Page 132 of 170
PDF/HTML Page 161 of 199
single page version
टीका — यदुत्प्रेक्षाजालं चिंताजालं कथम्भूतं ? अन्तर्जल्पसंपृक्तं अन्तर्वचनव्यापारोपेतं । आत्मनो दुःखस्य मूलं कारणं । तन्नाशे तस्योत्प्रेक्षाजालस्य विनाशे । इष्टमभिलषितं यत्पदं तच्छिष्टं प्रतिपादितम् ।।८५।।
anvayArtha : — (अन्तर्जल्पसंपृक्तं) antarang jalpayukta (यत् उत्प्रेक्षाजालं) je vikalpajAl chhe te (आत्मनः) AtmAnA (दुःखस्य) dukhanun (मूलं) mUl – kAraN chhe. (तन्नाशे) teno eTale vikalpajAlano nAsh thatAn (इष्ट) hitakArI (परमं पदं शिष्टम्) param padanI prApti thAy chhe – em pratipAdan karyun chhe.
TIkA : — je utprekShAjAl eTale vikalpajAl chhe, te kevI chhe? antarjalpathI yukta arthAt antarang vachan – vyApArathI yukta chhe, te AtmAnA dukhanun mUl eTale kAraN chhe. teno nAsh thatAn arthAt te utprekShAjAlano (vikalpajAlano) nAsh thatAn, e pad iShTa eTale abhilaShit chhe (je padanI abhilAShA karavAmAn AvI chhe) te shiShTa chhe arthAt tenun pratipAdan karavAmAn Avyun chhe.
bhAvArtha : — antarang jalpa (sUkShma – vachan – pravRutti) yukta je anek prakAranA vikalparUp kalpanAjAl chhe te sansArI AtmAne dukhanun mUl chhe. teno nAsh thAy to ja param vItarAg padanI prApti thAy.
A jIv potAnA chidAnandamay param atIndriy avinAshI nirvikalpa svarUpane bhUlI, jyAn sudhI bAhya viShayonA lakShe dukhonA mUl kAraNabhUt antarjalparUp anek vikalponI jALamAn phasAyelo rahe chhe, tyAn sudhI tene sukhamay param vItarAg padanI prApti thatI nathI. te padanI prApti to tene hoy je antarjalparUp vikalponI jAlano sarvathA tyAg karI potAnA chaitanya chamatkArarUp vignAnaghan AtmAmAn lIn thaI jAy.
hinsAdi avratarUp ashubh vikalpo ane ahinsAdi vratarUp shubh vikalpo – banne prakAranA vikalpo rAg – dveShAdirUp hovAthI AtmasvarUpanA ghAtak chhe. bhagavAnanI pUjA – bhakti, aNuvrat mahAvratAdi tathA tapAdi karavAnA bhAv paN shubh vikalpa chhe. A samasta shubh – ashubh vikalpothI haThI upayog jyAre AtmasvarUpamAn sthir thAy chhe tyAre ja param vItarAg padanI prApti thAy chhe.
Page 133 of 170
PDF/HTML Page 162 of 199
single page version
तस्य चोत्प्रेक्षाजालस्य नाशं कुर्वाणोऽनेन क्रमेण कुर्यादित्याह —
‘‘AtmAne AtmA vaDe be puNya – pAparUp shubhAshubh yogothI rokIne darshan – gnAnamAn sthit thaI ane anya vastunI ichchhAthI viramI (aTakI) je AtmA (ichchhArahit thavAthI) sarva sangathI rahit thaI potAnA AtmAne AtmA vaDe dhyAve chhe – karma ane nokarmane dhyAto nathI, pote chetayitA (dekhanAr – jANanAr) hovAthI ekatvane ja chintave chhe – chete chhe – anubhave chhe, te AtmA AtmAne dhyAto, darshan – gnAnamay ane ananyamay thaI alpakALamAn ja karmathI rahit AtmAne pAme chhe.’’1
‘‘.....vastusvarUpane jem chhe tem jANIne jyAn gnAn temAn ekAgra thAy tyAn rAg ke vikalpanI utpatti ja thatI nathI; enun nAm ja chittano nirodh. A sivAy ‘hun chittane rokun, hun vikalpane rokun’ evI nAstinA lakShe kAI vikalpa tUTato nathI, paN vikalpa utpanna thAy chhe. ‘hun chaitanyamAtra svabhAv chhun’ em astitvabhAv taraph gnAnanun jor ApatAn chittano nirodh saheje thaI jAy chhe, svabhAvanI ekAgratAnA jore rAganA – vikalpano abhAv thaI jAy chhe; mATe pahelAn vastunA svabhAvane badhAn paDakhAthI jem chhe tem jANavo joIe.
jyAn shrutagnAnane sanmukh vALIne andar svabhAvamAn ekAgra karyun tyAn sarva vikalpo svayam vilay thAy chhe ane anant dharmono chaitanya – pinDalo svasamvedanamAn AvI jAy chhe.’’ 85.
te utprekShAjAlano nAsh karanAre A kramathI karavun – te kahe chhe —
anvayArtha : — (अव्रती) hinsAdik pAnch avratomAn anurakta mANase (व्रतं आदाय)ahinsAdi vratonun grahaN karIne avratAvasthAmAn thatAn vikalpono nAsh karavo tathA (व्रती) ahinsAdik vratonA dhArake (ज्ञानपरायणः) gnAnasvabhAvamAn lIn thaI vratAvasthAmAn thatA vikalpono nAsh karavo ane pachhI arahant – avasthAmAn (परात्मज्ञानसम्पन्नः) kevaLagnAnathI yukta 1. shrI samayasAr – gu. AvRutti – gAthA 187, 188, 189. 2. nayapragnApan – pRu. 8, 23.
Page 134 of 170
PDF/HTML Page 163 of 199
single page version
टीका — अव्रतित्वावस्थाभावि विकल्पजालं व्रतमादाय विनाशयेत् । व्रतित्वावस्थाभावि पुनर्विकल्पजालं ज्ञानपरायणो ज्ञानभावनानिष्ठो भूत्वा परमवीतरागतावस्थायां विनाशयेत् । संयोगिजिनावस्थायां परात्मज्ञानसम्पन्नः परं सकलज्ञानेभ्यः उत्कृष्टं तच्चा तदात्मज्ञानं च केवलज्ञानं तेन सम्पन्नो युक्तः स्वयमेव गुर्वाद्युपदेशानपेक्षः परः सिद्धस्वरूपः परमात्मा भवेत् ।।८६।। thaI (स्वयम् एव) svayam ja (परः भवेत्) paramAtmA thavun – siddhasvarUpane prApta karavun.
TIkA : — avratIpaNAnI avasthAmAn thatAn vikalponI jAlano, vrat grahaN karIne, vinAsh karavo, tathA vratIpaNAnI avasthAmAn thatAn vikalponI jAlano, gnAnaparAyaN thaIne, arthAt gnAnabhAvanAmAn lIn thaIne param vItarAgatAnI avasthAmAn (teno) vinAsh karavo. sayogIjin avasthAmAn parAtmagnAnasampanna arthAt par eTale sarva gnAnomAn utkRuShTa je AtmagnAn – je kevaLagnAn – tenAthI sampanna eTale yukta thaIne svayam ja arthAt guru AdinA upadeshanI apekShA rAkhyA vinA (nirapekSha thaIne) par eTale siddhasvarUp paramAtmA thavun.
bhAvArtha : — vikalpa – jAlano nAsh karI siddhasvarUpanI prApti kevI rIte karavI teno nIche pramANe AchArye kram batAvyo chhe —
1. avrat avasthAmAn hinsAdi pAponA je vikalpo thAy teno ahinsAdi vratonun grahaN karI nAsh karavo.
2. vrat avasthAmAn ahinsAdi shubhabhAvarUp je vikalpo thAy teno gnAnaparAyaN thaI arthAt gnAnabhAvanAmAn lIn thaI vinAsh karavo.
3. gnAnabhAvanAmAn lIn thatAn param vItarAg tathA kevaLagnAnayukta jin dashA (arahantaavasthA) pragaTe chhe;
4. ane svayam ja siddhapadanI prApti thAy chhe.
‘‘vrat – avrat e banne vikalparahit jyAn paradravyanA grahaN – tyAganun kAI prayojan nathI evo udAsIn vItarAg shuddhopayog chhe, te ja mokShamArga chhe.......
......pahelAn ashubhopayog chhUTI shubhopayog thAy, pachhI shubhopayog chhUTI shuddhopayog thAy, evI kramaparipATI chhe.’’1 1. mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 262
Page 135 of 170
PDF/HTML Page 164 of 199
single page version
dharmanI sharUAt chothA avirat samyaktva guNasthAnathI thAy chhe. te pahelAn jIvanI mithyAtva avasthA hoy chhe. A avasthAmAn je vrat – tapAdi karavAno vikalpa Ave chhe te badhAn bAl tap gaNAy chhe.1
avirat samyagdraShTione, deshavirat shrAvakone ane munione bhUmikAnusAr shubh – ashubh vikalpo Ave chhe, parantu temane bhed – vignAn hovAthI te vikalpone teo shraddhA-gnAnamAn potAnun svarUp mAnatA nathI, shuddha AtmasvarUpanI prAptimAn temane vighnarUp mAne chhe ane te chhoDavA mATe potAnI bhUmikAnusAr prayatna kare chhe.
‘jene (samyagdraShTi shrAvakane) jeTale anshe samyagdarshan hoy chhe (shuddhi chhe – shuddhabhAv chhe, rAgarahit ansh chhe) teTale anshe tene bandh nathI; jeTale anshe rAg chhe teTale anshe tene bandh thAy chhe.
tene jeTale anshe samyaggnAn chhe teTale anshe bandh nathI ane jeTale anshe rAg chhe teTale anshe tene bandh thAy chhe;
tene jeTale anshe samyakchAritra chhe teTale anshe tene bandh nathI ane jeTale anshe rAg chhe teTale anshe tene bandh thAy chhe.’’2
AthI spaShTa chhe ke samyagdraShTine bhUmikAnusAr je pUjA, bhakti, Adi tathA vrat, mahAvrat, niyamAdino shubhabhAv Ave chhe te paN Asrav – bandhanun kAraN chhe, paN te samvar – nirjarAnun kAraN nathI. samvar – nirjarAnun kAraN to shubh ansho sAthe je shuddha ansh chhe te ja chhe. je shubh rAg bandhanun kAraN hoy te mokShanun kAraN kadI hoI shake nahi. mATe vratAdinA shubh vikalpone paN avratAdi ashubh vikalponI jem mokShamArgamAn hey – chhoDavA yogya gaNavAmAn AvyA chhe. 1. juo – shrI samayasAr gAthA – 152, 153. २.येनांशेन सुदृष्टिस्तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।२१२।।
येनांशेन ज्ञान तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।२१३।।
येनांशेन चारित्रं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।२१४।। (puruShArthasiddhyupAy-gA. 212 thI 214)
Page 136 of 170
PDF/HTML Page 165 of 199
single page version
यथा च व्रतविकल्पो मुक्तिहेतुर्न भवति तथा लिङ्गविकल्पोऽपीत्याह —
टीका — लिङ्गं जटाधारणनग्नत्वादिदेहाश्रितं दृष्टं शरीरधर्मतया प्रतिपन्नं । देह एवात्मनो भवः संसारः । यत एवं तस्माद्ये लिंगकृताग्रहाः लिंगमेव मुक्तेर्हेतुरितिकृताभिनिवेशास्ते न मुच्यंते । कस्मात् भवात् ।।८७।।
‘‘jyAn sudhI yathAkhyAt chAritra thatun nathI, tyAn sudhI samyagdraShTine be dhArA rahe chhe – shubhAshubh karmadhArA ane gnAnadhArA. te banne sAthe rahevAmAn koI virodh nathI. te sthitimAn karma (ashuddhabhAvarUp karma) potAnun kArya kare chhe ane gnAn (shuddhabhAvarUp gnAnakarma) potAnun kArya kare chhe. jeTalA anshe shubhAshubh karmadhArA chhe teTalA anshe karmabandh thAy chhe ane jeTalA anshe gnAnadhArA chhe teTalA anshe karmano nAsh thato jAy chhe. viShay – kaShAyanA vikalpo ke vrat – niyamanA vikalpo — shuddhasvarUpano vichAr suddhAn — karmabandhanun kAraN chhe; shuddha pariNatirUp gnAnadhArA ja mokShanun kAraN chhe.’’1
sAtamA apramatta guNasthAnathI je nirvikalpa dashA thAy chhe te dashAmAn AtmasvarUpamAn sthiratA jAmatI jAy chhe ane ante shukladhyAn dvArA kevalagnAn prApta karI siddhapadanI prApti thAy chhe. 86.
jem vratano vikalpa muktino hetu nathI, tem lingano vikalpa paN muktino hetu nathI, te kahe chhe —
anvayArtha : — (लिङ्गं) nagnapaNun Adi (देहाश्रित दृष्टं) dehane Ashrit jovAmAn Ave chhe. (देहः एव) deh ja (आत्मनः भवः) AtmAno bhav (sansAr) chhe; (तस्मात्) tethI (ये लिङ्गकृताग्रहाः) je linganA ja AgrahI chhe (ते पुरुषाः) te puruSho (भवात्) sansArathI (न मुच्यन्ते) mukta thatA nathI. 1. shrI samayasAr gu. AvRutti – kalash 110no bhAvArtha.
Page 137 of 170
PDF/HTML Page 166 of 199
single page version
येऽपि ‘वर्णानां ब्राह्मणो गुरुरतः स एव परमपदयोग्य’ इति वदन्ति तेऽपि न मुक्तियोग्या इत्याह —
TIkA : — ling eTale jaTAdhAraN, nagnapaNun, Adi — te dehAshrit dekhAy chhe – arthAt sharIranA dharmarUpe mAnavAmAn Ave chhe. deh ja AtmAno bhav eTale sansAr chhe; tethI je lingane viShe Agrah rAkhe chhe – arthAt ling e ja muktino hetu chhe evA abhiniveshavALA je chhe te (lok) mukta thatA nathI. shAnAthI? bhavathI (sansArathI).
bhAvArtha : — je jIv kevaL ling athavA bAhya veShane ja mokShanun kAraN mAne chhe te dehAtmadraShTi chhe arthAt te dehane ja AtmA mAne chhe, tethI te mukti pAmato nathI. ling sharIrane Ashrit chhe ane sharIr sAthenA sambandhathI ja AtmAno sansAr chhe. sharIranA abhAvamAn sansAr hoto nathI. mATe je lingano AgrahI chhe arthAt je lingane ja muktinun kAraN samaje chhe te sansArano ja AgrahI chhe; te kadI sansArathI chhUTI shakato nathI.
antarang vItarAgasvarUp AtmAnA dharma vinA lingamAtrathI – bAhya veShamAtrathI dharmanI sampattirUp samyaktvanI prApti thatI nathI; mATe rAgadveSharahit AtmAno shuddhagnAn – darshanarUp svabhAv je antarang bhAvadharma chhe tene, he bhavya! tun jAN. bAhya ling – veShamAtrathI tane shun prayojan chhe? kAI paN nahi.1
sharIranI nagna avasthA, aThThAvIs mUl guNonun pAlanAdi bAhyaling e muni avasthAmAn niyamA hoy chhe; tethI viruddha dashA hoy to te bhAvalingI muni hoy nahi, parantu te bAhya lingathI athavA aThThAvIs mUl guNonA pAlanathI mokSha thAy evI je shraddhA kare te mithyAdraShTi chhe. ling sambandhIno vikalpa paN Atma – sAdhanAmAn bAdhak chhe. munine bAhya ling harakoI hoy to chAle em ahIn kahevAno hetu nathI. shrI kundakundAchArye je traN prakAranA ling kahyA chhe te te te guNasthAne niyam hoy chhe kharAn, paN tenA lakShe mokSha thato nathI, paN tenA lakShe rAg thAy chhe, tethI te taraphano jhukAv ane vikalpa chhoDI AtmAmAn lIn thavA mATe A shlok kahyo chhe. 87.
‘varNomAn brAhmaN guru chhe, tethI te ja paramapadane yogya chhe’ evun je bole chhe teo paN mukti yogya nathI, te kahe chhe — १. धर्मेण भवति लिंगं न लिंगमात्रेण धर्मसंप्राप्तिः ।
Page 138 of 170
PDF/HTML Page 167 of 199
single page version
टीका — जातिर्ब्राह्मणादिर्देहाश्रितेत्यादि सुगमं ।।८८।।
तर्हिं ब्राह्मणादिजातिविशिष्टो निर्वाणादिदीक्षया दीक्षितो मुक्तिं प्राप्नोतीति वदन्तं प्रत्याह —
anvayArtha : — (जातिः) jAti (देहाश्रिता दृष्टा) sharIrane Ashrit jovAmAn Ave chhe ane (देहः एव) deh ja (dehamAn Atmabuddhi ja) (आत्मनः भवः) AtmAno bhav (संसार) chhe; (तस्मात्) tethI (ये) jemane (जातिकृताग्रहाः) muktinI prApti mATe jAtino haThAgrah chhe (ते अपि) teo (भवात् न मुच्यन्ते) sansArathI mukta thatA nathI.
TIkA : — brAhmaNAdi dehAshrit chhe, ityAdi artha sugam chhe (arthAt samajavo sahelo chhe).
bhAvArtha : — linganI mAphak jAti paN dehAshrit chhe ane dehamAn Atmabuddhi te sansAr chhe, tethI jeo mukti mATe jAtino Agrah rAkhe chhe arthAt jAtine ja muktinun mUL mAne chhe teo paN sansArathI chhUTatA nathI, kAraN ke teo sansAranA AgrahI chhe.
jAti paN muni avasthAmAn, je prakAranI AgamamAn kahI chhe te pramANe, niyamA hoy chhe; tenAthI viruddha jAti bhAvalingI munine hotI nathI. te jAtithI ke te taraphanA valaN ke vikalpathI mokSha thato nathI, kintu rAg utpanna thAy chhe. mATe te taraphanun valaN chhoDI Atmasanmukh thaI temAn lIn thavAthI mokSha thAy chhe em A shlok uparathI samajavun. 88.
tyAre to brAhmaNAdi jAtivishiShTa nirvANAdinI dIkShAthI dIkShit thaIne mukti prApta karI shake evun bolanAr prati kahe chhe —
Page 139 of 170
PDF/HTML Page 168 of 199
single page version
टीका — जातिलिंगरूपः विकल्पो भेदस्तेन येषां शैवादिनां समयाग्रहः आगमानुबंधः उत्तमजातिविशिष्टं हि लिंग मुक्तिहेतुरित्यागमे प्रतिपादितमतस्तावन्मात्रेणैव मुक्तिरित्येवंरूपो येषामागमाभिनिवेशः तेऽपि न प्राप्नुवन्त्येव परमं पदमात्मनः ।।८९।।
anvayArtha : — (येषां) jemane (जातिलिंगविकल्पेन) jAti ane linganA vikalpathI mukti thAy chhe evo (समयाग्रहः) Agam sambandhI Agrah chhe (ते अपि) teo paN (आत्मनः परं पदं) AtmAnA param padane (न प्राप्नुवन्ति एव) prApta karI shakatA ja nathI.
TIkA : — jAti ane lingarUp vikalpa eTale bhed tenAthI je shaivAdine samayano Agrah eTale Agamano Agrah chhe – arthAt uttam jAtivishiShTa ling ja muktinun kAraN chhe evun AgamamAn pratipAdan karyun chhe, tethI te mAtrathI ja mukti chhe – evo jene Agamano abhinivesh (Agrah) chhe, teo paN AtmAnA param padane prApta karI shakatA ja nathI.
bhAvArtha : — jAti ane ling banne dehAshrit chhe. tenA taraphanA vikalpathI rAg thAy chhe, ane rAg te sansAr chhe. tethI je evun mAne chhe ke AgamamAn jAti ane lingathI mokSha thAy chhe em pratipAdan karyun chhe, te haThAgrahI chhe ane AgamanA svarUpathI taddan agnAt chhe. vItarAgI Agam to kahe chhe ke vItarAgatAthI ja mokShanI prApti thAy, ane vItarAgatA thatAn bAhya lingAdi hoy kharAn, paN tenA Ashraye mokSha na thAy, tenA vikalpathI paN mokSha na thAy. jAti, ling ne te sambandhI vikalpathI mokSha thAy em mAnanArA samayAgrahI chhe – samayanA jANakAr nathI.
ling e mokShanun sAchun kAraN nathI. tenun pratipAdan karatAn shrI kundakundAchArye shrI samayasAramAn kahyun chhe ke —
‘‘bahu prakAranAn muni – lingone athavA gRuhI – lingone grahaN karIne mUDh (agnAnI)jano em kahe chhe ke ‘A (bAhya) ling mokShamArga chhe.’ parantu ling mokShamArga nathI, kAraN ke arhantadevo deh pratye nirmam vartatA thakA lingane chhoDIne darshan – gnAn – chAritrane ja seve chhe.
jeo bahu prakAranAn munilingomAn athavA gRuhasthalingomAn mamakAr kare chhe (arthAt dravyaling ja mokShanun denAr chhe em mAne chhe), temaNe samayasArane nathI jANyo.
jeo kharekhar ‘hun shramaN chhun, hun shramaNopAsak (shrAvak) chhun’ em dravyalingamAn mamakAr vaDe mithyA ahankAr kare chhe, teo ‘anAdirUDh’ (anAdikALathI chAlyA AvelA) vyavahAramAn
Page 140 of 170
PDF/HTML Page 169 of 199
single page version
तत्प्रदप्राप्यर्थं जात्यादिविशिष्टे शरीरे निर्ममत्वसिद्धयर्थं भोगेभ्यो व्यावृत्त्यापि पुनर्मोहवशाच्छशरीर एवानुबन्धं प्रकुर्वन्तीत्याह —
टीका — यस्य शरीरस्य त्यागाय निर्ममत्वाय भोगेभ्यः स्रग्वनितादिभ्यो निवर्तन्ते । तथा यदवाप्तये यस्य परमवीतरागत्वस्यावाप्तये प्राप्तिनिमित्तं भोगेभ्यो निवर्तन्ते । प्रीतिमनुबन्धं तत्रैव शरीरे एव कुर्वन्ति द्वेषं पुनरन्यत्र परमवीतरागत्वे । के ते ? मोहिनो मोहवन्तः ।।९०।। mUDh (mohI) vartatA thakA, prauDh vivekavALA nishchay (nishchayanay) par anArUDh vartatA thakA, paramArthasatya (je paramArtha satyArtha chhe evA) bhagavAn samayasArane dekhatA – anubhavatA nathI.’’1 89.
te padanI prApti arthe jAti Adi vishiShTa sharIramAn nirmamatvanI siddhi mATe bhogothI vyAvRutta thaIne (pAchho haThIne) paN pharIthI mohavash sharIramAn ja anubandh (anurAg) kare chhe te kahe chhe —
anvayArtha : — (यत्त्यागाय) jenA (sharIranA) tyAg mATe arthAt jenAthI mamatva haThAvavA mATe ane (यद् अवाप्तये) jene (param vItarAgapadane) prApta karavA mATe (भोगेभ्यः) indriyonA bhogothI (निवर्तन्ते) nivRutti pAme chhe (तत्र एव) temAn ja eTale sharIr ane indriyonA viShayomAn ja (मोहिनः) mohI jIvo (प्रीतिं कुर्वन्ति) prIti kare chhe ane (अन्यत्र) bIje eTale vItarAg pad upar (द्वेषं कुर्वन्ति) dveSh kare chhe.
TIkA : — sharIranA tyAg mATe arthAt temAn nirmamatva mATe bhogothI eTale mALA – vanitAdithI nivRutta thAy chhe (pAchhA haThe chhe) tathA jenI prApti mATe arthAt je param vItarAgatA, tenI prApti mATe eTale prApti nimitte bhogothI nivRutta thAy chhe; temAn ja eTale A baddha sharIramAn prIti eTale anubandh kare chhe ane bIje arthAt param vItarAgatA upar 1. shrI samayasAr-gAthA-408, 409, 413 ane TIkA.
Page 141 of 170
PDF/HTML Page 170 of 199
single page version
तेषां देहे दर्शनव्यापारविपर्यासं दर्शयन्नाह —
टीका — अनन्तरज्ञो भेदाग्राहक पुरुषो यथा पङ्गोर्दष्टिमन्धके सन्धत्ते आरोपयति । कस्मात् संयोगात् पंग्वन्ध्योः सम्बन्धमाश्रित्य । तद्वत् तथा देहात्मनोः संयोगादात्मनो दृष्टिमंगेऽपि सन्धत्ते अंगं (गः) पश्यतीति [मन्यते मोहाभिभूतो बहिरात्मा ।।९१।। dveSh kare chhe. koN teo? mohI – mohAndha jIvo.
bhAvArtha : — sharIrAdi par padArthothI mamatva haThAvavA mATe param vItarAg padanI prApti mATe keTalAk jIvo viShay – bhogono tyAg karI sanyamanA sAdhan angIkAr kare chhe, parantu pAchhaLathI mohavash teo te ja sharIr ane viShay – bhogomAn prIti kare chhe ane sanyamanAn sAdhano upar dveSh kare chhe.
mohanI AvI vichitra lIlA chhe; tethI puruShArtha draDh karI jIv mohamAn na phasAy te mATe AchAryano A shlok dvArA upadesh chhe. 90.
temano dehamAn darshan – vyApArano viparyAs (viparItatA) batAvIne kahe chhe —
anvayArtha : — (अनन्तरज्ञः) taphAvatane – bhedane nahi jANanAr puruSh (यथा) (संयोगात्) sanyoganA kAraNe bhramamAn paDI (पंगोः दृष्टिं) langaDAnI draShTine puruShamAn (अन्धके) andh (संधत्ते)Arope chhe, (तद्वत्) tem (आत्मनः दृष्टिं) AtmAnI draShTine (अङ्गे अपि) sharIramAn paN (संधत्ते) Arope chhe.
TIkA : — anantarane (bhedane) nahi jANanAr – bhedane grahaN nahi karanAr puruSh, jem langaDAnI draShTine andh puruShamAn joDe chhe – Arope chhe, shAthI? sanyogathI arthAt langaDA ane andhapuruShanA sambandhano Ashray karIne, tem deh ane AtmAnA sanyogane lIdhe, AtmAnI draShTine sharIramAn paN Arope chhe, arthAt mohAbhibhUt bahirAtmA mAne chhe ke ‘sharIr dekhe chhe.’
Page 142 of 170
PDF/HTML Page 171 of 199
single page version
अन्तरात्मा किं करोतीत्याह —
bhAvArtha : — sharIr ane AtmAnA sanyog – sambandhane lIdhe agnAnIne bhram thAy chhe ke sharIranI kriyA jIv kare chhe. AchArya A vAt draShTAntathI samajAve chhe. andh, langaDAne khabhA upar besADI raste jaI rahyo chhe. ThIk raste javA mATe langaDo andhAne ishAro kare chhe. langaDA – AndhaLAnun – bannenun sanyogarUp joDun chhe. mArge chAlavAmAn langaDAnI draShTi ane AndhaLAnA pag kAm kare chhe. A bannenI sanyukta gatino bhed nahi jANanAr koI mand draShTivALo puruSh em samaje chhe ke A andho ja sAvadhAnIpUrvak joIne chAlI rahyo chhe, paN teno e bhram chhe; tevI rIte AtmA ane sharIranA sanyog sambandhano bhed nahi jANanAr bahirAtmA sharIranI kriyAne AtmAnI kriyA samaje chhe arthAt sharIrane ja AtmA mAne chhe. e teno tevo ja bhram chhe.
jem AndhaLAnI gatimAn langaDAnI draShTi nimittamAtra chhe – arthAt jem e gati ane draShTi vachche kartAkarma sambandh nathI paN mAtra nimitta – naimitik sambandh chhe – tem sharIranI gatino AtmA kartA nathI. banne vachche koI vakhate mAtra nimitta – naimittik sambandh hoy chhe, parantu kartAkarma sambandh hoto nathI. agnAnIne sanyog – sambandhane lIdhe bannenA ekapaNAno bhram thaI jAy chhe ane tethI te sharIr ane AtmAne ek gaNI sharIranI kriyA jIv kare chhe em mAne chhe.
nimitta hovA chhatAn, nimittathI nirapekSha upAdAnanun pariNaman hoy chhe.1 91.
antarAtmA shun kare chhe te kahe chhe —
anvayArtha : — (दृष्टभेदः) je bhed jANe chhe te (यथा) jem (पंगोः दृष्टिं) langaDAnI draShTine (अंधे) andh puruShamAn (न योजयेत्) yojato nathI – Aropato nathI (तथा) tem १. वज्झ कारण निरपेक्खो वथ्थु परिणामो । vastunun pariNaman bAhya kAraNathI nirapekSha hoy chhe. (juo-jayadhaval-perA – 244, pRu. 117; pustak 7.)
Page 143 of 170
PDF/HTML Page 172 of 199
single page version
टीका — दृष्टभेदः पंग्बन्धयोः प्रतिपन्नभेदः पुरुषो यथा पंगोर्दष्टिमन्धे न योजयेत् । तथा आत्मनो दृष्टिं देहे न योजयेत् । कोऽसौ ? दृष्टात्मा देहाद्भेदेन प्रतिपन्नात्मा ।।९२।।
बहिरन्तरात्मनोः काऽवस्था भ्रान्तिः का वाऽभ्रान्तिरित्याह — (दृष्टात्मा) AtmAne sharIrAdithI bhinna anubhavanAr antarAtmA (आत्मनः दृष्टिं) AtmAnI draShTine – tenA gnAn – darshan – svabhAvane – (देहे) dehamAn (न योजयेत्) Aropato nathI – arthAt deh sAthe ekarUp karato nathI.
TIkA : — bhed jANanAr arthAt langaDA ane andhano bhed (taphAvat) jANanAr puruSh, jem langaDAnI draShTine andhamAn yojato (Aropato) nathI, tem te AtmAnI draShTine dehamAn Aropato nathI. koN te? draShTAtmA – arthAt jeNe dehathI bhed karIne AtmA jANyo chhe te (antarAtmA).
bhAvArtha : — je AndhaLA ane langaDAno bhed barAbar jANe chhe, te bannenA sanyoganA kAraNe bhramamAn paDI langaDAnI draShTine AndhaLAmAn Aropato nathI – arthAt AndhaLAne draShTihIn ane langaDAne draShTivAn samaje chhe; tevI rIte bhedagnAnI antarAtmA, AtmA ane sharIranA sanyogasambandhathI bhramamAn paDI kadI paN sharIramAn AtmAnI kalpanA karato nathI, arthAt te sharIrane chetanArahit jaD ane AtmAne gnAn – darshanasvarUp ja samaje chhe.
AtmA ane sharIrano ekakShetrAvagAh sambandh hovA chhatAn upayogarUp lakShaNathI AtmA parakhAy chhe; jem sonA – rUpAno ekapaNArUp sambandh hovA chhatAn, temanA varNAdi dvArA te banne bhinna bhinna pArakhI shakAy chhe tem.1
antarAtmAne sharIr ane AtmAnA lakShaNonun barAbar gnAn chhe, tethI te bannene ekarUp athavA ekane bIjArUp mAnato nathI. 92.
bahirAtmA ane antarAtmAnI avasthA bhrAntirUp chhe ane kaI abhrAntirUp chhe te kahe chhe — 1. sarvArthasiddhi – a. 2/sUtra 8nI san. TIkA.
Page 144 of 170
PDF/HTML Page 173 of 199
single page version
टीका — सुप्तोन्मत्ताद्यवस्थैव विभ्रमः प्रतिभासते । केषाम् ? अनात्मदर्शिनां यथा – वदात्मस्वरूपपरिज्ञानरहितानां बहिरात्मनाम् । आत्मदर्शिनोऽन्तरात्मनः पुनरक्षीणदोषस्य मोहाक्रान्तस्य बहिरात्मनः सम्बंधिन्यः सर्वावस्थाः सुप्तोन्मत्ताद्यवस्थावत् जाग्रत्प्रबुद्धानुन्मत्ताद्यवस्थाऽपि विभ्रमः प्रतिभासते यथावद्वस्तुप्रतिभासाभावात् । अथवासुप्तोन्मत्ताद्यवस्थैव एवकारोऽपिशब्दार्थे तेन सुप्तोन्मत्ताद्यवस्थाऽपि न विभ्रमः । केषाम् ? आत्मदर्शिनां दृढतराभ्यासात्तदवस्थायामपि आत्मनि
anvayArtha : — (अनात्मदर्शिनाम्) jemane AtmasvarUpanun vAstavik gnAn nathI tevA bahirAtmAone, (सुप्तोन्मत्तादि अवस्था एव) supta avasthA ane unmattAdi avasthA ja (विभ्रमः) vibhramarUp lAge chhe, parantu (आत्मदर्शिनः) AtmAnubhavI antarAtmAne, (अक्षीणदोषस्य) mithyAtvAdi doSho jenA kShIN thayA nathI tevA bahirAtmAnI (सर्वावस्थाः) badhIy avasthAo (विभ्रमः) vibhramarUp lAge chhe.
TIkA : — supta ane unmattAdi avasthA ja vibhramarUp pratibhAse chhe. kone? AtmasvarUp nahi jANanArAone – arthAt AtmasvarUpanA yathArtha parignAnathI rahit bahirAtmAone, AtmadarshIne eTale antarAtmAne, akShIN doShavALA eTale jenA doSh kShIN thayA nathI tevA mohathI gherAelA bahirAtmA sambandhInI sarva avasthAo – jAgrat, prabaddha, anunmattAdi avasthA paN supta, unmattAdi avasthAnI jem, vibhramarUp pratibhAse chhe; kAraN ke tene (bahirAtmAone) yathArthapaNe vastunA pratibhAsano abhAv chhe;
athavA supta unmattAdi avasthA paN (ahIn एव shabda अपिnA arthamAn chhe) vibhramarUp (bhAsatI nathI). konI? AtmadarshIonI, kAraN ke draDhatar abhyAsane lIdhe te avasthAmAn paN temane AtmA viShe aviparyAs (aviparItatA) hoy chhe ane svarUp – samvedanamAn vaikalyano (chyutino) abhAv hoy chhe.
Page 145 of 170
PDF/HTML Page 174 of 199
single page version
तेषामविपर्यासात् । स्वरूपसंवित्तिवैकल्यासम्भवाच्च । यदि सुप्ताद्यवस्थायामप्यात्मदर्शनं स्यात्तदा जाग्रदवस्थावत्तत्राप्यात्मनः कथं सुप्तादिब्यपदेश इत्युप्युक्तम् । यतस्तत्रेन्द्रियाणां स्वविषये निद्रया प्रतिबन्धात्तद्व्यपदेशो न पुनरात्मदर्शनप्रतिबन्धादिति । तर्हि कस्याऽसौ विभ्रमो भवति ? अक्षीणदोषस्य बहिरात्मनः । कथम्भूतस्य ? सर्वावस्थात्मदर्शिनः सर्वावस्थां बालकुमारादिलक्षणां सुप्तोन्मत्तादिरूपां चात्मेति पश्यत्येवं शीलस्य ।।९३।।
jo suptAdi avasthAmAn paN Atmadarshan hoy to jAgRut avasthAnI jem, temAn paN AtmAne suptAdino vyapadesh (kathan) kevI rIte ghaTe? mATe te paN ayogya chhe.
(samAdhAn) — tyAn indriyone svaviShayamAn nidrAne lIdhe pratibandh chhe, parantu tyAn Atmadarshanano pratibandh nathI, mATe teno vyapadesh ghaTe chhe.
tyAre konI te vibhramarUp lAge chhe? akShIN doShavALA bahirAtmAnI. kevA (bahirAtmAnI)? sarva avasthAomAn AtmA mAnanAranI – arthAt bAlakumArAdirUp ane supta – unmattAdirUp sarva avasthAne je AtmA mAne chhe tevA svabhAvavALAnI (bahirAtmAnI).
bhAvArtha : — sanskRit TIkAkAre prastut shlokane nIchenA rUpamAn samajI bIjo artha paN karyo chhe —
artha — AtmadarshI puruShonI nidrAvasthA ane unmattAvasthA paN vibhramarUp hotI nathI ane sarva avasthAomAn AtmA mAnanAranI (bahirAtmAnI) – jenA mithyAtvAdi doSho kShIN thayA nathI tevAnI – te (nidrAvasthA ane jAgratAvasthAdi sarva avasthAo) vibhramarUp chhe.
je AtmadarshI antarAtmA chhe tene suptAdi avasthA vibhram nathI, to jAgratAdi avasthAo to vibhramarUp kem ja hoy? na ja hoy, kAraN ke AtmasvarUpanA draDhatar abhyAsanA kAraNe tenun gnAn te avasthAomAn AtmasvarUpathI chyut thatun nathI. indriyonI shithilatA ane rogAdivash kadAchit tene unmattatA paN AvI jAy, to paN tenA AtmAnubhav sanskAr chhUTatA nathI – barAbar kAyam ja rahe chhe; parantu agnAnI bahirAtmane bAl, kumArAdirUp tathA supta – unmattAdirUp sarva avasthAomAn dehAdhyAs – Atmabuddhi hovAthI tenI badhI kriyAo vibhramarUp – mithyA chhe.
antarAtmAne nirantar gnAnachetanAnun pariNaman hovAthI badhI avasthAomAno – supta ke jAgrat, unmatta ke anunmatta avasthAmAn – tenI kriyAo vibhramarUp hotI nathI, parantu
Page 146 of 170
PDF/HTML Page 175 of 199
single page version
ननु सर्वावस्थात्मदर्शिनोऽप्यशेषशास्त्रपरिज्ञानान्निद्रारहितस्य मुक्तिर्भविष्यतीति वदन्तं प्रत्याह —
टीका — न मुच्यते न कर्मरहितो भवति । कोऽसौ ? देहात्मदृष्टिर्बहिरात्मा । कथम्भूतोऽपि ? विदिताशेषशास्त्रोऽपि परिज्ञाताशेषशास्त्रोऽपि देहात्मदृष्टिपर्यतः देहात्मनोर्भेदरुचिरहितो यतः । पुनरपि कथम्भूतोऽपि ? जाग्रदपि निद्रयाऽनभिभूतोऽपि । यस्तु ज्ञातात्मा परिज्ञातात्मस्वरूपः स सुप्तोन्मत्तोऽपि bahirAtmAne sarva avasthAomAn nirantar agnAn chetanAnun pariNaman hovAthI tenI badhI kriyAo vibhramarUp – mithyA hoy chhe.
A rIte bahirAtmA ane antarAtmAnI avasthAmAn moTo pher chhe. antarAtmA AtmasvarUmAn sadA jAgRut rahe chhe ane bahirAtmAnI enAthI viparIt dashA hoy chhe. 93.
sarva avasthAomAn AtmA mAnanAranI paN, asheSh (sampUrNa) shAstronA parignAnane lIdhe nidrArahit (jAgrat) thayelAnI mukti thashe? evun bolanAr prati kahe chhe —
anvayArtha : — (देहात्मदृष्टिंः) sharIramAn Atmabuddhi rAkhanAr bahirAtmA (विदिताशेषशास्त्रः अपि) sampUrNa shAstrono jANakAr hovA chhatAn tathA (जाग्रत अपि) jAgato hovA chhatAn (न मुच्यते) karmabandhanathI chhUTato nathI; kintu (ज्ञातात्मा) bhedagnAnI – antarAtmA (सुप्तोन्मत्तः अपि) nidrAvasthAmAn yA unmattAvasthAmAn hovA chhatAn (मुच्यते) karmabandhanathI mukta thAy chhe – vishiShTa rUpathI karmonI nirjarA kare chhe.
TIkA : — mukta thato nathI – karmarahit thato nathI. koN te? sharIramAn Atmabuddhi rAkhanAr – bahirAtmA kevo hovA chhatAn? sarva shAstrono jANakAr hovA chhatAn sarva shAstronA parignAnavALo hovA chhatAn – , kAraN ke te dehAtmadraShTi chhe arthAt deh ane AtmAnA bhedanI ruchi vinAno chhe. vaLI te kevo (hovA chhatAn) chhe? jAgRut hovA chhatAn – nidrAthI abhibhUt (gherAyelo) nahi hovA chhatAn.
Page 147 of 170
PDF/HTML Page 176 of 199
single page version
मुच्यते विशिष्टां कर्मनिर्जरां करोति दृढतराभ्यासात्सुप्ताद्यवस्थायामप्यात्मस्वरूपसंवित्त्यवैकल्यात् ।।९४।।
कुतस्तदा तदवैकल्यमित्याह —
je gnAtAtmA chhe arthAt jeNe AtmasvarUp jANyun chhe (anubhavyun chhe) te supta ane unmatta hovA chhatAn mukta thAy chhe – vishiShTa karma – nirjarA kare chhe, kAraN ke tene draDhatar abhyAsane lIdhe suptAdi avasthAmAn paN AtmasvarUpanA samvedanamAn vaikalya (chyuti) hotun nathI.
bhAvArtha : — jene sharIramAn Atmabuddhi chhe – je sharIrane ja AtmA mAne chhe eTale ke sharIranI kriyA AtmA kare chhe evun mAne chhe – te bhale sarva shAstrono jANakAr hoy ane jAgRutAvasthAmAn (sabhAn avasthAmAn) hoy, to paN bhedavignAnanA abhAve tene muktinI prApti thatI nathI, parantu jene sharIr ane AtmAnun bhedagnAn chhe ane AtmasvarUpanA anubhavano draDhatar abhyAs chhe tevo antarAtmA, nidrAvasthAmAn yA unmattAvasthAmAn hovA chhatAn vishiShTa prakAre karmonI nirjarA kare chhe kAraN ke tene nirantar gnAn chetanAnun pariNaman chhe. A karmanirjarA tenI muktinA kAraNarUp bane chhe.
agnAnI jIvane agiyAr ang ane nav pUrvanun gnAn hoy, potAnA shAstragnAnathI bIjAone mugdha kare, prashansAne pAtra bane, paN jo te AtmagnAnashUnya hoy to tenun badhun gnAn Atmahit mATe kAryakArI nathI – bAdhak chhe. gadheDA upar lAdelAn shAstronA bojA samAn te gnAn tene bojArUp chhe. 94.
(suptAdi avasthAomAn paN) te avaikalya (achyuti) shA kAraNe hoy chhe? te kahe chhe —
anvayArtha : — (यत्र एव) jyAn ja eTale je koI viShayamAn ja (पुंसः) puruShanI
Page 148 of 170
PDF/HTML Page 177 of 199
single page version
टीका — यत्रैव यस्मिन्नेव विषये आहितधीः दत्तावधाना बुद्धिः । ‘‘यत्रात्महितधीरिति च पाठः यत्रात्मनो हितमुपकारस्तत्राहितधीर्बुद्धिरिति’’ स हितमुपकारक इति बुद्धिः । कस्य ? पुंसः । श्रद्धा रुचिस्तस्य तत्रैव तस्मिन्नेव विषये जायते । यत्रैव जायते श्रद्धा चित्तं तत्रैव लीयते आसक्तं भवति ।।९५।। (आहितधीः) dattAvadhAnarUp buddhi hoy chhe, (तत्र एव) tyAn ja eTale te viShayamAn ja tene (श्रद्धा जायते) shraddhA utpanna thAy chhe ane (यत्र एव) jyAn ja eTale je viShayamAn shraddhA (श्रद्धा जायते) shraddhA utpanna thAy chhe (तत्र एव) tyAn ja eTale te viShayamAn ja (चित्तं लीयते) tenun chitta lIn (tanmay) thaI jAy chhe.
TIkA : — jyAn ja eTale je viShayamAn ja buddhi lAge chhe arthAt buddhi dattAvadhAnarUp (lagna) hoy chhe – ‘‘यत्रात्महितधीरिति’ evo paN pATh chhe, (teno artha e chhe ke) jyAn AtmahitanI buddhi chhe arthAt jyAn AtmAnun hit – upakAr hoy chhe eTale jyAn ‘te hitakar – upakArak chhe’ evI buddhi hoy chhe tyAn dhI eTale buddhi (lAge chhe.) konI? puruShanI. tenI shraddhA – ruchi tyAn ja eTale te viShayamAn ja utpanna thAy chhe. jyAn ja shraddhA utpanna thAy chhe tyAn ja chitta lIn thAy chhe – Asakta thAy chhe.
bhAvArtha : — je viShayamAn koI puruShanI buddhi sAvadhAnIpUrvak lAgI rahe chhe, arthAt je viShay tene hitakar ke upakArak lAge chhe, temAn tene shraddhA utpanna thAy chhe ane jyAn shraddhA utpanna thAy chhe tyAn chitta lIn thaI jAy chhe. chittanI A lInatA ja supta – unmatta avasthAmAn paN puruShane te viShayathI haThAvI shakatI nathI, arthAt te puruSh te viShayathI chyut thato nathI, temAn lIn rahe chhe.
bhed – vignAn dvArA shraddhApUrvak AtmasvarUpanA je sanskAro jAmyA chhe tenun baL koI paN avasthAmAn – jAgRut, supta ke unmatta avasthAmAn chAlu rahyA vinA rahetun nathI; tethI AtmArthIe bhedavignAn dvArA AtmasvarUpanA samvedan mATe AtmaruchipUrvak evo avirat prayatna karavo joIe ke jethI AtmashraddhAmAn bAhya koIpaN paristhiti vighnarUp thAy nahi ke chyut kare nahi. jem – jem sva - par padArthonA bhedavignAn dvArA AtmAnun uttam svarUp, samvedanamAn vikasit thatun jAy chhe, tem tem sahaj prApta ramaNIy panchendriyanA viShayo paN ruchatA nathI, arthAt temanA prati upekShA ane udAsInatA utpanna thAy chhe.1 95. १. यथा यथा समायाति संवित्तौ तत्त्वमुत्तमम् ।
Page 149 of 170
PDF/HTML Page 178 of 199
single page version
क्व पुनरनासक्तं चित्तं भवतीत्याह —
टीका — यत्र यस्मिन्विषये अनाहितधीरदत्तावधाना बुद्धिः । ‘‘यत्रैवाहितधीरिति च पाठः यत्र च अहितधीरनुपकारकबुद्धिः ।’’ कस्य ? पुंसः । तस्माद्विषयात्सकाशात् श्रद्धा निवर्तते । यस्मान्निवर्तते श्रद्धा कुतश्चित्तस्य तल्लयः तस्मिन् विषये लय आसक्तिस्तल्लयः कुतो नैव कुतश्चिदपि ।।९६।।
vaLI chitta kyAn anAsakta hoy chhe te kahe chhe —
anvayArtha : — (यत्र) jyAn eTale je viShayamAn (पुंसः) puruShanI (अनाहित धीः) buddhi sAvadhAnarUp hotI nathI, (तस्मात्) tenAthI (श्रद्धा) shraddhA, (निवर्तते) haThI jAy chhe – UThI jAy chhe; ane (यस्मात्) jenAthI (श्रद्धा) shraddhA (निवर्तते) haThI jAy chhe te viShayamAn (चित्तस्य) chittanI (तल्लयः कुतः) lInatA kevI rIte hoI shake? arthAt hoI shake nahi.
TIkA : — jyAn eTale je viShayamAn buddhi sanlagna hotI nathI arthAt buddhi dattAvadhAnarUp hotI nathI, – ‘यत्रैवाहितधीरिति’ evo paN pATh chhe, teno artha e chhe ke – jyAn ahit buddhi eTale anupakArak buddhi hoy chhe – konI? puruShanI, te viShayathI shraddhA pAchhI phare chhe. jenAthI shraddhA pAchhI phare, te viShayamAn chittanI lInatA kem hoI shake? te viShayamAn chittano lay eTale Asakti kyAthi thAy? kyAyathI paN nahi.
bhAvArtha : — je vastune puruSh hitakArI samajato nathI te vastumAn tene ruchi utpanna thatI nathI ane je vastumAn ruchi na hoy te vastumAn tenun man kevI rIte lAge? na ja lAge.
agnAnI jIvone indriyonA viShayo iShTa lAge chhe – hitakArI lAge chhe, tethI temanI ruchi temAn utpanna thAy chhe ane man temAn lAge chhe; gnAnIne te viShayo aniShTa lAgatA nathI, paN te pratyeno rAg aniShTa – ahitakArI lAge chhe, tethI tenI ruchi te taraphathI haThe chhe ane temAn man lAgatun nathI. te viShayo pratye udAsIn rahe chhe.
Page 150 of 170
PDF/HTML Page 179 of 199
single page version
यत्र च चित्तं विलीयते तद्ध्येयं भिन्ननभिन्नं च भवति, तत्र भिन्नात्मनि, ध्येये फलमुपदर्शयन्नाह —
टीका — भिन्नात्मानमाराधकात् पृथग्भूतमात्मानमर्हत्सिद्धरूपं उपास्याराध्य आत्मा आराधकः पुरुषः परः परमात्मा भवति तादृशोऽर्हत्सिद्धस्वरूपसदृशः । अत्रैवार्थे दृष्टान्तमाह वर्तिरित्यादि । दीपाद्भिन्ना वर्तिर्यथा दीपमुपास्य प्राप्य तादृशी भवति दीपरूपा भवति ।।९७।।
jem jem sahaj prApta indriyonA viShayothI ruchi haThatI jAy chhe – ghaTatI jAy chhe, tem tem shuddha AtmasvarUp svAnubhavamAn Avatun jAy chhe – svasamvedanano viShay banato jAy chhe.1 96.
jemAn chitta lIn thAy chhe, te dhyey bhinna tathA abhinna (em be prakAre) hoy chhe; tyAn bhinnAtmarUp dhyeyanun phal darshAvI kahe chhe —
anvayArtha : — (आत्मा) AtmA (भिन्नात्मानं) potAnAthI bhinna AtmAnI (उपास्य) upAsanA karIne (तादृशः) tenA samAn (परः भवति) paramAtmA thAy chhe. (यथा) jem (भिन्नावर्तिः) dIpakathI bhinna battI (vAT) (दीपं उपास्य) dIpakanI upAsanA karIne (tene pAmIne) (तादृशी) tenA jevI – dIpakasvarUp (भवति) thaI jAy chhe tem.
TIkA : — bhinna AtmAnI eTale ArAdhakathI pRuthakbhUt arhat siddharUp AtmAnI upAsanA karI – ArAdhanA karI, AtmA eTale ArAdhak puruSh, tevo eTale arhat – siddhasvarUp samAn, par eTale paramAtmA thAy chhe. ahIn te ja arthanun draShTAnta kahe chhe – vAT ityAdi – १. यथा यथा न रोचन्ते विषयाः सुलभा अपि ।
Page 151 of 170
PDF/HTML Page 180 of 199
single page version
इदानीमभिन्नात्मनोपासने फलमाह — jem dIpathI bhinna vAT (dIveT) dIpane upAsI eTale pAmI tAdrash (tenA jevI) thAy chhe – arthAt dIparUp thAy chhe tem.
bhAvArtha : — jem vAT dIpakanI upAsanA karI (dIpakano gADh najIk sambandh sAdhI) tadrUp (dIpakarUp) thaI jAy chhe, tem A AtmA potAnAthI bhinna AtmAnI (arhanta – siddharUp paramAtmAnI) upAsanA karIne svayam temanA samAn paramAtmA thaI jAy chhe.
arhantAdi bhinna sAdhyanI upAsanA dvArA arthAt temanA dravya – guN – paryAyanA satya gnAn dvArA jo jIv potAnA dravya – guN – paryAyane samyakpaNe jANe ane tenI pratIti kare tathA tyArabAd arhantAdi par taraphanun paN valaN haThAvI svasanmukh thaI samyak shraddhA – gnAnapUrvak potAnA chaitanyasvarUpamAn sthiratA kare to teno moh nAsh pAme chhe ane te paramAtmA thAy chhe.1
AtmasvarUpamAn sthiratA te nishchay upAsanA arthAt abhinna sAdhyanI upAsanA chhe ane arhantAdi bhinna sAdhyanI upAsanA te vyavahAr upAsanA chhe.
sAdhak dashAmAn samyagdraShTi jIvane asthiratAnA kAraNe bhagavAnanI pUjA – bhakti AdirUp puNyabandhanI samprAptinA hetubhUt shubh rAg bhUmikAnusAr Ave chhe, paN te tene Atmahit mATe bhalo mAnato nathI. te rAgane rog samAn gaNe chhe, tethI tene te heyabuddhie varte chhe – arthAt tene rAgano rAg nathI – tenun tene svAmItva nathI. teno A shubh rAg savAranI lAl sandhyA jevo chhe. jem savAranI lAl sandhyAno abhAv thatAn turat ja sUryanA tejasvI prakAshano AvirbhAv thAy chhe, tem samyagdraShTinA heyabuddhie vartatA shubh rAgano abhAv thatAn – teno atikram thatAn AtmAnA nirmaL prachanD prakAshano AvirbhAv thAy chhe. rAgarUp savikalpa dashAno (vyavahArano) abhAv thatAn vItarAgarUp nirvikalpa dashA pragaT thAy chhe. A dashAmAn jIvane vachanAtIt apUrva Anandano anubhav thAy chhe. e rIte samyagdraShTinA bhinnAtmAnI upAsanArUp shubh rAgano abhAv te mokShanun – paramAtmapadanun sAkShAt kAraN chhe. 97.
have abhinna AtmAnI upAsanAnun phal kahe chhe — 1. juo – shrI pravachanasAr gAthA – 80.