Page 12 of 170
PDF/HTML Page 41 of 199
single page version
तच्च प्रतिपद्यमानो मनुष्यादिचतुर्गतिसम्बन्धिशरीराभेदेन प्रतिपद्यते तत्र —
ane tenun pratipAdan karI manuShyAdi chaturgati sambandhI sharIrabhedathI jIvabhedanun temAn pratipAdan kare chhe.
anvayArtha : (अविद्वान्) mUDh bahirAtmA (नरदेहस्थ) manuShyadehamAn rahelA (आत्मानं) AtmAne (नरम्) manuShya, (तिर्यङ्गस्थं) tiryanchanA sharIramAn rahelA AtmAne (तिर्यंचम्) tiryanch, (सुरांङ्गस्थं) devanA sharIramAn rahelA AtmAne (सुरं) dev (तथा) ane........
anvayArtha : (नारकांङ्गस्थं) nArakInA sharIramAn rahelA AtmAne (नारकं) nArakI (मन्यते) mAne chhe. (तत्त्वतः) vAstavik rIte (स्वयं) svayam AtmA (तथा न) tevo nathI – arthAt te manuShya, tiryanch, dev ane nArakIrUp nathI; parantu vAstavik rIte A AtmA (अनंतांतधीशक्ति) anantAnant gnAn ane anantAnant shakti (vIrya) rUp chhe, (स्वसंवेद्यः) svAnubhavagamya chhe – potAnA anubhavagochar chhe ane (अचलस्थितिः) potAnA svarUpamAn sadA nishchal – sthir rahevAvALo chhe....... ✽
Page 13 of 170
PDF/HTML Page 42 of 199
single page version
टीका — नरस्य देहो नरदेहः तत्र तिष्ठतीति नरदेहस्थस्तमात्मानं नरं मन्यते । कोऽसौ ? अविद्वान् बहिरात्मा । तिर्यंचमात्मानं मन्यते । कथंभूतं ? तिर्यगङ्गस्थं तिरश्चामङ्गं तिर्यगङ्गं तत्र तिष्ठतीति तियङ्गस्थस्तं । सुराङ्गस्थं आत्मानं सुरं तथा मन्यते ।।८।। नारकमात्मानं मन्यते । किं विशिष्टं ? नारकाङ्गस्थं । न स्वयं तथा नरादिरूप आत्मा स्वयं कर्मोपाधिमंतरेण न भवति । कथं ? तत्त्वतः परमार्थतो न भवति । व्यवहारेण तु यदा भवति तदा भवतु । कर्मोपाधिकृता हि जीवस्य मनुष्यादिपर्यायास्तन्निवृतौ निवर्तमानत्वात् न पुनः वास्तवा इत्यर्थः । परमार्थतस्तर्हिकीदृशोऽसावित्याहअनन्तानन्तधीशक्तिः धीश्च शक्तिश्च धीशक्ति अनन्तानन्ते धीशक्ति यस्य । तथाभूतोऽसौकुतः परिच्छेद्य इत्याह – स्वसंवेद्यो निरुपाधिकं हि रूपं वस्तुनः स्वभावोऽभिधीयते । कर्माद्यपाये चानन्तान्तधीशक्तिपरिणत आत्मा स्वसंवेदनेनैव वेद्यः । तद्विपरीतपरिणत्यनुभवस्य संसारावस्थायां कर्मोपाधिनिर्मितत्वात् । अस्तु नाम तथा स्वसंवेद्यः
TIkA : narano deh te naradeh. temAn rahe chhe tethI naradehastha. te (naranA dehamAn rahenAr) AtmAne nar mAne chhe. koN te (Avun mAne chhe)? avidvAn – bahirAtmA (evun mAne chhe); tiryanchane AtmA mAne chhe, kevA (tiryanch)ne? tiryanchonA sharIramAn rahenArane – tiryanchonun sharIr te tiryanchasharIr – temAn rahe chhe tethI tiryangastha – tene (AtmA mAne chhe). tevI rIte devonA sharIramAn rahenAr (AtmA)ne dev mAne chhe.
nArakane AtmA mAne chhe. kevA (nArakane)? nArakInA sharIramAn rahenArane. AtmA svayam narAdirUp nathI; karmopAdhi vinA te svayam thato nathI. kevI rIte? tattvata eTale paramArthe te (tevo) nathI, paN vyavahAre te hoy to bhale hoy. jIvanI manuShyAdi paryAyo karmopAdhithI thayelI chhe. te (karmopAdhi) nivRutta thatAn (maTatAn) te (paryAy) nivRutta thatI hovAthI vAstavamAn (te paryAyo jIvanI) nathI – em artha chhe.
tyAre paramArthe te (AtmA) kevo chhe? te kahe chhe. te anantAnant dhIshakti – arthAt anantAnant gnAn ane shakti – vALo chhe. tevo te kevI rIte jANI shakAy (anubhavI shakAy)? te kahe chhe. te svasamvedya chhe. nirupAdhik rUp ja vastuno svabhAv kahevAy chhe. karmAdino vinAsh thatAn, anantAnant gnAn – shaktirUpe pariNat AtmA svasamvedanathI ja vedI shakAy chhe. sansAr – avasthAmAn te karmopAdhithI nirmit (nirmAyelo) hovAthI tenAthI viparIt pariNatino anubhav thAy chhe.
tevo svasamvedya (AtmA) bhale ho, paN te keTalo kAl? sarvadA to nahi hoy, kAraN ke pAchhaLathI tenA rUpano nAsh thAy chhe. (AvI shankAno parihAr karatAn) kahe chhe ke – tenI
Page 14 of 170
PDF/HTML Page 43 of 199
single page version
कियत्कालमसौ न तु सर्वदा । पश्चात् तद्रूपविनाशादित्याह – अचलस्थितिः अनंतांतधीशक्ति- स्वभावेनाचलास्थितिर्यस्य सः । यैः पुनर्योगसांख्यैर्मुक्तौ तत्प्रच्युतिरात्मनोऽभ्युपगता ते प्रमेयकमलमार्तण्डे न्यायकुमुदचन्द्रे च मोक्षविचारे विस्तरतः प्रत्याख्याताः ।।९।। (AtmAnI) achaL sthiti chhe, kAraN ke anantAnant dhIshaktinA svabhAvanA kAraNe te achal sthitivALo chhe. je yog ane sAnkhyamatavALAoe, muktinA viShayamAn AtmAnI tenAthI (muktithI) prachyutino (patanano) sambhav mAnyo chhe, tenA sambandhI (khanDanarUpe) prameyakamalamArtaNDa ane nyAyakumudachandramAn mokShavichAr – prasange vistArathI kahevAmAn Avyun chhe.
bhAvArtha : naranArakAdi je paryAyone jIv dhAraN kare chhe te paryAyorUp agnAnI potAne mAne chhe. vAstavamAn jIv te paryAyorUp nathI, paN te svAnubhavagamya, shAshvat ane anantAnantagnAn – vIryamay chhe. mukta – avasthAmAn (mokShamAn) tenI sthiti achal chhe; tyAnthI (muktithI) tenun kadI paN patan thatun nathI – arthAt jIv mukta thayA pachhI kadI pharIthI sansAramAn Avato nathI. yog ane sAnkhyamatavALAnI mAnyatA tenAthI viparIt chhe.
bahirAtmA naranArakAdi paryAyone ja potAnI sAchI avasthA mAne chhe. AtmAnun vAstavik svarUp tenAthI bhinna, karmopAdhirahit, shuddha, chaitanyamay, TankotkIrNa ek gnAtA – draShTA chhe, abhedya chhe, anantagnAn tathA anantavIryathI yukta chhe ane achalasthitirUp chhe – Avun bhedagnAn (vivekagnAn) tene hotun nathI, tethI te sansAranA par padArthomAn tathA manuShyAdi paryAyomAn Atmabuddhi kare chhe – tene AtmA mAne chhe.
jIv je je gatimAn jAy chhe te te gatine anurUp judo judo svAng (veSh) dhAraN kare chhe. A svAng achetan chhe, jaD chhe ane kShaNik chhe. te veShane dhAraN karanAr jIv, tenAthI bhinna, shAshvat, gnAnasvarUp chetan dravya chhe. agnAnIne potAnA vAstavik svarUpanun bhAn nathI, tethI te bAhya veShane ja jIv mAnI te pramANe vartAv kare chhe.
‘‘.......amUrtik pradeshono punj prasiddha gnAnAdi guNono dhArak anAdinidhan vastu pote (AtmA) chhe, tathA mUrtik pudgal dravyono pinD prasiddha gnAnAdirahit navIn ja jeno sanyog thayo chhe evAn sharIrAdi pudgal ke je potAnAthI par chhe – e bannenA sanyogarUp nAnA prakAranA manuShya – tiryanchAdi paryAyo hoy chhe te paryAyomAn A mUDh jIv ahambuddhi dhArI rahyo chhe, svaparano bhed karI shakato nathI. je paryAy pAmyo hoy tenej potApaNe mAne chhe; tathA e paryAyamAn paN je gnAnAdi guNo chhe te to potAnA guN chhe ane rAgAdik chhe te potAne
Page 15 of 170
PDF/HTML Page 44 of 199
single page version
स्वदेहे एवमध्यवसायं कुर्वाणो बहिरात्मा परदेहे कथंभूतं करोतीत्याह –
टीका — व्यापार – व्याहाराकारादीना स्वदेहसदृशं परदेहं दृष्ट्वा । कथंम्भूतं ? परात्मनाधिष्ठितं कर्मवशात्स्वीकृतं अचेतनं चेतनेन संगतं । मूढो बहिरात्मा परत्वेन परात्मत्वेन अध्यवस्यति ।।१०।। karmanimittathI aupAdhikabhAv chhe; vaLI varNAdik chhe te potAnA guNo nathI paN sharIrAdi pudgalanA guNo chhe; sharIrAdimAn paN varNAdinun vA paramANunun palaTAvun nAnA prakArarUp thayA kare chhe. e sarva pudgalanI avasthAo chhe, parantu te sarvane A jIv potAnun svarUp jANe chhe. tene svabhAv – parabhAvano vivek thaI shakato nathI.’’1 8 – 9
svadehamAn Avo adhyavasAy karanAr bahirAtmA paradehamAn kevo adhyavasAy kare chhe, te kahe chhe –
anvayArtha : (मूढः) agnAnI bahirAtmA, (परमात्माधिष्ठितं) bIjAnA AtmA sAthe rahelA (अचेतनं) achetan – chetanArahit (परदेहं) bIjAnA sharIrane, (स्वदेहसदृशं) potAnA sharIr samAn (दृष्ट्वा) joIne (परत्वेन) bIjAnA AtmArUpe (अध्यवस्यति) mAne chhe.
TIkA : vyApAr, vyAhAr (vANI, vachan) AkArAdivaDe paradehane potAnA deh samAn joIne – kevo (joIne)? karmavashAt bIjAnA AtmAthI adhiShThit – svIkRut achetan (paranA dehane) chetanAyukta joIne bahirAtmA tene (dehane) parapaNArUp – arthAt paranA AtmArUpe mAne chhe. ✽
1. mokShamArgaprakAshak gu. AvRutti – pRu. 42.
Page 16 of 170
PDF/HTML Page 45 of 199
single page version
एवंविधाध्यवसायात्किं भवीत्याह –
टीका – विभ्रमो विपर्यासः पुंसां वर्तते ? किं विशिष्टानां ? अविदितात्मनां अपरिज्ञातात्मस्वरूपाणां । केन कृत्वाऽसौ वर्तते ? स्वपराध्यवसायेन । क्व ? देहेषु । कथम्भूतो
bhAvArtha : agnAnI bahirAtmA, jevI rIte potAnA sharIrane potAno AtmA mAne chhe tevI rIte bIjAnA (strI – putra – mitrAdikanA) achetan sharIrane temano (strI – putra – mitrAdikano AtmA) mAne chhe.
jem potAnA sharIrano nAsh thatAn, bahirAtmA potAno nAsh samaje chhe, tem strI – putra – mitrAdinA sharIrano nAsh thatAn te temanA AtmAno nAsh samaje chhe. em te potAnA sharIramAn Atmabuddhi – AtmakalpanA – karI dukhI thAy chhe, ane bIjAo paN sharIranI pratikULatAnA kAraNe dukhI thAy chhe em mAne chhe. 10.
evA prakAranA adhyavasAyathI shun thAy chhe te kahe chhe —
anvayArtha : (अविदितात्मनां पुंसां) AtmAnA svarUpathI agnAn puruShone, (देहेषु) (स्वपराध्यवसायेन) potAnI ane paranI AtmabuddhinA kAraNe (पुत्रभार्यादिगोचरः) putra – strI – AdikanA viShayamAn (विभ्रमः वर्तते) vibhram varte chhe.
TIkA : puruShone vibhram arthAt viparyAs (mithyAgnAn) varte chhe. kevA puruShone? AtmAthI ajAN – AtmasvarUpane nahi jANanArA – puruShone. shAthI karIne te (vibhram) varte chhe? svaparanA adhyasAyathI. (vibhram) kyAn thAy chhe? sharIro viShe. kevo vibhram thAy chhe? putra – ✽
Page 17 of 170
PDF/HTML Page 46 of 199
single page version
विभ्रमः ? पुत्रभार्यादिगोचरः परमार्थतोऽनात्मीयमनुपकारकमपि पुत्रभार्याधनधान्यादिकमात्मीयमुपकारकं च मन्यते । तत्सम्पत्तौ संतोषं तद्वियोगे च महासन्तापमात्मवधादिकं च करोति ।।११।। bhAryAdi viShayak (vibhram thAy chhe.) – paramArthe (vAstavamAn) putra, strI, dhan, dhAnyAdi AtmIy (potAnAn) temaj upakArak nahi hovA chhatAn, te (vibhramit puruSh) temane AtmIy tathA upakArak mAne chhe, temanI sampattimAn (AbAdImAn) te santoSh tathA tenA viyogamAn mahAsantAp ane AtmavadhAdik kare chhe.
bhAvArtha : je puruShone AtmasvarUpanun yathArtha gnAn nathI, teo potAnA sharIramAn potAnA AtmAnI ane paranA sharIramAn paranA AtmAnI kalpanA karI, strI – putrAdikanA viShayamAn vibhrAnta rahe chhe – arthAt potAnA sharIranI sAthe strI – putrAdikanA sharIr – sambandhane ja potAnA AtmAno sambandh mAne chhe.
bahirAtmA strI – putra – mitrAdi anAtmIy arthAt par hovA chhatAn temane AtmIy mAne chhe ane potAne anupakArak hovA chhatAn temane upakArak mAnI temanI rakShAno prayatna kare chhe, tenA sanyogAdimAn sukhI thAy chhe ane temanA viyogAdimAn mahAsantAp mAne chhe ane Atmavadh paN kare chhe.
‘‘........sharIrano sanyog thavA ane chhUTavAnI apekShAe janma – maraN hoy chhe tene potAnAn janma – maraN mAnI ‘‘hun Upajyo, hun marIsh’’ em mAne chhe. vaLI sharIranI ja apekShAe anya jIvothI sambandh mAne chhe, jemake jenAthI sharIr nIpajyun tene potAnAn mAtA – pitA mAne chhe, sharIrane ramADe tene potAnI ramaNI mAne chhe, sharIravaDe nIpajyAn tene potAnAn dIkarA – dIkarI mAne chhe, sharIrane je upakArak chhe tene potAno mitra mAne chhe tathA sharIranun bUrun kare tene potAno shatru mAne chhe, ityAdirUp tenI mAnyatA hoy chhe. ghaNun shun kahIe? harakoI prakAravaDe potAne ane sharIrane te ekarUp ja mAne chhe.......’’1
‘‘........vaLI jem koI bahAvaro beTho hato tyAn koI anya ThekANethI mANas, ghoDA ane dhanAdik AvI UtaryAn; te sarvane A bahAvaro potAnAn jANavA lAgyo, paN e badhAn potapotAne AdhIn hovAthI temAn koI Ave, koI jAy ane koI anek avasthArUp pariName – em e sarvanI parAdhIn kriyA thavA chhatAn A bahAvaro tene potAne AdhIn jANI mahA khedakhinna thAy chhe. e pramANe A jIv jyAn paryAy (sharIr) dhAraN kare chhe tyAn koI anya ThekANethI putra, ghoDA ane dhanAdik AvIne svayam prApta thAy chhe tene A jIv potAnAn 1. mokShamArga prakAshak gu. AvRutti – pRu. 83.
Page 18 of 170
PDF/HTML Page 47 of 199
single page version
एवंविधविभ्रामाच्च किं भवतीत्याह –
टीका — तस्माद्विभ्रमाद्बहिरात्मनि संस्कारो वासना दृढोऽविचलो जायते । किन्नामा ? अविद्यासंज्ञितः अविद्या संज्ञाऽस्य संजातेति ‘‘तारकादिभ्य इतच्’’ येन संस्कारेण कृत्वालोको- ऽविवेकिजनः । अंगमेव च शरीरमेव । स्वं आत्मानं । पुनरपि जन्मान्तरेऽपि । अभिमन्यते ।।१२।। jANe chhe, paN e to potapotAne AdhIn koI Ave, koI jAy tathA koI anek avasthArUp pariName – em tenI parAdhIn kriyA hoy chhe, tene potAne AdhIn mAnI A jIv khedakhinna thAy chhe.’’2 11.
evA prakAranA vibhramathI shun thAy chhe? te kahe chhe –
anvayArtha : (तस्मात्) e vibhramathI (अविद्यासंज्ञितः) avidyA nAmano (संस्कारः) (दृढः) draDh – majabUt (जायते) thAy chhe, (येन) je kAraNathI (लोकः) agnAnI jIv (पुनः अपि) janmAntaramAn paN (अंगम् एव) sharIrane ja (स्वं अभिमन्यते) AtmA mAne chhe.
TIkA : te vibhramathI bahirAtmAmAn sanskAr eTale vAsanA draDh – avichal thAy chhe. kayA nAmano (sanskAr)? avidyA nAmano (sanskAr) – avidyA sangnA jenI chhe te – je sanskArane lIdhe avivekI (agnAnI) jan angane ja eTale sharIrane ja pharIthI paN, arthAt anya janmamAn paN potAno AtmA mAne chhe.
bhAvArtha : A jIvane agnAnajanit avidyA sanskAr anAdikAlathI chhe, strI – putrAdi par padArthomAn Atmabuddhi karavAthI A sanskAr draDh thAy chhe ane tene lIdhe anya janmamAn paN jIv sharIrane ja AtmA mAne chhe. ✽
2. mokShamArga prakAshak, gu. AvRutti – pRu. 52.
Page 19 of 170
PDF/HTML Page 48 of 199
single page version
एवमभिमन्यमानश्चासौ किं करोतीत्याह —
टीका – देहे स्वबुद्धित्मबुद्धिरार्बहिरात्मा किं करोति ? आत्मानं युनक्ति सम्बद्धं करोति
anAdi agnAnatAnA kAraNe A jIvane je paryAy (sharIr) prApta thAy chhe tene te potAno AtmA samajI le chhe ane teno Avo agnAnAtmak sanskAr janma – janmAntaromAn paN banyo rahevAthI te draDh thato jAy chhe. jem rassInA ghasArAthI kUvAnA pattharamAn kApo vadhu ne vadhu UnDo paDato jAy chhe, tem avidyAnA sanskAro paN agnAnI jIvamAn vadhu ne vadhu UnDA UtaratA jAy chhe.
avidyAnA sanskArothI prerAI A jIv sharIrAdi par padArtho viShe Atmabuddhi kare chhe. potAne parano kartA – bhoktA mAne chhe, par pratye ahankAr – mamakAr buddhi ne ekatAbuddhi kare chhe. A kAraNathI tene rAg – dveSh thAy chhe ane rAg – dveShathI tenun sansAr – chakra chAlu ja rahe chhe. 12.
evI rIte mAnIne te shun kare chhe? te kahe chhe –
anvayArtha : (देहे स्वबुद्धिः) sharIramAn Atmabuddhi karanAr bahirAtmA (निश्चयात्) nishchayathI (आत्मानं) potAnA AtmAne (एतेन) tenI sAthe – sharIranI sAthe (युनक्ति) joDe chhe – sambandh kare chhe, arthAt bannene ekarUp mAne chhe, parantu (स्वात्मनि एव आत्मधीः) potAnA AtmAmAn ja Atmabuddhi karanAr antarAtmA (देहिनं) potAnA AtmAne (तस्मात्) tenAthI – sharIrathI (वियोजयति) pRuthak – alag kare chhe.
TIkA : sharIramAn 1svabuddhi – Atmabuddhi karanAr bahirAtmA shun kare chhe? te (potAnA) 1. pATaN – jain bhanDAranI prat AdhAre ‘samAdhishatak’nI TIkAnA anuvAdamAn shrIyut maNilAl nabhubhAI
rAkhe chhe, arthAt dIrgha sansAratApamAn pADe chhe......’’
Page 20 of 170
PDF/HTML Page 49 of 199
single page version
दीर्धसंसारिणं करोतीत्यर्थः । केन ? एतेन देहेन । निश्चयात् परमार्थेन । स्वात्मन्येव जीवस्वरूपे एव आत्मधीरन्तरात्मा । निश्चयाद्वियोजयति असम्बद्धं करोति देहिनं ।।१३।। AtmAne (sharIr sAthe) joDe chhe – (tenI sAthe) sambandh kare chhe; tene dIrgha sansArI kare chhe – evo artha chhe. konI sAthe (joDe chhe)? nishchayathI eTale nakkI te sharIr sAthe (joDe chhe); paN AtmAmAn ja eTale jIvasvarUpamAn ja AtmabuddhivALo antarAtmA nishchayathI tene (AtmAne) tenAthI (sharIrathI) pRuthak (alag) kare chhe – (sharIr sAthe) asambandh kare chhe.
bhAvArtha agnAnI bahirAtmA potAnA sharIramAn sva-buddhi-Atmabuddhi kare chhe arthAt sharIr ane AtmAne ekarUp mAne chhe, jyAre gnAnI antarAtmA potAnA AtmAne sharIrathI bhinna samaje chhe.
‘‘........A jIv e sharIrane potAnun ang jANI potAne ane sharIrane ekarUp mAne chhe, paN sharIr to karmoday AdhIn koI veLA kRush thAy, koI veLA sthUl thAy, koI veLA naShTa thAy ane koI veLA navIn Upaje, ityAdi charitra thAy chhe. e pramANe tenI parAdhIn kriyA thavA chhatAn A jIv tene potAne AdhIn jANI mahA khedakhinna thAy chhe.....’’1
dehAdhyAsathI mithyAdraShTi bahirAtmA sharIrane ja AtmA mAnato hovAthI tene navAn navAn sharIrono sambandh thato rahe chhe ane tethI te anantakAl sudhI A gahan sansAravanamAn bhaTakato phare chhe tathA sansAranA tIvra tApathI sadA baLato rahe chhe.
antarAtmAne sharIrAdimAn Atmabuddhi (mamatvabuddhi) hotI nathI; paN tene potAnA gnAnadarshanasvarUp AtmAmAn ja Atmabuddhi hoy chhe; tethI te sharIrane, potAnA chaitanyasvarUpathI bhinna, pudgalano pinD samaje chhe. bhed – gnAnanA baLe te dhyAnadvArA – svarUpalInatA dvArA potAnA AtmAne sharIrAdinA bandhanathI sarvathA pRuthak kare chhe ane sadAne mATe mukta thaI jAy chhe.
AvI rIte draShTipherane lIdhe bahirAtmA par sAthe ekatvabuddhi karI sansAramAn rakhaDe chhe, jyAre antarAtmA par sAtheno sambandh toDI tathA sva sAthe sambandh joDI ante sansAranA dukhothI sarvathA mukta thAy chhe.
anAdi kAlathI sharIrane AtmA mAnavAnI bhUl jIve pote ja potAnI agnAnatAthI karI chhe ane AtmagnAn vaDe te ja potAnI bhUl sudhArI shake chhe.
‘sharIrAdimAn AtmabuddhirUp vibhramathI utpanna thayelun dukh AtmagnAnathI ja shAnta thAy chhe’2 13. 1. mokShamArga prakAshak, gu. AvRutti – pRu. 52 2. juo ‘samAdhitantra’ – shlok 41.
Page 21 of 170
PDF/HTML Page 50 of 199
single page version
देहेष्वात्मानं योजयतश्च बहिरात्मनो दुर्विलसितोपदर्शनपूर्वकमाचार्योऽनुशयं कुर्वन्नाह —
टीका – जाताः प्रवृत्ताः । काः ? पुत्रभार्यादिकल्पनाः । क्व ? देहेषु । कया ? आत्मधिया । क्व आत्मधीः ? देहेष्वेव । अयमर्थः – पुत्रादिदेहं जीवत्वेन प्रतिपद्यमानस्य मत्पुत्रो भार्येतिकल्पना विकल्पा जायन्ते । ताभिश्चानात्मनीयाभिरनुपकारिणीभिश्च सम्पत्तिं पुत्रभार्यादिविभूत्यतिशयं आत्मानो मन्यते जगत्कर्तृ हा हतं नष्टं स्वस्वरूप – परिज्ञानाद् बहिर्भूतं जगत् बहिरात्मा प्राणिगणः ।।१४।।
sharIromAn AtmAno sambandh joDanAr bahirAtmAnA nindanIy vyApArane batAvIne AchArya khed pragaT karatAn kahe chhe –
anvayArtha : (देहेषु) sharIromAn (आत्मधिया) AtmabuddhinA kAraNe (पुत्रभार्यादि- कल्पनाः जाताः) mAro putra, mArI strI, ityAdi kalpanAo utpanna thAy chhe. (हा) khed chhe ke (जगत्) bahirAtma – svarUp prANigaN (ताभिः) e kalpanAonA kAraNe (सम्पत्तिम्) strI – putrAdinI samRuddhine (आत्मनः) potAnI samRuddhi (मन्यते) mAne chhe. evI rIte A jagat (हतं) haNAI rahyun chhe.
TIkA : utpanna thaI – pravartI. shun (pravartI)? putra – strI Adi sambandhI kalpanAo. shAne viShe? sharIro viShe. kayA kAraNe? AtmabuddhinA kAraNe. shAmAn Atmabuddhi? sharIromAn ja. artha e chhe ke – putra vagerenA dehane jIvarUpe mAnanArane, ‘mAro putra, strI – evI kalpanAo – vikalpo thAy chhe. anAtmarUp ane anupakArak evI te kalpanAothI putra – bhAryAdirUp vibhUtinA atishay svarUp sampattine jagat potAnI mAne chhe. are! svasvarUpanA parignAnathI bahirbhUt (rahit) bahirAtmArUp jagat – prANigaN – haNAI rahyun chhe.
bhAvArtha : dehamAn AtmabuddhinA kAraNe AtmasvarUpanA gnAnathI rahit bahirAtmAo, strI – putrAdi sambandhomAn mArApaNAnI kalpanAo kare chhe ane temanI samRuddhine potAnI samRuddhi mAne chhe. Am A jagat haNAI rahyun chhe – e khedanI vAt chhe.
Page 22 of 170
PDF/HTML Page 51 of 199
single page version
इदानीमुक्तमर्थमुपसंहृत्यात्मन्यन्तरात्मनोऽनुप्रवेशं दर्शयन्नाह —
jyAnsudhI jIvane sharIramAn Atmabuddhi rahe chhe tyAnsudhI tene potAnA nirAkul nijAnandarasano svAd Avato nathI ane potAnI anantachatuShTayarUp sampattithI agnAt rahe chhe. te strI – putra – dhan – dhAnyAdi bAhya sampattione potAnI mAnI tenA sanyog – viyogamAn harSha – viShAd kare chhe. tenA phalasvarUp tenun sansAr – paribhramaN chAlu rahe chhe. tethI AchArya khed darshAvatAn kahe chhe ke, ‘‘hAy! A jagat mAryun gayun! ThagAI gayun! tene potAnun kAI paN bhAn rahyun nahi!’’
‘‘........vaLI koI vakhate koI prakAre potAnI ichchhAnusAr pariNamatA joI A jIv e sharIr – putrAdikamAn ahankAr – mamakAr kare chhe ane e ja buddhithI tene upajAvavAnI, vadhAravAnI tathA rakShA karavAnI chintAvaDe nirantar vyAkuL rahe chhe, nAnA prakAranAn dukh veThIne paN temanun bhalun ichchhe chhe......’’1
‘‘.......mithyAdarshan vaDe A jIv koI veLA bAhya sAmagrIno sanyog thatAn tene paN potAnI mAne chhe, putra, strI, dhan, dhAnya, hAthI, ghoDA, mandir (makAn) ane nokar – chAkarAdi je potAnAthI pratyakSha bhinna chhe. sadAkAL potAne AdhIn nathI – em potAne jaNAy to paN temAn mamakAr2 kare chhe, putrAdikamAn ‘‘A chhe te hun ja chhun’’ — evI paN koI veLA bhramabuddhi thAy chhe. mithyAdarshanathI sharIrAdikanun svarUp paN anyathA ja bhAse chhe.......’’3 14.
have kahelA arthano upasanhAr karIne AtmAmAn antarAtmAno anupravesh darshAvatAn kahe chhe — 1. mokShamArga prakAshak, gu. AvRutti – pRu. 53. २. वपुर्गृहं धनं दाराः पुत्रा मित्राणि शत्रवः ।
3. mokShamArga prakAshak, gu. AvRutti – pRu. 83.
Page 23 of 170
PDF/HTML Page 52 of 199
single page version
टीका — मूलं कारणं । कस्य ? संसारदुःखस्य । काऽसौ ? देहएवात्मधीः । देहः कायः स एवात्म इति धीः । यत एवं ततस्तस्मात्कारणात् । एनां देहएवात्मबुद्धिं त्यक्त्वा अन्तः प्रविशेत् आत्मनि आत्मबुद्धिं कुर्यात् अन्तरात्मा भवेदित्यर्थः । कथं भूतः सन् ? बहिरव्यापृतेन्द्रियः बहिर्बाह्यविषयेषु अव्यापृतान्यप्रवृत्तानीन्द्रियाणि यस्य ।।१५।।
anvayArtha : (देहे) sharIramAn (आत्मधीः एव) Atmabuddhi hovI te ja (संसारदुःखस्य) sansAranA dukhanun (मूलं) kAraN chhe (ततः) tethI (एनां) tene – sharIramAn Atmabuddhine – (त्यक्त्वा) chhoDIne tathA (बहिः अव्यापृतेन्द्रियः) bAhya viShayomAn indriyonI pravRuttine rokIne (अन्तः) antarangamAn – AtmAmAn (प्रविशेत्) pravesh karavo.
TIkA : mUl eTale kAraN, konun? sansAradukhanun te (kAraN) kayun? dehamAn ja Atmabuddhi arthAt deh – kAy te ja AtmA evI buddhi (mAnyatA) te. te kAraNane lIdhe teno, eTale dehamAn ja Atmabuddhino, tyAg karIne antaramAn pravesh karavo – AtmAmAn Atmabuddhi karavI – antarAtmA thavun – evo artha chhe. kevo thaIne? bAhyamAn avyApRut indriyovALo thaIne – arthAt bAhya viShayomAn jenI indriyo avyApRut eTale apravRutta thaI chhe (rokAI gaI chhe – aTakI gaI chhe) tevo thaIne.
bhAvArtha : sharIramAn Atmabuddhi thavI e ja sansAranun mUL (ek ja sAchun) kAraN chhe, mATe tene chhoDIne tathA indriyonI bAhya viShayomAn thatI pravRuttine rokIne AtmAmAn pravesh karavo, arthAt par taraphathI haThIne svasanmukh thavun.
sansAramAn jeTalAn dukh chhe te badhA sharIramAn ekatAbuddhinA kAraNe ja hoy chhe. jyAn sudhI jIvane bAhya padArthomAn Atmabuddhi rahe chhe tyAnsudhI AtmAnI sAthe sharIrano sambandh rahyA kare chhe ane tethI tene sansAramAn ghor dukh bhogavavAn paDe chhe.
jyAre jIvane sharIrAdi par padArtho taraphano mamatvabhAv chhUTI jAy chhe tyAre tene bAhya padArthomAn ahankAr – mamakArabuddhi hotI nathI. te parathI mukh moDI svasanmukh DhaLe chhe ane Atmik Anand anubhave chhe; tethI granthakAre samasta dukhonun mUL kAraN je sharIramAn Atmabuddhi chhe teno tyAg karI, antarAtmA thavAnI jIvane preraNA karI chhe, jethI te ghor sAnsArik dukhothI chhuTakAro pAmI sAchA nirAkul sukhanI prApti kare.
Page 24 of 170
PDF/HTML Page 53 of 199
single page version
अन्तरात्मा आत्मन्यात्मबुद्धि कुर्वाणोऽलब्धलाभात्संतुष्ट आत्मीयां बहिरात्मावस्थामनुस्मृत्य विषादं कुर्वन्नाह —
‘‘......A jIvane paryAyamAn ahambuddhi thAy chhe, tethI te potAne ane sharIrane ekarUp jANI pravarte chhe. A sharIramAn potAne ruche evI iShTa avasthA thAy chhe temAn rAg kare chhe tathA potAne aNaruchatI evI aniShTa avasthAmAn dveSh kare chhe. sharIranI iShTa avasthAnA kAraNabhUt bAhya padArthomAn rAg kare chhe tathA tenA ghAtak padArthomAn dveSh kare chhe......koI bAhya padArtha sharIranI avasthAnA kAraNarUp nathI, chhatAn temAn paN te rAgadveSh kare chhe.’’1
‘‘potAno svabhAv to draShTA – gnAtA chhe. have pote kevaL dekhavAvALo jANavAvALo to raheto nathI, paN je je padArthone te dekhe – jANe chhe temAn iShTa – aniShTapaNun mAne chhe ane tethI rAgIdveShI thAy chhe. koInA sadbhAvane tathA koInA abhAvane ichchhe chhe, paN teno sadbhAv ke abhAv A jIvano karyo thato ja nathI, kAraN ke koI dravya koI anya dravyano kartA chhe ja nahi,2 paN sarva dravyo potapotAnA svabhAvarUp pariName chhe; mAtra A jIv vyartha kaShAyabhAv karI vyAkuL thAy chhe.
vaLI kadAchit pote ichchhe tem ja padArtha pariName to paN te potAno pariNamAvyo to pariNamyo nathI, paN jem chAlatA gADAne dhakelI bALak em mAne ke, ‘‘A gADAne hun chalAvun chhun’’ – e pramANe te asatya mAne chhe.3........
mATe sharIrAdi mArAn chhe ane tenI kriyA hun karI shakun chhun evI sharIramAn Atmabuddhi te agnAnachetanA chhe. teno tyAg karI ‘AtmA e ja mAro chhe’ — evI AtmAmAn AtmabuddhirUp gnAyakasvabhAvanun avalamban karI antarAtmA thavA, AchArye agnAnI jIvane upadesh karyo chhe. 15.
antarAtmA AtmAmAn Atmabuddhi karato, alabdha (pUrve nahi prApta thayelA evA) lAbhathI santoSh pAmI, potAnI bahirAtmAvasthAnun smaraN karIne viShAd (khed) kare chhe. te kahe chhe — 1. mokShamArga prakAshak, gu. AvRutti – pRu. 92 2. ko dravya bIjA dravyane utpAd nahi guNano kare,
3. mokShamArga prakAshak, gu. AvRutti – pRu. 90.
Page 25 of 170
PDF/HTML Page 54 of 199
single page version
टीका — मत्त आत्मस्वरूपात् । च्युत्वा व्यावृत्य । अहं पतितः अत्यासक्त्या प्रवृत्तः । क्व ? विषयेषु । कैः कृत्वा ? इन्द्रियद्वारैः इन्द्रियमुखैः । ततस्तान् विषयान् प्रपद्य ममोपकारका एते इत्यतिगृह्यानुसृत्य । मां आत्मानं । न वेद न ज्ञातवान् । कथं ? अहमित्युल्लेखेन अहमेवाहं न शरीरादिकमित्येवं तत्त्वतो न ज्ञातवानित्यर्थः । कदा ? पुरा पूर्वं अनादिकाले ।।१६।।
anvayArtha : (अहं) hun (पुरा) anAdikAlathI (मत्तः) AtmasvarUpathI (च्युत्वा) chyut thaIne (इन्द्रियद्वारेः) indriyodvArA (विषयेषु) viShayomAn (पतितः) patit thayo, (ततः) tethI (तान्) te viShayone (प्रपद्य) prApta karI (तत्त्वतः) vAstavamAn (मां) mane – potAne (अहं इति न वेद) hun te ja chhun AtmA chhun em men oLakhyo nahi.
TIkA : mArAthI arthAt AtmasvarUpathI chyut thaI – pAchho haThI, hun patit thayo arthAt ati AsaktithI pravartyo. kyAn (pravartyo)? viShayomAn. konA dvArA? indriyorUp dvArothI – indriy – mukhethI. pachhI te viShayone prApta karIne, te mArA upakArak chhe em samajI tene atipaNe grahI – anusarI men potAne AtmAne – oLakhyo nahi – jANyo nahi. kevA prakAre (na jANyo)? ‘hun’ evA ullekhathI hun ja pote (AtmA) chhun, sharIrAdirUp nathI. em tattvata (vAstavamAn) men jANyun nahi – evo artha chhe. kyAre? pUrve – anAdikAle.
bhAvArtha : antarAtmA vichAr kare chhe ke, ‘hun anAdikAlathI AtmasvarUpane chUkI indriyonA viShayomAn Asakta rahyo; temAn Atmabuddhi karI men mArA AtmAnun vAstavik svarUp jANyun nahi.’
jyAnsudhI jIvane potAnA asalI chaitanyasvarUpanun yathArtha parignAn hotun nathI, tyAnsudhI te potAnA svarUpathI chyut thaI bAhya indriyonA viShayone potAne sukhadAyak – upakArak samajI temAn ati Asakti rahe chhe – temAn Atmabuddhi kare chhe, paN jyAre tene chaitanya ane par jaD padArthonun indriyonA viShayonun bhedavignAn thAy chhe ane potAnAn nirAkul chidAnand – sudhArasano svAd Ave
Page 26 of 170
PDF/HTML Page 55 of 199
single page version
अथात्मो ज्ञप्तावुपायं दर्शयन्नाह —
टीका – एवं वक्ष्यमाणन्यायेन । बहिर्वाचं पुत्रभार्याधनधान्यादिलक्षणान्बहिरर्थ-वाचकशब्दान् । त्यक्त्वा । अशेषतः साकल्येन । पश्चात् अन्तर्वाचं अहं प्रतिपादकः, प्रतिपाद्यः, सुखी, दुःखी, चेतनो वेत्यादिलक्षणमन्तर्जल्पं त्यजेदशेषतः । एष बहिरन्तर्जल्पत्यागलक्षणः योगः स्वरूपे चित्तनिरोधलक्षणः समाधिः । प्रदीपः स्वरूपप्रकाशकः । कस्य ? परमात्मनः । कथं ? समासेन संक्षेपेण झटिति परमात्मस्वरूपप्रकाशक इत्यर्थः ।।१७।। chhe tyAre tene bAhya indriyonA viShayo vagere padArtho bhalA – bUrA lAgatA nathI, phakta teo tene gneyarUp bhAse chhe. A kAraNathI antarAtmA pahelAn bahirAtmAvasthAmAn viShay – bhogone sukharUp mAnI sevato hato te have bhogavelA viShayonI bAbatamAn vichAr karavA lAge chhe ke, ‘are! agnAnatAthI indriyonA viShayamAn phasAI men mArun chaitanyasvarUp oLakhyun nahi!’ 16.
have AtmAne jANavAno upAy batAvatAn kahe chhe —
anvayArtha : (एवं) AgaLanA shlokamAn kahevAmAn AvatI vidhi anusAr (बहिर्वाचं) bAhya arthavAchak vachan – pravRuttino (त्यक्त्वा) tyAg karIne (अन्तः) antarang vachan – pravRuttine paN (अशेषतः) sampUrNapaNe (त्यजेत्) tajavI. (एषः) A (योगः) yog arthAt samAdhi (समासेन) (परमात्मनः) paramAtmasvarUpano (प्रदीपः) prakAshak dIvo chhe.
TIkA : evI rIte arthAt AgaL kahevAmAn AvatA nyAyathI, bAhya vachan – arthAt putra – strI – dhan-dhAnyAdirUp bAhyArtha vAchak shabdone, asheShapaNe eTale sampUrNapaNe tajIne, pachhI antarang vachanane – arthAt hun pratipAdak (guru), hun pratipAdya (shiShya), sukhI, dukhI, chetan ityAdirUp antarjalpano pUrNapaNe tyAg karavo. e bahirjalpa – antarjalpanA tyAg – svarUp yog — arthAt svarUpamAn chittanirodhalakShaN samAdhi – pradIp arthAt svarUpaprakAshak chhe. kono? paramAtmAno. kevI rIte? samAsathI eTale sankShepathI shIghrapaNe te paramAtmasvarUpano prakAshak chhe
Page 27 of 170
PDF/HTML Page 56 of 199
single page version
कुतः पुनर्बहिरन्तर्वाचस्त्यागः कर्तव्य इत्याह — evo artha chhe.
bhAvArtha : bAhya vachan – pravRuttinA vikalpo tem ja antarang vikalpono sarvathA tyAg karIne chaitanyasvarUpamAn ekAgra thavun te yog chhe samAdhi chhe. A yog paramAtmAno prakAshak pradIp chhe.
‘strI, putra, dhan, dhAnyAdi mArAn chhe’ evo mithyA pralAp te bAhya vachan – vyApAr – bahirjalpa chhe ane ‘hun sukhI, hun dukhI, hun rank, hun rAy, hun guru, hun shiShya’ ityAdi antarang vachanapravRutti te antarjalpa chhe. te banne bahirang ane antarang vachan – pravRuttine chhoDI AtmasvarUpamAn ekAgratA prApta karavI te yog athavA samAdhi chhe. A yog ja paramAtmasvarUpane prakAshavA mATe dIpak samAn chhe.
AchArye yogane pradIp kahyo chhe, kAraN ke jem dIvo nishchayathI potAnA svarUpane prakAshe chhe, te yog andar birAjelA nij AtmAnA svarUpane prakAshe chhe.
je samaye AtmA A bAhya – abhyantar sankalpa – vikalpono parityAg kare chhe te samaye te indriyonI pravRuttithI haThI nij svarUpamAn lIn thaI jAy chhe ane potAnA shuddha AtmasvarUpano anubhav kare chhe.
‘hun siddha samAn chhun, hun kevalagnAnamay chhun, vagere’ — evA vikalpo manamAn karyA kare ane upayogane shuddhAtmasvarUpamAn na joDe to te kalpanA – jAL chhe. temAn ja phasAI rahe to shuddha svAtmAno anubhav thAy nahi, kAraN ke Avun antarjalpan AtmAnubhavamAn bAdhak chhe. jyAn sudhI antarjalpanarUp antarang pravRutti chhe, tyAn sudhI savikalpa dashA chhe. atIndriy gnAn – svarUpamAn upayogane joDavA mATe gnAnI savikalpa dashAno tyAg kare chhe. nirvikalpa dashAmAn ja – samAdhimAn ja shuddhAtmAno anubhav thAy chhe. tethI granthakAre antarjalparUp savikalpa dashAno paN pUrNapaNe tyAg karavAnun sUchavyun chhe.
‘antarangamAn je vachan – vyApAravALI anek prakAranI kalpanA – jAL chhe te AtmAne dukhanun mUl kAraN chhe. teno nAsh thatAn hitakArI param padanI prApti thAy chhe.1 17.
vaLI antarang ane bahirang vachan – pravRuttino tyAg kevI rIte karavo? te kahe chhe — 1. juo – prastut granthano shlok 85.
Page 28 of 170
PDF/HTML Page 57 of 199
single page version
टीका — रूपं शरीरादिरूपं यद् दृश्यते इन्द्रियैः परिच्छिद्यते मया तदचेतनत्वात् उक्तमपि वचनं सर्वथा न जानाति । जानता च समं वचनव्यवहारो युक्तो नान्येनातिप्रसङ्गात् । यच्च जानद् रूपं चेतनमास्वरूपं तन्न दृश्यते इन्द्रियैर्न परिच्छिद्यते । तत एवं ततः केन सह ब्रवीम्यहम् ।।१८।।
anvayArtha : (मया) mArAvaDe (यत् रूपं) je rUp – sharIrAdirUpI padArtha (दृश्यते) dekhAy chhe (तत्) te – achetan padArtha (सर्वथा) sarvathA (न जानाति) koIne jANato nathI ane (जानत् रूपं) je jANavAvALo chaitanyarUp AtmA chhe te (न दृश्यते) dekhAto nathI. (ततः) to (अहं) hun (केन) konI sAthe (बव्रीमि) bolun – vAtachIt karun?
TIkA : rUp eTale sharIrAdirUp je dekhAy chhe arthAt indriyo dvArA mArAthI jaNAy chhe, te achetan (jaD) hovAthI (mArA) bolelA vachanane paN sarvathA jANatun nathI; je jANato hoy (samajato hoy) tenI sAthe vachan – vyavahAr yogya chhe; bIjAnI sAthe (vachan – vyavahAr) yogya nathI kAraN ke ati prasang Ave chhe, ane je rUp arthAt chetan – AtmasvarUp – jANe chhe te to indriyodvArA dekhAtun nathI – jaNAtun nathI; jo em chhe to hun konI sAthe bolun?
bhAvArtha : je sharIrAdirUpI padArtho indriyothI dekhAy chhe te achetan hovAthI bolelun vachan sarvathA jANatA nathI – samajatA nathI ane jenAmAn jANavAnI shakti chhe te chaitanyasvarUp AtmA arUpI hovAthI indriyodvArA dekhAto nathI; tethI antarAtmA vichAre chhe ke ‘koInI sAthe bolavun yA vachan – vyavahAranI pravRutti karavI te nirarthak chhe, kAraN je paranun jANavAvALun chaitanya – dravya chhe te to mane dekhAtun nathI ane indriyodvArA je rUpI sharIrAdik jaD padArtho dekhAy chhe te chetanArahit hovAthI kAI paN jANatA nathI; to hun konI sAthe vAt karun? koInI paN sAthe vAtachIt karavAnun banatun nathI, mATe have to mAre mArA svarUpamAn rahevun ✽
Page 29 of 170
PDF/HTML Page 58 of 199
single page version
एवं बहिर्विकल्पं परित्यज्यान्तर्विकल्पं परित्याजयन्नह –
e yogya chhe, parantu bolavAno vikalpa (rAg) karavo te yogya nathI.’’
A shlokamAn AchArye vibhAv – bhAvarUp bAhya vikalpa – jALathI chhUTavA mATe ek uttam upAy darshAvyo chhe.
koInI sAthe bolavun e vyavahAr kathan chhe. nishchayanayanI draShTie koI jIv bolI shakato ja nathI. je vANI nIkaLe chhe te bhAShAvargaNArUp pudgalonun vachanarUp pariNaman chhe. te AtmAnun kArya nathI. te kAryamAn agnAn dashAmAn jIvano bolavAno vikalpa (ichchhA) nimittamAtra chhe. vikalpa ane vANI e bannemAn nimitta – naimittik sambandh chhe. vikalpanA kAraNe vANI nIkaLe chhe em nathI ane vANI nIkaLI eTale vikalpa thayo em paN nathI. agnAnIne A vAtanI samajaN nathI, tethI te em mAne chhe ke, ‘men bolavAnI ichchhA karI eTale vANI nIkaLI,’ parantu tAttvik draShTie vichAratAn e satya nathI. bhAShAvargaNAnun vANIrUpe pariNaman tenA kAraNe chhe, svatantra chhe; ichchhAthI te nirapekSha chhe; chhatAn ‘hun bolun chhun’ em mAnavAmAn te jIv ane ajIv tattvonI ekatA – buddhi kare chhe. AvI UndhI mAnyatAne lIdhe tene anant sansAranA kAraNabhUt anantAnubandhI kaShAy thayA vagar raheto nathI.
gnAnIne asthiratAnA kAraNe bolavAno vikalpa Ave, paN svabhAvanI draShTie tenA abhiprAyamAn te vikalpano tene niShedh varte chhe, kAraN ke te jANe chhe ke vikalpa e rAg chhe, te AtmAnun svarUp nathI, te tenAthI bhinna chhe.
mATe koInI sAthe vAt karavAno vikalpa karavo te doSh chhe. AvI samajaNapUrvak je svarUpamAn lInatArUp maun seve chhe tene ja sAchI vachan – gupti chhe. AvI vachan – guptithI antarbAhya vachanapravRuttino svayam nAsh thAy chhe. 18.
evI rIte bAhya vikalpono parityAg karIne Abhyantar vikalpone chhoDAvatAn kahe chhe —
Page 30 of 170
PDF/HTML Page 59 of 199
single page version
टीका – परैरुपाध्यायादिभिरहं यत्प्रतिपाद्यः परान् शिष्यादीनहं यत्प्रतिपादये तत्सर्वं मे उन्मत्तचेष्टितं मोहवशादुन्मत्तस्येवाखिलं विकल्पजालात्मकं विजृम्भितमित्यर्थः । कुत एतत् ? यदहं निर्विकल्पको यद्यस्मादहमात्मा निर्विकल्पक एतैर्वचनविकल्पैरग्राह्यः ।।१९।।
anvayArtha : (अहं) hun (परैः) bIjAothI – adhyApakAdithI (यत् प्रतिपाद्यः) je kAI shIkhavavA yogya chhun tathA (परान्) bIjAone shiShyAdikane (यत् प्रतिपादये) hun je kAI shIkhavun (तत्) te (मे) mArI (उन्मत्तचेष्टितं) unmatta (pAgal) cheShTA chhe; (यद् अहं) kAraN ke (vAstavamAn) hun (निर्विकल्पकः) nirvikalpak arthAt vachan – vikalpothI agrAhya chhun.
TIkA : par vaDe arthAt upAdhyAyAdi vaDe mane je shIkhavADavAmAn Ave chhe ane bIjAone – shiShyo vagerene hun je shIkhavun chhun te badhI mArI unmatta (pAgal) cheShTA chhe – mohavashAt unmattanA (pAgalanA) jevI ja te badhI vikalpajAlarUp cheShTA pravarte chhe, evo artha chhe. shAthI te (unmatta cheShTA) chhe? kAraN ke hun (AtmA) to nirvikalpak arthAt vachanavikalpothI agrAhya chhun.
bhAvArtha : adhyApakAdi mane shIkhave chhe tathA hun shiShyAdi bIjAone shIkhavun chhun – evo sankalpa karun te mArun unmattapaNun – pAgalapaNun chhe, kAraN ke mArun vAstavik svarUp to nirvikalpa chhe arthAt badhA vikalpothI hun agrAhya chhun – par chhun.
AtmAno svabhAv to gnAtA – draShTA chhe. koIne shIkhavavun yA tenun bhalun – bUrun karavun e vAstavamAn AtmAno svabhAv nathI, kAraN ke ‘koI dravya anya koI dravyano kartA chhe ja nahi, paN sarva dravyo potapotAnA svabhAve pariName chhe’ em vichArI samyagdraShTi antarAtmA antaranA vikalpone toDI svarUpamAn lIn thavA prayatna kare chhe.
vikalpo dUr karI paramAtmatattvamAn lIn thavA mATe upadesh ApatAn shrI amitagati AchArya kahe chhe ke —
‘‘sansArarUpI bhayAnak jangalamAn paTakavAnA hetUbhUt sarva vikalpone dUr karIne tArA AtmAne sarvathI (dravyakarma, bhAvakarma ane nokarmathI) bhinna anubhav karatAn tun paramAtmatattvamAn lIn thaI jaIsh.’’1 १. सर्वं निराकृत्य विकल्पजालं, संसारकान्तारनिपातहेतुम् ।
Page 31 of 170
PDF/HTML Page 60 of 199
single page version
तदेव विकल्पातीतं स्वरूपं निरूपयन्नाह –
unmattatA be prakAranI chhe – ek shraddhA apekShAe ane bIjI chAritra apekShAe.
(1) shrI tattvArthasUtramAn2 je unmattatA darshAvI chhe te shraddhA apekShAe chhe. mithyAdraShTi sat ane asatno bhed jANato nathI. te unmatta puruShanI mAphak potAnI ruchi anusAr vastune samaje chhe. jem madirA pIne unmatta thayelo puruSh mAtA – patnIno bhed jANato nahi hovAthI kadI mAtAne patnI ane patnIne mAtA kahe chhe ane koI vakhat te patnIne patnI ane mAtAne mAtA kahe chhe, chhatAn te ThIk samajIne tem kahe chhe em nathI. tevI rIte mithyAdraShTine paN vastusvarUpanun yathArtha gnAn nahi hovAthI tenA vikalpo mithyA mAnyatAnA kAraNe unmatta puruShanA jevA hoy chhe.
(2) prastut shlokamAn je unmattatA darshAvI chhe te antarAtmAnI chAritra apekShAe chhe, shraddhA apekShAe nathI; kemake gnAnIne paN asthiratAnA kAraNe tevA vikalpo UThe chhe, paN abhiprAyamAn tene teno Adar nathI. jyAn sudhI vikalpa UThe tyAn sudhI nirvikalpa thaI shakAtun nathI. tethI AchArye vikalpa toDIne AtmasvarUpamAn lIn thavA mATe nirdesh karyo chhe; ane antarAtmAnI bhUmikAnA vikalpone chAritra apekShAe unmattapaNun kahyun chhe. 19.
te ja vikalpAtIt (nirvikalpa) svarUpanun nirUpaN karatAn kahe chhe –
anvayArtha : (यत्) je eTale shuddha AtmasvarUp (अग्राह्यं) agrAhyane arthAt krodhAdisvarUpane (न गृह्णाति) grahaN karatun nathI ane (गृहीतं अपि) grahaN karelAne arthAt 2. juo – tattvArthasUtra – a. 1, sUtra 32. ❈
//
/