Page 152 of 170
PDF/HTML Page 181 of 199
single page version

टीका — अथवा आत्मानमेव चित्स्वरूपमेव चिदानन्दमयमुपास्य आत्मा परमः परमात्मा जायते । अमुमेवार्थं दृष्टान्तद्वारेण समर्थयमानः प्राह – मथित्वेत्यादि । यथाऽऽत्मानमेव मथित्वा घर्षयित्वा तरुरात्मां (?) तरुरूषः स्वभावः स्वत एवाग्निर्जायते ।।९८।।

anvayārtha : — (अथवा) athavā (आत्मा) ātmā (आत्मानं एव) potānā ātmānī ja (उपास्य) upāsanā karī (परमः) paramātmā (जायते) thaī jāy chhe; (यथा) jem (तरुः) vānsanun jhāḍ (आत्मानं) potāne (आत्मा एव) pote ja (मथित्वा) mathīne – ragaḍīne (अग्निः) agnirūp (जायते) thaī jāy chhe tem.

ṭīkā : — athavā ātmānī ja eṭale chidānandamay chitsvarūpanī ja upāsanā karīne ātmā param eṭale paramātmā thāy chhe. ā ja arthanun draṣhṭānta dvārā samarthan karī kahe chhe — mathīne ityādi – jem pote potāne ja mathīne (ragaḍīne) – ghasīne, vr̥ukṣha arthāt vr̥ukṣharūp svabhāv svataḥ ja agnirūp thāy chhe, tem (ātmā ātmāne ja mathīne – upāsīne – paramātmārūp thāy chhe).

bhāvārtha : — jem vānsanun vr̥ukṣha vāns sāthe ragaḍī (mathī) svayam agnirūp thaī jāy chhe, tem ātmā paṇ potānā chidānandamay chitsvarūpanī upāsanā karīne svayam paramātmārūp thaī jāy chhe.

jem vānsanā vr̥ukṣhamān agni shaktirūpe vidyamān chhe ane te gharṣhaṇathī pragaṭ thāy chhe, tem ātmāmān paṇ pūrṇa gnānādi guṇo shaktirūpe vidyamān chhe ane te ātmānī ātmā sāthe ekarūpatā thatān pragaṭ thāy chhe – arthāt ātmā anya bāhyābhyantar saṅkalpa – vikalparūp vyāpārothī potānā upayogane haṭhāvī svarūpamān ekāgra karī de chhe tyāre tenā te guṇ (shuddha paryāyo) pragaṭ thāy chhe. ātmānā ātmā sāthenā saṅgharṣhathī dhyānarūpī agni pragaṭ thāy chhe. tenā nimitte jyāre karmarūpī indhan sarvathā baḷī jāy chhe. tyāre te ātmā paramātmā thaī jāy chhe.

Page 153 of 170
PDF/HTML Page 182 of 199
single page version

उक्तमर्थमुपसंहृत्य फलमुपदर्शयन्नाह —

samyagdraṣhṭi jyāre ātmadhyānamān magna thaī jāy chhe, tyāre dhyān, dhyātā ane dhyey — evo bhed raheto nathī, vachan ke anya vikalpa hotā nathī. tyān (ātmadhyānamān) to ātmā ja karma, ātmā ja kartā ane ātmāno bhāv te kriyā hoy chhe – arthāt kartā, karma ane kriyā – te traṇe taddan akhaṇḍ abhinna thaī jāy chhe; shuddhopayoganī nishchal dashā pragaṭ thāy chhe ane samyagdarshan – gnān – chāritra paṇ ekasāthe ekarūp thaīne prakāshe chhe.¹

ā shlokamān āchāryadeve e batāvyun chhe ke – potānā ātmānun shuddha chaitanyasvarūp samajī, arhantādinī upāsanānā rāgathī parāṅmukh thaī, svasanmukh thaī jīv jo potānā shuddhātmānī – param pāriṇāmik kāraṇ paramātmānī – ja upāsanā kare to te svayam paramātmā thaī shake chhe. darek jīvamān dravyadraṣhṭie paramātmā thavānī shakti chhe. jo te jinopadeshānusār puruṣhārthapūrvak udyam kare, to te shaktine sampūrṇapaṇe vyakta karī paramātmā thaī shake. 98.

ukta arthano upasanhār karīne phal darshāvī kahe chheḥ —

anvayārtha : — (इति) ukta prakāre (इदं) bhed – abhedarūp ātmasvarūpanī (नित्यं) nirantar (भावयेत्) bhāvanā bhāvavī. em karavāthī (तत्) te (अवाचां गोचरं पदं) anirvachanīy paramātmapadane (स्वतः एव) svataḥ ja – potānī meḷe ja ā jīv (आप्नोति) prāpta kare chhe. (यतः) je padathī (पुनः) pharīthī te (न आवर्तते) pāchho āvato nathī. 1.jahan̐ dhyān – dhyātā – dhyey ko na vikalpa vach – bhed na jahān̐,

Page 154 of 170
PDF/HTML Page 183 of 199
single page version

इति एवमुक्तप्रकारेण इदं भिन्नमभिन्नं चात्मस्वरूपं भावयेत् नित्यं सर्वदा । ततः किं भवति ? आप्नोति । किं ? तत्पदं मोक्षस्थानं । कथम्भूतं ? अवाचां गोचरं वचनैरनिर्देश्यं । कथं तत्प्राप्नोति ? स्वतः एव आत्मनैव परमार्थतो न पुनर्गुर्वादिबाह्यनिमित्तात् । यतः प्राप्तात् तत्पदान्नावर्तते संसारे पुनर्न भ्रमति ।।९९।।

ṭīkā : — ā pramāṇe eṭale ukta prakāre ā bhinna ne abhinna ātmasvarūpanī, nitya eṭale sarvadā, bhāvanā karavī. tethī shun thāy chhe? te pad – mokṣhasthān (prāpta thāy chhe). te (pad) kevun chhe? vāṇīne agochar eṭale vachano dvārā kahī shakāy nahi tevun (anirvachanīy) chhe. te kevī rīte prāpta kare chhe? paramārthe svataḥ ja (potānī meḷe ja) – ātmāthī ja (prāpta kare chhe) paṇ guru ādi bāhya nimitta vaḍe nahi; jyānthī eṭale prāpta thayelā te padathī (mokṣhasthānethī) te pāchho āvato nathī – arthāt pharīthī sansāramān bhamato nathī.

bhāvārtha : — sādhakane nirvikalpa dashāmān potānā ātmāno āshray ane savikalpa dashāmān arhantādinī upāsanādi hoy chhe. krame krame ātmāno āshray vadhato jāy chhe ane bhagavānanī upāsanādirūp vyavahār ghaṭato jāy chhe. potānā ātmānī upāsanā pūrṇa thatān bhagavānanī upāsanārūp vikalpano paṇ abhāv thāy chhe. tenun nām bhinna ne abhinna ātmasvarūpanī nitya bhāvanā karavī em kahevāmān āve chhe. te pramāṇe vītarāgatā pūrṇa thatān kevaḷagnān pāmī jīv mokṣha prāpta kare chhe ane mokṣhasthān pāmyā pachhī jīv kadī sansāramān pāchho āvato nathī; kem ke tene rāgano sarvathā abhāv varte chhe. rāg vinā sansār arthāt bhavabhramaṇ – janma

ātmasvarūpanī prāpti māṭe jemaṇe ātmāno pūrṇa vikās sādhyo chhe tevā arhanta ane siddha paramātmānā svarūpane yathārthapaṇe jāṇī tadrūp thavānī bhāvanāmān magna rahevun, ane pachhī potānā ātmasvarūpamān sthir thavāno sadā draḍh abhyās karavo. em karavāthī vachanātīt atīndriy paramātmapadanī prāpti thāy chhe. te pad prāpta karyā pachhī sansāramān pharīthī janma levo paḍato nathī. sadāne māṭe sansāranā sarva prakāranān duḥkhothī chhūṭakāro thāy chhe ane te sadā gnānānandamān magna rahe chhe.

prastut shlokamān ‘स्वतः एव’ shabdo ghaṇā arthasūchak chhe. te batāve chhe ke paramātmapadanī prāpti potanāmānthī ja potānā puruṣhārthathī ja thāy chhe. temān tīrthaṅkar bhagavān ādinī upāsanā, divya – dhvani, gurunā upadeshādi bāhya nimitto hovā chhatān nimittothī nirapekṣhapaṇe

Page 155 of 170
PDF/HTML Page 184 of 199
single page version

ननु आत्मनि सिद्धे तस्य तत्पदप्राप्तिः स्यात् न चासौ तत्त्वचतुष्टयात्मकाच्छरीरात्तत्त्वान्तरभूतः सिद्ध इति चार्वाकाः । सदैवात्मा मुक्तः सर्वदा स्वरूपोपलम्भसम्भवादिति सांख्यास्तान् प्रत्याह —

टीका — चित्तत्त्वं चेतनालक्षणं तत्त्वं यदि भूतजं पृथिव्यप्तेजोवायुलक्षणभूतेभ्यो जातं यद्यभ्युपगम्यते तदाऽयत्नसाध्यं निर्वाणं यत्नेन तात्पर्येण साध्यं निर्वाणं न भवति । paramapadanī prāpti thāy chhe. nimittathī kadī thatī nathī, kem ke jyān sudhī nimitta taraph lakṣha hoy tyān sudhī ātmā taraph lakṣha vaḷatun nathī.

paramātmā thavānī shakti potānāmān mojūd chhe. te shaktinun samyak prakāre shraddhān – gnān karī, ātmasanmukh thaī tene pragaṭ karavāno avirat prayatna karavāmān āve to paramapadanī prāpti avashya thāy. 99.

ātmā chhe evun siddha hoy, to tene te padanī prāpti sambhave, paṇ te (ātmā) chār tattvonā samūharūp sharīrathī bhinna anya tattvarūp siddha thato nathī evun chārvāko māne chhe; ane sarvadā svarūpanī upalabdhino sambhav hovāthī sadāy mukta chhe – evo sāṅkhyamat chhe. temanā prati kahe chheḥ —

anvayārtha : — (चित्तत्वं) chetanā lakṣhaṇavāḷo ā jīv (यजि भूतजम्) jo bhūt – chatuṣhṭayathī utpanna thayelā hoy, to (निर्वाणं) mokṣha (अयत्नसाध्यं) yatna sādhavā yogya rahe nahi, (अन्यथा) athavā (योगतः) yogathī eṭale shārīrik yogakriyāthī (निर्वाणं) nirvāṇanī prāpti thāy, to (तस्मात्) tenāthī (योगिनां) yogīone (क्वचित्) koī paṇ avasthāmān (दुःखं न) duḥkh hoy nahi.

ṭīkā : — chittatva eṭale chetanāsvarūp tattva jo bhūt ja hoy arthāt pr̥ithvī, pāṇī, tej ane vāyurūp bhūtomānthī utpanna thayelun mānavāmān āve, to nirvāṇ ayatnasādhya rahe

Page 156 of 170
PDF/HTML Page 185 of 199
single page version

एतच्छरीरपरित्यागेन विशिष्टावस्थाप्राप्तियोग्यस्यात्मन एव तन्मते अभावादित्यात्मनो मरणरूपविनाशादुत्तरकालमभावः । सांख्यमते तु भूतजं सहजं भवनं भूतं शुद्धात्मतत्त्वं तत्र जातं तत्स्वरूपसंवेदकत्वेन लब्धात्मलाभं एवंविधं चित्तत्त्वं यदि तदाऽयत्नसाध्यं निर्वाणं यत्नेन ध्यानानुष्ठानादिना साध्यं न भवति निर्वाणं । सदा शुद्धात्मस्वरूपानुभवे सर्वदैवात्मनो निरुपायमुक्तिप्रसिद्धेः । अथवा निष्पन्नेतरयोग्यपेक्षया अयत्नेत्यादिवचनम् । तत्र निष्पन्नयोग्यपेक्षया चित्तत्त्वं भूतजं स्वभावजं । भूतशब्दोऽत्र स्वभाववाची । मनोवाक्कायेन्द्रियैरविक्षिप्तमात्मस्वरूपं भूतं तस्मिन् जातं तत्स्वरूपसंवेदकत्वेन लब्ध्यात्मलाभं एवंविधं चित्तत्त्वं यदि तदाऽयत्नसाध्यं निर्वाणं तथाविधमात्मस्वरूपमनुभवतः कर्मबंधाभावतो निर्वाणस्याप्रयाससिद्धत्वात् अथवा अन्यथा प्रारब्धयोग्यपेक्षया भूतजं चित्तत्त्वं न भवति । तदा योगतः स्वरूपसंवेदनात्मक- चित्तवृत्तिनिरोधाभ्यासप्रकर्षान्निर्वाणं । यत एवं तस्मात्क्वचिदप्यवस्थाविशेषे दुर्धरानुष्ठाने छेदनभेदनादौ

‘sāṅkhyamat’mān bhūt ja eṭale sahaj bhavan te bhūt arthāt shuddhātmatattva – temān utpanna thayelun te. tenā svarūpanā samvedakapaṇāthī jeno ātmalābh prāpta thayo chhe evā prakāranun chittatva jo hoy, to nirvāṇ ayatnasādhya thāy arthāt yatnathī eṭale dhyānanā anuṣhṭhānādithī nirvāṇ sādhavā yogya raheto nathī, kāraṇ ke nitya shuddhātmasvarūpanā anubhavamān sarvadā ja ātmānī nirupāy (ayatnasādhya) mukti prasiddha chhe.

athavā (ā shlokamān) ayatna ityādi vachan chhe te niṣhpanna itar yogīnī apekṣhāe chhe. tyān niṣhpanna yogīnī apekṣhāe chittatva jo bhūt ja eṭale svabhāv ja hoy, [bhūt shabdane ahīn svabhāvanā arthamān samajavo] – arthāt man, vāṇī, kāyā, indriyo, ādithī avikṣhipta ātmasvarūp bhūt eṭale temān utpanna thayelun hoy arthāt tenā svarūpanā samvedakapaṇāthī jeno ātmalābh prāpta thayo chhe evā prakāranun chittatva jo hoy, to nirvāṇ ayatnasādhya chhe, kāraṇ ke tevā prakāranā ātmasvarūpano anubhav karanārane karmabandhano abhāv hovāthī nirvāṇ vagar prayāse siddha chhe.

athavā – anya prakāre prārabdha yogīnī apekṣhāe bhūt ja chittatva na hoy, to yogadvārā svarūpasamvedanātmak chittavr̥uttinā nirodhanā prakarṣha abhyāsathī nirvāṇ thāy, tethī kvachit paṇ avasthāvisheṣhamān arthāt durdhar anuṣhṭhānamān ke chhedan – bhedanādimān yogīone duḥkh na hoy,

Page 157 of 170
PDF/HTML Page 186 of 199
single page version

वा योगिनां दुःखं न भवति । आनन्दात्मकस्वरूपसंवित्तौ तेषां तत्प्रभवदुःखसंवेदना-सम्भवात् ।।१००।। kāraṇ ke ānandātmak svarūpanā samvedanamān temane tenāthī utpanna thatān duḥkhanā vedanano abhāv chhe.

bhāvārtha : — ‘chārvākamat’ anusār jīvatattva bhūt ja chhe – arthāt pr̥ithvī, jal, agni ane vāyu – e bhūtachatuṣhṭayathī utpanna thāy chhe. jo bhūtachatuṣhṭayathī utpanna thayelā sharīrane ja ātmā mānavāmān āve, to sharīranā nāshane ja mokṣha mānavāno prasaṅg āve ane tethī mokṣha ayatnasādhya rahe; nirvāṇ māṭe anya koī puruṣhārthanī jarūr rahe nahi. māṭe sharīrano nāsh thatān ātmāno abhāv mānavo ane ātmānā abhāvane mokṣha mānavo – evī chārvākonī jīvātmā sambandhī kalpanā bhramamūlak – mithyā chhe.

‘sāṅkhyamatānusār’ ātmā bhūt ja arthāt sarvathā svabhāvasiddha shuddhasvarūp ja chhe. tene sarva avasthāomān shuddha ja māne chhe. nirvāṇ māṭe samyakgnān, dhyān, tapādirūp puruṣhārthanī temane āvashyakatā nahi jaṇātī hovāthī, temanā mate mokṣha ayatnasādhya chhe. māṭe sāṅkhyanī kalpanā paṇ yuktisaṅgat nathī.

‘jainamatānusār’ svarūp – samvedanātmak chittavr̥uttinā nirodhanā draḍh abhyās dvārā sarva vibhāv pariṇatine haṭhāvī shuddhātmasvarūpamān sthiratārūp nirvāṇ ‘yatnasādhya’ chhe. ane tevā prakāranā ātmasvarūpano anubhav karanārane karmano abhāv svayam thavāthī nirvāṇanī siddhi karma apekṣhāe prayatna vinā arthāt ‘ayatnasādhya’ thāy chhe, kem ke karma pudgal chhe. tenī avasthā jīv karī shakato nathī; tethī tenā abhāv māṭe jīvane koī prayatna karavo paḍato nathī.

yogījanone, ati ugra tap yā dhyānādi karatī vakhate koī paṇ prakārano khed ke duḥkh thatun nathī, parantu potānā lakṣhyanī siddhi thatī joī tap – dhyānādi karavāmān ānand māne chhe. teo sharīrane ātmāthī bhinna samaje chhe, tethī sharīr kr̥ush thatān teo khed khinna thatā nathī tathā upasarga samaye potānā sāmyabhāvanī sthiratāne chhoḍatā nathī.

‘‘jem suvarṇa, agnithī tapāvā chhatān tenā suvarṇapaṇāne chhoḍatun nathī, tem gnānī karmanā udaye tapta hovā chhatān te potānā gnānīpaṇāne chhoḍato nathī.’’¹ 100. 1.jyam agnitapta suvarṇa paṇ nij svarṇabhāv nahi taje, tyam karmaudaye tapta paṇ gnānī na gnānīpaṇun taje. (184)

Page 158 of 170
PDF/HTML Page 187 of 199
single page version

नन्वात्मना मरणरूपविनाशादुत्तरकालमभावसिद्धेः कथं सर्वदाऽस्तित्वं सिध्येदिति वदन्तं प्रत्याह —

टीका — स्वप्ने स्वप्नावस्थायां दृष्टे विनष्टेऽपि शरीरादौ आत्मनो यथा नाशो नास्ति तथा जागरदृष्टेऽपि जागरे जाग्रदवस्थायां दृष्टे विनष्टेऽपि शरीरादौ आत्मनो नाशो नास्ति । ननु स्वप्नावस्थायां भ्रांतिवशादात्मनो विनाशः प्रतिभातीति चेत्तदेतदन्यत्रापि समानं । न खलु शरीरविनाशे आत्मनो विनाशमभ्रान्ती मन्यते । तस्मादुभयत्राप्यात्मनो विनाशोऽनुपपन्नो विपर्यासाविशेषत् । यथैव हि स्वप्नावस्थायामविद्यमानेऽप्यात्मनो विनाशे विनाशः प्रतिभासत इति विपर्यासः तथा जाग्रदवस्थायामपि ।।१०१।।

maraṇarūp vināshathī uttarakālamān (vināsh pachhī) ātmāno abhāv siddha hoy to tenun sarvadā astitva kevī rīte siddha thāy? evun bolanār prati kahe chheḥ —

anvayārtha : — (स्वप्ने) svapna – avasthāmān (दृष्टे विनष्टे अपि) pratyakṣha jovāmān āvelā sharīrādikano nāsh thavā chhatān (यथा) jem (आत्मनः) ātmāno (नाशः न अस्ति) nāsh thato nathī (यथा) tem (जागरदृष्टे अपि) jāgrat avasthāmān paṇ dekhelā sharīrādikano nāsh thavā chhatān, ātmāno nāsh thato nathī; (विपर्यासाविशेषतः) kāraṇ ke banne avasthāomān viparīt pratibhāsamān kāī pher nathī.

ṭīkā : — svapnamān eṭale svapna – avasthāman dekhavāmān āvelā sharīrādino nāsh thavā chhatān jem ātmāno nāsh thato nathī, tem jāgrat avasthāmān paṇ dekhavāmān āvelā sharīrādino nāsh thavā chhatān, ātmāno nāsh thato nathī. svapna – avasthāmān bhrāntine līdhe ātmāno vināsh pratibhāse chhe em shaṅkā karavāmān āve, to anyatra paṇ (jāgrat avasthāmān paṇ) te samān chhe. bhrānti vināno māṇas, sharīrano vināsh thatān ātmāno vināsh kharekhar mānato nathī. tethī bannemān (svapna avasthāmān ane jāgrat avasthamān) paṇ viparyāsamān (bhrāntimān) pher nahi hovāthī (bhrānti samān hovāthī) ātmāno vināsh nahi hovā chhatān (teno) vināsh pratibhāse chhe, tem evī bhrānti jāgrat avasthāmān paṇ thāy chhe.

Page 159 of 170
PDF/HTML Page 188 of 199
single page version

नन्वेव प्रसिद्धस्याप्यनाद्यनिधनस्यात्मनो मुक्त्यर्थं दुर्द्धरानुष्ठानक्लेशो व्यर्थो ज्ञानभावनामात्रैणैव मुक्तिसिद्धेरित्याशङ्कयाह —

bhāvārtha : — svapnamān sharīrano nāsh jovā chhatān ātmāno nāsh thato nathī to paṇ ātmānā nāshano bhram (viparīt pratibhās) thāy chhe; tem jāgrat – avasthāmān paṇ sharīrano nāsh jovā chhatān ātmānā vināshano bhram thāy chhe. banne avasthāomān je bhram thāy chhe te samān chhe. temān kāī taphāvat nathī. paramārtha draṣhṭie jovāmān āve to svapnamān manuṣhyanā sharīrano ane tenā ātmāno nāsh thayo nathī; tem jāgrat avasthāmān paṇ maraṇathī manuṣhyanā sharīrano ane temān rahelā ātmāno nāsh thato nathī, kāraṇ ke darek dravya sat chhe. satno kadī nāsh thato nathī, phakta tenī paryāyamān pheraphār thāy chhe. ek paryāyano vyay, bījī paryāyano utpād ane te bannemān dravyanun dhrauvyarūpe kāyam rahevun – evī vastusthiti chhe.

ātmā ek chetan, amūrtik, avināshī padārtha chhe. tenā vināshanī kalpanā karavī e nitānta bhram chhe. sansār – avasthāmān sharīr sāthe ātmāno paraspar ekakṣhetrāvagāharūp sanyog sambandh chhe, paṇ agnānīne te bannenun bhedavignān nahi hovāthī bannene ekarūp māne chhe; tethī sharīrarūp pudgal – paryāyano vyay joī temān sanyogarūpe rahelā ātmāno paṇ bhramathī vināsh māne chhe; parantu jhūmpaḍī baḷī jatān temān rahelun ākāsh kāī baḷī jatun nathī, tem sharīrano nāsh thatān temān rahelā ātmāno nāsh thato nathī. 101.

anādinidhan ātmā prasiddha hovā chhatān tenī mukti māṭe durddhar tapashcharaṇarūp klesh karavo vyartha chhe, kāraṇ ke gnānabhāvanāmātrathī ja muktinī siddhi chhe evī āshaṅkā karī kahe chheḥ — ✽

Page 160 of 170
PDF/HTML Page 189 of 199
single page version

टीका — अदुःखेन कायक्लेशादिकष्टं विना सुकुमारोपक्रमेण भावितमेकाग्रतया चेतसि पुनः पुनः संचिन्तितं ज्ञानं शरीरादिभ्यो भेदेनात्मस्वरूपपरिज्ञानं क्षीयते अपकृष्यते । कस्मिन् ? दुःखसन्निधौ दुःखोपनिपाते सति । यत एवं तस्मात्कारणात् यथाबलं स्वशक्त्यनतिक्रमेण मुनिर्योगी आत्मानं दुःखैर्भावयेत् कायक्लेशादिकष्टेः सहाऽऽत्मस्वरूपं भावयेत् । कष्टसहोभवन्सदाऽऽत्मस्वरूपं चिन्तयेदित्यर्थः ।।१०२।।

ननु यद्यात्मा शरीरात्सर्वथाभिन्नस्तदा कथमात्मनि चलति नियमेन तच्चलम् तिष्ठति नियमेन तिष्ठेदिति वदन्तं प्रत्याह —

anvayārtha : — (अदुःखभावितं ज्ञानं) je gnānaduḥkh vinā bhāvavāmān āve chhe, te (दुःखसनिधौ) upasargādi duḥkho āvī paḍatān (क्षीयते) nāsh pāme chhe, (तस्मात्) māṭe (मुनिः) munie antarātmā yogīe – (यथाबलं) potānī sharīrādithī bhinna bhāvanā bhāvavī.

ṭīkā : — duḥkh vinā eṭale kāyakleshādinā kaṣhṭa vinā sukumār upakramathī bhāvavāmān āvelun arthāt ekāgratāthī manamān vāramvār chintavelun gnān eṭale sharīrādithī bhinna ātmasvarūpanun parignān kṣhay pāme chhe – kṣhīṇ thāy chhe. kyāre? duḥkhanī sannidhimān (upasthitimān) – duḥkho āvī paḍatān, teṭalā māṭe yathāshakti eṭale potānī shaktinun ullaṅghan karyā sivāy munie – yogīe duḥkhathī ātmānī bhāvanā bhāvavī arthāt kāyakleshādirūp kaṣhṭothī ātmasvarūpanī bhāvanā karavī – kaṣhṭa sahīne sadā ātmasvarūpanun chintavan karavun – evo artha chhe.

bhāvārtha : — jemane sharīrādinī anukūḷatāmān yā sātāshīlapaṇāmān gnān – bhāvanā karavānī ādat paḍī chhe, temane upasargādi āvatān gnān – bhāvanā achal rahī shakatī nathī, kāraṇ ke teo bhūkh, taras, garamī, ṭhaṇḍī vagerenī thoḍī paṇ bādhā sahī shakatā nathī. teo najīvun saṅkaṭ āvī paḍatān gabharāī jāy chhe ane gnān – bhāvanāthī chalit thaī jāy chhe; tethī āchāryadeve ā shlokamān kahyun chhe ke gnān – bhāvanānā abhyāsīne uchit chhe ke te anek kaṣhṭo sahan karavānī evī ṭev pāḍe ke kaṣhṭo āvī paḍe to paṇ te gnān – bhāvanāthī chalāyamān thāy nahi. 102.

jo ātmā sharīrathī sarvathā bhinna hoy to tenā chālavāthī sharīr niyamathī kem chāle ane tenā ūbhā rahevāthī te (sharīr) niyamathī kem ūbhun rahe chhe? em shaṅkā karanār prati kahe chheḥ —

Page 161 of 170
PDF/HTML Page 190 of 199
single page version

टीका — आत्मनः सम्बंधिनः प्रयत्नाद्वायुः शरीरे समुच्चलति कथम्भूतात् प्रयत्नात् ? इच्छाद्वेषप्रवर्तितात् रागद्वेषाभ्यां जनितात् । तत्र समुच्चलिताच्च वायोः शरीरयंत्राणि शरीराण्येव यंत्राणि शरीरयंत्राणि । किं पुनः शरीराणां यंत्रैः साधर्म्ययतस्तानि यन्त्राणीत्युच्यन्ते ? इति चेत् उच्यते – यथा यंत्राणि काष्ठादिविनिर्मितसिंहव्याध्रादीनि स्वसाध्यविविधक्रियायां परप्रेरितानि प्रवर्तन्ते तथा शरीराण्यपीत्युभयोस्तुल्यतां । तानि शरीरयंत्राणि वायोः सकाशाद्वर्तन्ते । केषु ? कर्मसु क्रियासु । कथम्भूतेषु ? स्वेषु स्वसाध्येषु ।।१०३।।

anvayārtha : — (इच्छाद्वेषप्रवर्तितात्) ichchhā (rāg) – dveṣhanī pravr̥uttithī thatā (आत्मनः प्रयत्नात्) ātmānā prayatnanā nimitte (वायुः) vāyu utpanna thāy chhe – vāyuno sañchār thāy chhe. (वायोः) vāyunā sañchārathī (शरीर यंत्राणि) sharīr yantro (स्वेषु कर्मसु) pot potānā kāryomān (वर्तन्ते) pravarte chhe.

ṭīkā : — ātmānā prayatnathī vāyuno sharīramān sañchār thāy chhe. kevā prayatnathī? ichchhādveṣhathī pravartelā – rāg – dveṣhathī utpanna thayelā (prayatnathī), temān (sharīramān) sañchārit vāyuthī sharīr yantro – sharīro e ja yantro te sharīrayantro – (svakāryamān pravarte chhe).

shun sharīrone yantro sāthe samān dharma chhe ke jethī teo (sharīro) yantro kahevāy chhe? em pūchho to kahevānun ke jem lākaḍā vagerenān banelān sinh – vyāghrādiyantro paraprerit thaīne potapotāne sādhavā yogya vividh kriyāomān pravarte chhe, tem sharīro paṇ (pravarte) chhe. em bannemān (sharīr ane yantromān) samānatā chhe. te sharīrayantro vāyu dvārā pravarte chhe. shāmān? kāryomān – kriyāomān. kevā (kāryomān)? potapotāne sādhavā yogya (kāryomān).

bhāvārtha : — jīvane jyāre sharīranī kriyā karavānī ichchhā thāy chhe, tyāre tenā (ichchhānā) nimitte vāyu potānī yogyatāthī sharīramān utpanna thāy chhe. te vāyunā sañchār nimitte sharīrayantro arthāt sharīranī kriyāo potapotānī yogyatāthī potānun kām kare chhe.

Page 162 of 170
PDF/HTML Page 191 of 199
single page version

ām jīvanī ichchhā ane sharīranī kriyāne sīdho nimitta – naimittik sambandh nathī, parantu jīvanī ichchhā ane vāyune nimitta – naimittik sambandh chhe ane vāyu tathā sharīranī kriyāne nimitta – naimittik sambandh chhe.

sthūladraṣhṭie (vyavahār naye) jīvanī ichchhāthī sharīr chāle chhe em kahevāmān āve chhe teno artha e chhe ke jīvanī ichchhāthī ke vāyuthī sharīranī kriyāo kharekhar thatī nathī, paṇ nimittanun gnān karāvavā māṭe upachārathī tem kahevāmān āve chhe.¹

yog (arthāt man – vachan – kāyanā nimitte ātma – pradeshonun chalan) ane upayog (ashuddha upayog – gnānanun kaṣhāyo sāthe joḍāvun) – e banneno kartā, ātmā kadāchit bhale ho, tathāpi par dravya – svarūp karmano kartā to te nimittapaṇe paṇ kadī nathī. agnān avasthāmān ja ātmāne yog – upayogano kartā kahī shakāy, paṇ sharīrādi par dravyono kartā to te nimittapaṇe paṇ kadī nathī.

ā uparathī em samajavun ke jo jīv, pudgal – karmano kharekhar kartā nathī, to sharīranī koī kriyāno kartā te kem hoī shake? jarā paṇ nahi; parantu agnān dashāmān jīvano yog ane upayog, sharīranī kriyāmān nimitta thāy chhe.

dravyadraṣhṭithī to ‘koī dravya koī dravyano kartā nathī,’ parantu paryāyadraṣhṭithī koī dravyano paryāy koī vakhate koī anya dravyanā paryāyane nimitta thāy chhe, tethī ā apekṣhāe ek dravyanā pariṇām anya dravyanā pariṇāmanā nimitta – kartā kahevāy chhe. paramārthe dravya potānā ja pariṇāmano (shuddha – ashuddha pariṇāmano) kartā chhe, te anya dravyanā pariṇāmano kartā nathī.²

‘‘anya dravyathī anya dravyane guṇanī (paryāyanī) utpatti karī shakātī nathī; tethī (e siddhānt chhe ke) ‘sarva dravyo potapotānā svabhāvathī ja ūpaje chhe.’’³

‘‘.....sarva dravyo, nimittabhūt anya dravyonā svabhāvathī ūpajatān nathī, parantu potānā 1. juo – mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 256. 2. juo – shrī samayasār gu. āvr̥utti – gā. 100 ane teno bhāvārtha. 3. ko dravya bījā dravyane utpād nahi guṇano kare,

Page 163 of 170
PDF/HTML Page 192 of 199
single page version

तेषां शरीरयंत्राणामात्मन्यारोपाऽनारोपौ कृत्वा जडविवेकिनौ किं कुर्वंत इत्याह —

टीका — तानि शरीरयंत्राणि साक्षाणि इंद्रियसहितानि आत्मनि समारोप्य गौरोऽहं svabhāvathī ja ūpaje chhe, kāraṇ ke (dravyanā) potānā svabhāve dravyanā pariṇāmano utpād jovāmān āve chhe. ām hovāthī sarva dravyone, nimittabhūt anya dravyo potānā (arthāt sarva dravyonā) pariṇāmanā utpādak chhe ja nahi.....’’¹

‘‘.......vaḷī paryāyamān jīv – pudgalanā paraspar nimittathī anek kriyāo thāy chhe; te sarvane be dravyonā meḷāpathī nīpajī māne chhe, paṇ ā jīvanī kriyā chhe temān pudgal nimitta chhe tathā ā pudgalanī kriyā chhe temān jīv nimitta chhe, em (agnānīne bhinna bhinna bhāv bhāsato nathī........’’²

māṭe jīvanī kriyāthī sharīranī chālavānī tathā ūbhā rahevānī vagere kriyā thatī mānavī te bhram chhe. 103.

te sharīrayantrono ātmāmān ārop ane anārop karīne jaḍ (agnānī) ane vivekī puruṣho shun kare chhe? te kahe chheḥ —

anvayārtha : — (जडः) agnānī bahirātmā (साक्षाणि) indriyo sahit (तानि) te sharīrayantrone (आत्मनि समारोप्य) ātmāmān āropī (असुखं आस्ते) duḥkhī thāy chhe. (पुनः) kintu (विद्वान्) gnānī antarātmā (आरोपं त्यक्त्वा) sharīrādikamān ātmāno ārop (ātmānī kalpanā) chhoḍī (परमं पदं) param padane – mokṣhane (प्राप्नोति) prāpta kare chhe.

ṭīkā : — te akṣha sahit eṭale indriyo sahit sharīrayantrone ātmāmān āropīne 1. shrī samayasār gu. āvr̥utti – gā. 372 ṭīkā. 2. mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 230.

Page 164 of 170
PDF/HTML Page 193 of 199
single page version

सुलोचनोऽहं स्थूलोऽहंमित्याद्यभेदरूपतया आत्मन्यध्यारोप्य जडो बहिरात्मा असुखं सुखं वा यथा भवत्येवमास्ते । विद्वानन्तरात्मा पुनः प्राप्नोति किं ? तत्परमं पदं मोक्ष । किं कृत्वा ? त्यक्त्वा । कं ? आरोपं शरीरादिनामात्मन्यध्यवसायम् ।।१०४।।

कथमसौ तं त्यजतीत्याह – अथवा स्वकृतग्रन्थार्थमुपसंहृत्य फलमुपदर्शयन्मुक्त्वेत्याह — (sharīrādine ātmā kalpī) – arthāt hun goro, hun sundar āṅkhavāḷo, hun jāḍo ityādi abhedarūpapaṇe (ekatābuddhie) ātmāmān āropīne, jaḍ – bahirātmā jem asukh – sukh thāy tem varte chhe, parantu vidvān – antarātmā prāpta kare chhe. shun? te paramapadane – mokṣhane. shun karīne? tyajīne, shun (tyajīne)? sharīrādino ātmā viṣhe je ārop chhe – adhyavasāy chhe tene (tyajīne).

bhāvārtha : — hun goro, hun sundar, hun jāḍo ityādirūp, sharīrādimān ātmānī abhed kalpanā karī (ātmabuddhi karī) agnānī bahirātmā sukh – duḥkh māne chhe, parantu gnānī antarātmā ātmāmān sharīrādino mithyā abhed – adhyavasāyano tyāg karī paramapadane – mokṣhane prāpta kare chhe.

anādithī sharīr ane ātmāne sanyogasambandh chhe. ā sambandhane līdhe sharīranā aṅgopāṅganī kriyā joī agnānīne bhram thāy chhe ke e badhī kriyāo ātmānī chhe, paṇ vāstavamān ātmā ane sharīr lakṣhaṇe ekabījāthī taddan bhinna chhe. ek chetan ane arūpī chhe ane bījun achetan – jaḍ ane rūpī chhe. banne vachche mātra nimitta – naimittik sambandh chhe, paṇ agnānī bhramathī nimitta – naimittik sambandhane badale kartā – karma sambandh samajī potāne sukhī – duḥkhī kalpe chhe.

gnānīne sharīr ane ātmānun bhedagnān chhe. te sharīranī kriyāone ātmānī kriyā mānato nathī. tene sharīramān ātmabuddhi – ekatābuddhi nathī, tethī sharīranī kriyāmān tene kartā – buddhi nathī. sharīrādimān kartā – buddhi nahi hovāthī tene harṣha – shok ke rāg – dveṣh paṇ nathī. tenā abhāvamān gnānīne karmano navo bandh thato nathī. bhedavignānanā baḷe jem jem vītarāgatā vadhatī jāy chhe, tem tem jūnān karma paṇ udayamān āvī nirjarī jāy chhe. ante karmono sampūrṇapaṇe abhāv thatān param vītarāgapadanī prāpti thāy chhe. 104.

te tene kevī rīte tyaje chhe te kahe chhe – athavā potānā rachelā granthanā arthano upasanhār karīne phal darshāvatān. ‘muktvā’ em kahīne, kahe chheḥ —

Page 165 of 170
PDF/HTML Page 194 of 199
single page version

टीका — उपैति प्राप्नोति । किं तत् ? सुखं । कथम्भूतं ? ज्योतिर्मयं ज्ञानात्मकं । किंविशिष्टः सन्नसौ तदुपैति ? जननाद्विमुक्तः संसाराद्विशेषेण मुक्तः । ततो मुक्तोऽप्यसौ कथम्भूतः सम्भवति ? परमात्मात्मनिष्ठः परमात्मस्वरूपसंवेदकः । किं कृत्वाऽसौ तन्निष्ठः स्यात् । मुक्त्वा । कां ? परबुद्धिं अहंधियं च स्वात्मबुद्धिं च । क्व ? परत्र शरीरादौ । कथम्भूतां तां ?

anvayārtha : — (तन्मार्ग) te paramapadanī prāptino upāy batāvanār (एतत् समाधितंत्र) ā ‘samādhitantra’ shāstranun (अधिगम्य) adhyayan karīne – anubhav karīne (संसारदुःखजननीं) sansāranān duḥkhone utpanna karavāvāḷī, (परत्र) sharīrādi padārthomān (अहंधियं परबुद्धिं च) ahambuddhine tathā parabuddhine (par te hun chhun evī buddhine) (मुक्त्वा) chhoḍīne (परात्मनिष्ठः) paramātmānī bhāvanāmān sthir chittavāḷo antarātmā (जननात् विमुक्तः) sansārathī mukta thaīne (ज्योतिर्मयं सुखं) gnānamay sukhane (उपैति) prāpta kare chhe.

ṭīkā : — pāme chhe eṭale prāpta kare chhe. shun te? sukh. kevun (sukh)? jyotirmay eṭale gnānātmak (sukh). kevā prakārano thaī te te (sukh) prāpta kare chhe? janmathī mukta eṭale khās karīne sansārathī mukta thaīne (sukh prāpta kare chhe). tenāthī (sansārathī) mukta thayelo chhatān te kevo sambhave chhe? (te) paramātmaniṣhṭha – paramātmasvarūpano samvedak (thāy chhe). shun karīne te taniṣhṭha (eṭale paramātmaniṣhṭha) bane? chhoḍīne. shun (chhoḍīne)? parabuddhi ane ahambuddhi eṭale svātmabuddhi (chhoḍīne). shāmān (chhoḍīne)? paramān – sharīrādimān. kevī te (buddhine)? sansāranān duḥkhone utpanna karanārī – chaturgatinān duḥkhonī utpattinā kāraṇabhūt (buddhine). tethī tevā

Page 166 of 170
PDF/HTML Page 195 of 199
single page version

संसारदुःखजननीं चतुर्गतिक दुःखोत्पत्तिहेतुभूतां । यतस्तथाभूतां तां त्यजेत् । किं कृत्वा ? अधिगम्य । किं तत् ? समाधितंत्रं समाधेः परमात्मस्वरूपसंवेदनैकाग्रतायाः परमोदासीनताया वा तन्त्रं प्रतिपादकं शास्त्रं । कथम्भूतं तत् ? तन्मार्ग तस्य ज्योतिर्मयसुखस्य मार्गमुपायमिति ।।१०५।।

टीका – प्रशस्तिः

prakāranī te (buddhi)no tyāg karavo. shun karīne? jāṇīne. shun (jāṇīne)? samādhitantrane – samādhinā eṭale paramātmasvarūpanā samvedanamān ekāgratānā athavā param udāsīnatānā tantrane eṭale pratipādak shāstrane. te kevun chhe? tenā mārgarūp chhe, tenā eṭale jyotirmay sukhanā mārgarūp eṭale upāyarūp (shāstra) chhe.

bhāvārtha : — shrī pūjyapādāchārya – virachit ā ‘samādhitantra’ shāstra, paramātmasvarūpanā samvedanamān ekāgratā ja samādhi chhe – arthāt paramapadanī prāptino upāy chhe – tenun pratipādan kare chhe. ā ‘samādhitantra’no sārī rīte abhyās karīne, sharīrādi par padārthomān je antarātmā ahambuddhi ane parabuddhino tyāg kare chhe ane paramātmānī bhāvanāmān chitta sthir kare chhe te sansāranā duḥkhothī mukta thaī kevaḷagnānamay param sukhane prāpta kare chhe.

e rīte āchāryadeve prastut ‘samādhitantra’nī agatyatā darshāvī param padanī prāptino upāy batāvyo chhe.

jyān sudhī sva – paranun bhedagnān thāy nahi, tyān sudhī jīv agnānī rahe chhe ane agnānajanit bhramane līdhe te sharīrādi parapadārthomān ahambuddhi – ātmabuddhi kare chhe, arthāt temān potānā ātmānī kalpanā karī kartā – buddhi seve chhe. te sharīranī kriyā athavā paranān kāryo hun karun chhun – em māne chhe. vaḷī tene sharīr ane parapadārtho pratye mamakārabuddhi hoy chhe, arthāt sharīr mārun, strī – putra – makānādi mārān – evī bhramajanit mānyatā te kare chhe. ā agnānamūlak mānyatānā kāraṇe jīvane rāg – dveṣhādi kaṣhāyabhāv thāy chhe je chaturgatirūp sansār – bhramaṇanun mūl kāraṇ chhe. svasanmukh thaī ātmasvarūpamān sthir thavānī bhāvanā karavī te ja sansāranān duḥkhothī muktino ane param padanī prāptino upāy chhe. 105.

jemaṇe ātmāne barhi, antar ne uttam – em traṇ prakāre varṇavī batāvyo chhe, jemaṇe

Page 167 of 170
PDF/HTML Page 196 of 199
single page version

saddhyānathī ananta – chatuṣhṭamay amal sharīrarūp mokṣha chhe em prasiddha karyun chhe, te pūjyapād prabhu ahīn jay pāmo! te kevā chhe? te jin chhe, temanā (indriy) viṣhayo badhā asta thaī gayā chhe, te amal chhe, bhavya jīvone ānandakar chhe, samādhishatakarūp shrīthī yukta chhe ane prabhāmān chandra samān chhe.

ā shlokamān samādhitantranā (apar nām samādhishatakanā) rachayitā shrī pūjyapādāchārya prati prashasti dvārā pūjyabhāv pragaṭ karī tenā ṭīkākār shrī prabhāchandre garbhitapaṇe ‘shrīmat prabhendu’ shabdo dvārā samādhishatakanā ṭīkākār tarīke potānā nāmano paṇ ullekh karyo chhe.

Page 168 of 170
PDF/HTML Page 197 of 199
single page version

अचेतनमिदं दृश्य4685

अज्ञापितं न जानन्ति58105

अदुःखभावितं ज्ञानं102 172

अनन्तरज्ञः संधत्ते99166

अपमानादयस्तस्य3872

अपुण्यमव्रतैः पुण्यं83142

अयत्नसाध्यं निर्वाणं100 168

अविक्षिप्तं मनस्तत्त्वं3668

अविद्याभ्याससंस्कारैः3770

अविद्यासंज्ञितस्तस्मात्1231

अव्रतानि परित्यज्य84143

अव्रती व्रतमादाय86146

आत्मज्ञानात्5091

आत्मदेहान्तर3465

आत्मन्येवात्मधी77132

आत्मविभ्रमजं – 4176

आत्मानमन्तरे79136

इतीदं भावयेन्नित्य – 99166

उत्पन्नपुरुषभ्रान्ते2146

उपास्यात्मानमेवात्मा98164

एवं त्यक्त्वा बहिर्वाचं1739

क्षीयन्तेऽचैव2552

गौरः स्थूलः70123

ग्रामोऽरण्यमिति73127

Page 169 of 170
PDF/HTML Page 198 of 199
single page version

नष्टे वस्त्रे यथात्मनं65116

नारकं नारकांगस्थं925

निर्मलः केवलः शुद्धः621

परत्राहंमतिः4380

पश्येन्निरतंरं57103

पूर्वस्य दृष्टात्मतत्त्वस्य80137

प्रचाव्य विषयेभ्यो3262

प्रयत्नादात्मनो – 103 173

प्रविशद्गलतां69122

बहिरन्तः परश्चेति825

बहिरात्मा शरीरादौ517

बहिरात्मेन्द्रियद्वारैः722

बहिस्तुष्यति मूढात्मा60109

भिन्नात्मानमुपास्य – 97163

मत्तश्च्युत्वेन्द्रिय1637

मामापश्यन्नयं2654

मुक्तिरेकान्तिकी72125

मुक्त्वा परत्र परबुद्धि105 177

मूढात्मा यत्र विश्वस्त2044

मूलं संसारदुःखत्य1535

यत्त्यागाय निवर्तन्ते90153

यत्परैः प्रतिपाद्या1942

यत्पश्यामीन्द्रियै – 5193

यत्रावाहितधीः95160

यथासौ चेष्टते2248

यदग्राह्यं न गृह्णाति2044

यदन्तर्जल्पसंपृक्त85144

यदभावे सुषुप्तो – 2451

Page 170 of 170
PDF/HTML Page 199 of 199
single page version