपं चिन्तयेदित्यर्थः ।।१०२।।

ननु यद्यात्मा शरीरात्सर्वथाभिन्नस्तदा कथमात्मनि चलति नियमेन तच्चलम् तिष्ठति नियमेन तिष्ठेदिति वदन्तं प्रत्याह —

anvayArtha : — (अदुःखभावितं ज्ञानं) je gnAnadukh vinA bhAvavAmAn Ave chhe, te (दुःखसनिधौ) upasargAdi dukho AvI paDatAn (क्षीयते) nAsh pAme chhe, (तस्मात्) mATe (मुनिः) munie antarAtmA yogIe – (यथाबलं) potAnI sharIrAdithI bhinna bhAvanA bhAvavI.

TIkA : — dukh vinA eTale kAyakleshAdinA kaShTa vinA sukumAr upakramathI bhAvavAmAn Avelun arthAt ekAgratAthI manamAn vAramvAr chintavelun gnAn eTale sharIrAdithI bhinna AtmasvarUpanun parignAn kShay pAme chhe – kShIN thAy chhe. kyAre? dukhanI sannidhimAn (upasthitimAn) – dukho AvI paDatAn, teTalA mATe yathAshakti eTale potAnI shaktinun ullanghan karyA sivAy munie – yogIe dukhathI AtmAnI bhAvanA bhAvavI arthAt kAyakleshAdirUp kaShTothI AtmasvarUpanI bhAvanA karavI – kaShTa sahIne sadA AtmasvarUpanun chintavan karavun – evo artha chhe.

bhAvArtha : — jemane sharIrAdinI anukULatAmAn yA sAtAshIlapaNAmAn gnAn – bhAvanA karavAnI Adat paDI chhe, temane upasargAdi AvatAn gnAn – bhAvanA achal rahI shakatI nathI, kAraN ke teo bhUkh, taras, garamI, ThanDI vagerenI thoDI paN bAdhA sahI shakatA nathI. teo najIvun sankaT AvI paDatAn gabharAI jAy chhe ane gnAn – bhAvanAthI chalit thaI jAy chhe; tethI AchAryadeve A shlokamAn kahyun chhe ke gnAn – bhAvanAnA abhyAsIne uchit chhe ke te anek kaShTo sahan karavAnI evI Tev pADe ke kaShTo AvI paDe to paN te gnAn – bhAvanAthI chalAyamAn thAy nahi. 102.

jo AtmA sharIrathI sarvathA bhinna hoy to tenA chAlavAthI sharIr niyamathI kem chAle ane tenA UbhA rahevAthI te (sharIr) niyamathI kem Ubhun rahe chhe? em shankA karanAr prati kahe chhe —

Page 161 of 170
PDF/HTML Page 190 of 199
single page version

टीका — आत्मनः सम्बंधिनः प्रयत्नाद्वायुः शरीरे समुच्चलति कथम्भूतात् प्रयत्नात् ? इच्छाद्वेषप्रवर्तितात् रागद्वेषाभ्यां जनितात् । तत्र समुच्चलिताच्च वायोः शरीरयंत्राणि शरीराण्येव यंत्राणि शरीरयंत्राणि । किं पुनः शरीराणां यंत्रैः साधर्म्ययतस्तानि यन्त्राणीत्युच्यन्ते ? इति चेत् उच्यते – यथा यंत्राणि काष्ठादिविनिर्मितसिंहव्याध्रादीनि स्वसाध्यविविधक्रियायां परप्रेरितानि प्रवर्तन्ते तथा शरीराण्यपीत्युभयोस्तुल्यतां । तानि शरीरयंत्राणि वायोः सकाशाद्वर्तन्ते । केषु ? कर्मसु क्रियासु । कथम्भूतेषु ? स्वेषु स्वसाध्येषु ।।१०३।।

anvayArtha : — (इच्छाद्वेषप्रवर्तितात्) ichchhA (rAg) – dveShanI pravRuttithI thatA (आत्मनः प्रयत्नात्) AtmAnA prayatnanA nimitte (वायुः) vAyu utpanna thAy chhe – vAyuno sanchAr thAy chhe. (वायोः) vAyunA sanchArathI (शरीर यंत्राणि) sharIr yantro (स्वेषु कर्मसु) pot potAnA kAryomAn (वर्तन्ते) pravarte chhe.

TIkA : — AtmAnA prayatnathI vAyuno sharIramAn sanchAr thAy chhe. kevA prayatnathI? ichchhAdveShathI pravartelA – rAg – dveShathI utpanna thayelA (prayatnathI), temAn (sharIramAn) sanchArit vAyuthI sharIr yantro – sharIro e ja yantro te sharIrayantro – (svakAryamAn pravarte chhe).

shun sharIrone yantro sAthe samAn dharma chhe ke jethI teo (sharIro) yantro kahevAy chhe? em pUchho to kahevAnun ke jem lAkaDA vagerenAn banelAn sinh – vyAghrAdiyantro paraprerit thaIne potapotAne sAdhavA yogya vividh kriyAomAn pravarte chhe, tem sharIro paN (pravarte) chhe. em bannemAn (sharIr ane yantromAn) samAnatA chhe. te sharIrayantro vAyu dvArA pravarte chhe. shAmAn? kAryomAn – kriyAomAn. kevA (kAryomAn)? potapotAne sAdhavA yogya (kAryomAn).

bhAvArtha : — jIvane jyAre sharIranI kriyA karavAnI ichchhA thAy chhe, tyAre tenA (ichchhAnA) nimitte vAyu potAnI yogyatAthI sharIramAn utpanna thAy chhe. te vAyunA sanchAr nimitte sharIrayantro arthAt sharIranI kriyAo potapotAnI yogyatAthI potAnun kAm kare chhe.

Page 162 of 170
PDF/HTML Page 191 of 199
single page version

Am jIvanI ichchhA ane sharIranI kriyAne sIdho nimitta – naimittik sambandh nathI, parantu jIvanI ichchhA ane vAyune nimitta – naimittik sambandh chhe ane vAyu tathA sharIranI kriyAne nimitta – naimittik sambandh chhe.

sthUladraShTie (vyavahAr naye) jIvanI ichchhAthI sharIr chAle chhe em kahevAmAn Ave chhe teno artha e chhe ke jIvanI ichchhAthI ke vAyuthI sharIranI kriyAo kharekhar thatI nathI, paN nimittanun gnAn karAvavA mATe upachArathI tem kahevAmAn Ave chhe.¹

yog (arthAt man – vachan – kAyanA nimitte Atma – pradeshonun chalan) ane upayog (ashuddha upayog – gnAnanun kaShAyo sAthe joDAvun) – e banneno kartA, AtmA kadAchit bhale ho, tathApi par dravya – svarUp karmano kartA to te nimittapaNe paN kadI nathI. agnAn avasthAmAn ja AtmAne yog – upayogano kartA kahI shakAy, paN sharIrAdi par dravyono kartA to te nimittapaNe paN kadI nathI.

A uparathI em samajavun ke jo jIv, pudgal – karmano kharekhar kartA nathI, to sharIranI koI kriyAno kartA te kem hoI shake? jarA paN nahi; parantu agnAn dashAmAn jIvano yog ane upayog, sharIranI kriyAmAn nimitta thAy chhe.

dravyadraShTithI to ‘koI dravya koI dravyano kartA nathI,’ parantu paryAyadraShTithI koI dravyano paryAy koI vakhate koI anya dravyanA paryAyane nimitta thAy chhe, tethI A apekShAe ek dravyanA pariNAm anya dravyanA pariNAmanA nimitta – kartA kahevAy chhe. paramArthe dravya potAnA ja pariNAmano (shuddha – ashuddha pariNAmano) kartA chhe, te anya dravyanA pariNAmano kartA nathI.²

‘‘anya dravyathI anya dravyane guNanI (paryAyanI) utpatti karI shakAtI nathI; tethI (e siddhAnt chhe ke) ‘sarva dravyo potapotAnA svabhAvathI ja Upaje chhe.’’³

‘‘.....sarva dravyo, nimittabhUt anya dravyonA svabhAvathI UpajatAn nathI, parantu potAnA 1. juo – mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 256. 2. juo – shrI samayasAr gu. AvRutti – gA. 100 ane teno bhAvArtha. 3. ko dravya bIjA dravyane utpAd nahi guNano kare,

Page 163 of 170
PDF/HTML Page 192 of 199
single page version

तेषां शरीरयंत्राणामात्मन्यारोपाऽनारोपौ कृत्वा जडविवेकिनौ किं कुर्वंत इत्याह —

टीका — तानि शरीरयंत्राणि साक्षाणि इंद्रियसहितानि आत्मनि समारोप्य गौरोऽहं svabhAvathI ja Upaje chhe, kAraN ke (dravyanA) potAnA svabhAve dravyanA pariNAmano utpAd jovAmAn Ave chhe. Am hovAthI sarva dravyone, nimittabhUt anya dravyo potAnA (arthAt sarva dravyonA) pariNAmanA utpAdak chhe ja nahi.....’’¹

‘‘.......vaLI paryAyamAn jIv – pudgalanA paraspar nimittathI anek kriyAo thAy chhe; te sarvane be dravyonA meLApathI nIpajI mAne chhe, paN A jIvanI kriyA chhe temAn pudgal nimitta chhe tathA A pudgalanI kriyA chhe temAn jIv nimitta chhe, em (agnAnIne bhinna bhinna bhAv bhAsato nathI........’’²

mATe jIvanI kriyAthI sharIranI chAlavAnI tathA UbhA rahevAnI vagere kriyA thatI mAnavI te bhram chhe. 103.

te sharIrayantrono AtmAmAn Arop ane anArop karIne jaD (agnAnI) ane vivekI puruSho shun kare chhe? te kahe chhe —

anvayArtha : — (जडः) agnAnI bahirAtmA (साक्षाणि) indriyo sahit (तानि) te sharIrayantrone (आत्मनि समारोप्य) AtmAmAn AropI (असुखं आस्ते) dukhI thAy chhe. (पुनः) kintu (विद्वान्) gnAnI antarAtmA (आरोपं त्यक्त्वा) sharIrAdikamAn AtmAno Arop (AtmAnI kalpanA) chhoDI (परमं पदं) param padane – mokShane (प्राप्नोति) prApta kare chhe.

TIkA : — te akSha sahit eTale indriyo sahit sharIrayantrone AtmAmAn AropIne 1. shrI samayasAr gu. AvRutti – gA. 372 TIkA. 2. mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 230.

Page 164 of 170
PDF/HTML Page 193 of 199
single page version

सुलोचनोऽहं स्थूलोऽहंमित्याद्यभेदरूपतया आत्मन्यध्यारोप्य जडो बहिरात्मा असुखं सुखं वा यथा भवत्येवमास्ते । विद्वानन्तरात्मा पुनः प्राप्नोति किं ? तत्परमं पदं मोक्ष । किं कृत्वा ? त्यक्त्वा । कं ? आरोपं शरीरादिनामात्मन्यध्यवसायम् ।।१०४।।

कथमसौ तं त्यजतीत्याह – अथवा स्वकृतग्रन्थार्थमुपसंहृत्य फलमुपदर्शयन्मुक्त्वेत्याह — (sharIrAdine AtmA kalpI) – arthAt hun goro, hun sundar AnkhavALo, hun jADo ityAdi abhedarUpapaNe (ekatAbuddhie) AtmAmAn AropIne, jaD – bahirAtmA jem asukh – sukh thAy tem varte chhe, parantu vidvAn – antarAtmA prApta kare chhe. shun? te paramapadane – mokShane. shun karIne? tyajIne, shun (tyajIne)? sharIrAdino AtmA viShe je Arop chhe – adhyavasAy chhe tene (tyajIne).

bhAvArtha : — hun goro, hun sundar, hun jADo ityAdirUp, sharIrAdimAn AtmAnI abhed kalpanA karI (Atmabuddhi karI) agnAnI bahirAtmA sukh – dukh mAne chhe, parantu gnAnI antarAtmA AtmAmAn sharIrAdino mithyA abhed – adhyavasAyano tyAg karI paramapadane – mokShane prApta kare chhe.

anAdithI sharIr ane AtmAne sanyogasambandh chhe. A sambandhane lIdhe sharIranA angopAnganI kriyA joI agnAnIne bhram thAy chhe ke e badhI kriyAo AtmAnI chhe, paN vAstavamAn AtmA ane sharIr lakShaNe ekabIjAthI taddan bhinna chhe. ek chetan ane arUpI chhe ane bIjun achetan – jaD ane rUpI chhe. banne vachche mAtra nimitta – naimittik sambandh chhe, paN agnAnI bhramathI nimitta – naimittik sambandhane badale kartA – karma sambandh samajI potAne sukhI – dukhI kalpe chhe.

gnAnIne sharIr ane AtmAnun bhedagnAn chhe. te sharIranI kriyAone AtmAnI kriyA mAnato nathI. tene sharIramAn Atmabuddhi – ekatAbuddhi nathI, tethI sharIranI kriyAmAn tene kartA – buddhi nathI. sharIrAdimAn kartA – buddhi nahi hovAthI tene harSha – shok ke rAg – dveSh paN nathI. tenA abhAvamAn gnAnIne karmano navo bandh thato nathI. bhedavignAnanA baLe jem jem vItarAgatA vadhatI jAy chhe, tem tem jUnAn karma paN udayamAn AvI nirjarI jAy chhe. ante karmono sampUrNapaNe abhAv thatAn param vItarAgapadanI prApti thAy chhe. 104.

te tene kevI rIte tyaje chhe te kahe chhe – athavA potAnA rachelA granthanA arthano upasanhAr karIne phal darshAvatAn. ‘muktvA’ em kahIne, kahe chhe —

Page 165 of 170
PDF/HTML Page 194 of 199
single page version

टीका — उपैति प्राप्नोति । किं तत् ? सुखं । कथम्भूतं ? ज्योतिर्मयं ज्ञानात्मकं । किंविशिष्टः सन्नसौ तदुपैति ? जननाद्विमुक्तः संसाराद्विशेषेण मुक्तः । ततो मुक्तोऽप्यसौ कथम्भूतः सम्भवति ? परमात्मात्मनिष्ठः परमात्मस्वरूपसंवेदकः । किं कृत्वाऽसौ तन्निष्ठः स्यात् । मुक्त्वा । कां ? परबुद्धिं अहंधियं च स्वात्मबुद्धिं च । क्व ? परत्र शरीरादौ । कथम्भूतां तां ?

anvayArtha : — (तन्मार्ग) te paramapadanI prAptino upAy batAvanAr (एतत् समाधितंत्र) A ‘samAdhitantra’ shAstranun (अधिगम्य) adhyayan karIne – anubhav karIne (संसारदुःखजननीं) sansAranAn dukhone utpanna karavAvALI, (परत्र) sharIrAdi padArthomAn (अहंधियं परबुद्धिं च) ahambuddhine tathA parabuddhine (par te hun chhun evI buddhine) (मुक्त्वा) chhoDIne (परात्मनिष्ठः) paramAtmAnI bhAvanAmAn sthir chittavALo antarAtmA (जननात् विमुक्तः) sansArathI mukta thaIne (ज्योतिर्मयं सुखं) gnAnamay sukhane (उपैति) prApta kare chhe.

TIkA : — pAme chhe eTale prApta kare chhe. shun te? sukh. kevun (sukh)? jyotirmay eTale gnAnAtmak (sukh). kevA prakArano thaI te te (sukh) prApta kare chhe? janmathI mukta eTale khAs karIne sansArathI mukta thaIne (sukh prApta kare chhe). tenAthI (sansArathI) mukta thayelo chhatAn te kevo sambhave chhe? (te) paramAtmaniShTha – paramAtmasvarUpano samvedak (thAy chhe). shun karIne te taniShTha (eTale paramAtmaniShTha) bane? chhoDIne. shun (chhoDIne)? parabuddhi ane ahambuddhi eTale svAtmabuddhi (chhoDIne). shAmAn (chhoDIne)? paramAn – sharIrAdimAn. kevI te (buddhine)? sansAranAn dukhone utpanna karanArI – chaturgatinAn dukhonI utpattinA kAraNabhUt (buddhine). tethI tevA

Page 166 of 170
PDF/HTML Page 195 of 199
single page version

संसारदुःखजननीं चतुर्गतिक दुःखोत्पत्तिहेतुभूतां । यतस्तथाभूतां तां त्यजेत् । किं कृत्वा ? अधिगम्य । किं तत् ? समाधितंत्रं समाधेः परमात्मस्वरूपसंवेदनैकाग्रतायाः परमोदासीनताया वा तन्त्रं प्रतिपादकं शास्त्रं । कथम्भूतं तत् ? तन्मार्ग तस्य ज्योतिर्मयसुखस्य मार्गमुपायमिति ।।१०५।।

टीका – प्रशस्तिः

prakAranI te (buddhi)no tyAg karavo. shun karIne? jANIne. shun (jANIne)? samAdhitantrane – samAdhinA eTale paramAtmasvarUpanA samvedanamAn ekAgratAnA athavA param udAsInatAnA tantrane eTale pratipAdak shAstrane. te kevun chhe? tenA mArgarUp chhe, tenA eTale jyotirmay sukhanA mArgarUp eTale upAyarUp (shAstra) chhe.

bhAvArtha : — shrI pUjyapAdAchArya – virachit A ‘samAdhitantra’ shAstra, paramAtmasvarUpanA samvedanamAn ekAgratA ja samAdhi chhe – arthAt paramapadanI prAptino upAy chhe – tenun pratipAdan kare chhe. A ‘samAdhitantra’no sArI rIte abhyAs karIne, sharIrAdi par padArthomAn je antarAtmA ahambuddhi ane parabuddhino tyAg kare chhe ane paramAtmAnI bhAvanAmAn chitta sthir kare chhe te sansAranA dukhothI mukta thaI kevaLagnAnamay param sukhane prApta kare chhe.

e rIte AchAryadeve prastut ‘samAdhitantra’nI agatyatA darshAvI param padanI prAptino upAy batAvyo chhe.

jyAn sudhI sva – paranun bhedagnAn thAy nahi, tyAn sudhI jIv agnAnI rahe chhe ane agnAnajanit bhramane lIdhe te sharIrAdi parapadArthomAn ahambuddhi – Atmabuddhi kare chhe, arthAt temAn potAnA AtmAnI kalpanA karI kartA – buddhi seve chhe. te sharIranI kriyA athavA paranAn kAryo hun karun chhun – em mAne chhe. vaLI tene sharIr ane parapadArtho pratye mamakArabuddhi hoy chhe, arthAt sharIr mArun, strI – putra – makAnAdi mArAn – evI bhramajanit mAnyatA te kare chhe. A agnAnamUlak mAnyatAnA kAraNe jIvane rAg – dveShAdi kaShAyabhAv thAy chhe je chaturgatirUp sansAr – bhramaNanun mUl kAraN chhe. svasanmukh thaI AtmasvarUpamAn sthir thavAnI bhAvanA karavI te ja sansAranAn dukhothI muktino ane param padanI prAptino upAy chhe. 105.

jemaNe AtmAne barhi, antar ne uttam – em traN prakAre varNavI batAvyo chhe, jemaNe

Page 167 of 170
PDF/HTML Page 196 of 199
single page version

saddhyAnathI ananta – chatuShTamay amal sharIrarUp mokSha chhe em prasiddha karyun chhe, te pUjyapAd prabhu ahIn jay pAmo! te kevA chhe? te jin chhe, temanA (indriy) viShayo badhA asta thaI gayA chhe, te amal chhe, bhavya jIvone Anandakar chhe, samAdhishatakarUp shrIthI yukta chhe ane prabhAmAn chandra samAn chhe.

A shlokamAn samAdhitantranA (apar nAm samAdhishatakanA) rachayitA shrI pUjyapAdAchArya prati prashasti dvArA pUjyabhAv pragaT karI tenA TIkAkAr shrI prabhAchandre garbhitapaNe ‘shrImat prabhendu’ shabdo dvArA samAdhishatakanA TIkAkAr tarIke potAnA nAmano paN ullekh karyo chhe.

Page 168 of 170
PDF/HTML Page 197 of 199
single page version

अचेतनमिदं दृश्य4685

अज्ञापितं न जानन्ति58105

अदुःखभावितं ज्ञानं102 172

अनन्तरज्ञः संधत्ते99166

अपमानादयस्तस्य3872

अपुण्यमव्रतैः पुण्यं83142

अयत्नसाध्यं निर्वाणं100 168

अविक्षिप्तं मनस्तत्त्वं3668

अविद्याभ्याससंस्कारैः3770

अविद्यासंज्ञितस्तस्मात्1231

अव्रतानि परित्यज्य84143

अव्रती व्रतमादाय86146

आत्मज्ञानात्5091

आत्मदेहान्तर3465

आत्मन्येवात्मधी77132

आत्मविभ्रमजं – 4176

आत्मानमन्तरे79136

इतीदं भावयेन्नित्य – 99166

उत्पन्नपुरुषभ्रान्ते2146

उपास्यात्मानमेवात्मा98164

एवं त्यक्त्वा बहिर्वाचं1739

क्षीयन्तेऽचैव2552

गौरः स्थूलः70123

ग्रामोऽरण्यमिति73127

Page 169 of 170
PDF/HTML Page 198 of 199
single page version

नष्टे वस्त्रे यथात्मनं65116

नारकं नारकांगस्थं925

निर्मलः केवलः शुद्धः621

परत्राहंमतिः4380

पश्येन्निरतंरं57103

पूर्वस्य दृष्टात्मतत्त्वस्य80137

प्रचाव्य विषयेभ्यो3262

प्रयत्नादात्मनो – 103 173

प्रविशद्गलतां69122

बहिरन्तः परश्चेति825

बहिरात्मा शरीरादौ517

बहिरात्मेन्द्रियद्वारैः722

बहिस्तुष्यति मूढात्मा60109

भिन्नात्मानमुपास्य – 97163

मत्तश्च्युत्वेन्द्रिय1637

मामापश्यन्नयं2654

मुक्तिरेकान्तिकी72125

मुक्त्वा परत्र परबुद्धि105 177

मूढात्मा यत्र विश्वस्त2044

मूलं संसारदुःखत्य1535

यत्त्यागाय निवर्तन्ते90153

यत्परैः प्रतिपाद्या1942

यत्पश्यामीन्द्रियै – 5193

यत्रावाहितधीः95160

यथासौ चेष्टते2248

यदग्राह्यं न गृह्णाति2044

यदन्तर्जल्पसंपृक्त85144

यदभावे सुषुप्तो – 2451

Page 170 of 170
PDF/HTML Page 199 of 199
single page version