Page 132 of 170
PDF/HTML Page 161 of 199
single page version
टीका — यदुत्प्रेक्षाजालं चिंताजालं कथम्भूतं ? अन्तर्जल्पसंपृक्तं अन्तर्वचनव्यापारोपेतं । आत्मनो दुःखस्य मूलं कारणं । तन्नाशे तस्योत्प्रेक्षाजालस्य विनाशे । इष्टमभिलषितं यत्पदं तच्छिष्टं प्रतिपादितम् ।।८५।।
anvayārtha : — (अन्तर्जल्पसंपृक्तं) antaraṅg jalpayukta (यत् उत्प्रेक्षाजालं) je vikalpajāl chhe te (आत्मनः) ātmānā (दुःखस्य) duḥkhanun (मूलं) mūl – kāraṇ chhe. (तन्नाशे) teno eṭale vikalpajālano nāsh thatān (इष्ट) hitakārī (परमं पदं शिष्टम्) param padanī prāpti thāy chhe – em pratipādan karyun chhe.
ṭīkā : — je utprekṣhājāl eṭale vikalpajāl chhe, te kevī chhe? antarjalpathī yukta arthāt antaraṅg vachan – vyāpārathī yukta chhe, te ātmānā duḥkhanun mūl eṭale kāraṇ chhe. teno nāsh thatān arthāt te utprekṣhājālano (vikalpajālano) nāsh thatān, e pad iṣhṭa eṭale abhilaṣhit chhe (je padanī abhilāṣhā karavāmān āvī chhe) te shiṣhṭa chhe arthāt tenun pratipādan karavāmān āvyun chhe.
bhāvārtha : — antaraṅg jalpa (sūkṣhma – vachan – pravr̥utti) yukta je anek prakāranā vikalparūp kalpanājāl chhe te sansārī ātmāne duḥkhanun mūl chhe. teno nāsh thāy to ja param vītarāg padanī prāpti thāy.
ā jīv potānā chidānandamay param atīndriy avināshī nirvikalpa svarūpane bhūlī, jyān sudhī bāhya viṣhayonā lakṣhe duḥkhonā mūl kāraṇabhūt antarjalparūp anek vikalponī jāḷamān phasāyelo rahe chhe, tyān sudhī tene sukhamay param vītarāg padanī prāpti thatī nathī. te padanī prāpti to tene hoy je antarjalparūp vikalponī jālano sarvathā tyāg karī potānā chaitanya chamatkārarūp vignānaghan ātmāmān līn thaī jāy.
hinsādi avratarūp ashubh vikalpo ane ahinsādi vratarūp shubh vikalpo – banne prakāranā vikalpo rāg – dveṣhādirūp hovāthī ātmasvarūpanā ghātak chhe. bhagavānanī pūjā – bhakti, aṇuvrat mahāvratādi tathā tapādi karavānā bhāv paṇ shubh vikalpa chhe. ā samasta shubh – ashubh vikalpothī haṭhī upayog jyāre ātmasvarūpamān sthir thāy chhe tyāre ja param vītarāg padanī prāpti thāy chhe.
Page 133 of 170
PDF/HTML Page 162 of 199
single page version
तस्य चोत्प्रेक्षाजालस्य नाशं कुर्वाणोऽनेन क्रमेण कुर्यादित्याह —
‘‘ātmāne ātmā vaḍe be puṇya – pāparūp shubhāshubh yogothī rokīne darshan – gnānamān sthit thaī ane anya vastunī ichchhāthī viramī (aṭakī) je ātmā (ichchhārahit thavāthī) sarva saṅgathī rahit thaī potānā ātmāne ātmā vaḍe dhyāve chhe – karma ane nokarmane dhyāto nathī, pote chetayitā (dekhanār – jāṇanār) hovāthī ekatvane ja chintave chhe – chete chhe – anubhave chhe, te ātmā ātmāne dhyāto, darshan – gnānamay ane ananyamay thaī alpakāḷamān ja karmathī rahit ātmāne pāme chhe.’’1
‘‘.....vastusvarūpane jem chhe tem jāṇīne jyān gnān temān ekāgra thāy tyān rāg ke vikalpanī utpatti ja thatī nathī; enun nām ja chittano nirodh. ā sivāy ‘hun chittane rokun, hun vikalpane rokun’ evī nāstinā lakṣhe kāī vikalpa tūṭato nathī, paṇ vikalpa utpanna thāy chhe. ‘hun chaitanyamātra svabhāv chhun’ em astitvabhāv taraph gnānanun jor āpatān chittano nirodh saheje thaī jāy chhe, svabhāvanī ekāgratānā jore rāganā – vikalpano abhāv thaī jāy chhe; māṭe pahelān vastunā svabhāvane badhān paḍakhāthī jem chhe tem jāṇavo joīe.
jyān shrutagnānane sanmukh vāḷīne andar svabhāvamān ekāgra karyun tyān sarva vikalpo svayam vilay thāy chhe ane anant dharmono chaitanya – piṇḍalo svasamvedanamān āvī jāy chhe.’’ 85.
te utprekṣhājālano nāsh karanāre ā kramathī karavun – te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (अव्रती) hinsādik pāñch avratomān anurakta māṇase (व्रतं आदाय)ahinsādi vratonun grahaṇ karīne avratāvasthāmān thatān vikalpono nāsh karavo tathā (व्रती) ahinsādik vratonā dhārake (ज्ञानपरायणः) gnānasvabhāvamān līn thaī vratāvasthāmān thatā vikalpono nāsh karavo ane pachhī arahant – avasthāmān (परात्मज्ञानसम्पन्नः) kevaḷagnānathī yukta 1. shrī samayasār – gu. āvr̥utti – gāthā 187, 188, 189. 2. nayapragnāpan – pr̥u. 8, 23.
Page 134 of 170
PDF/HTML Page 163 of 199
single page version
टीका — अव्रतित्वावस्थाभावि विकल्पजालं व्रतमादाय विनाशयेत् । व्रतित्वावस्थाभावि पुनर्विकल्पजालं ज्ञानपरायणो ज्ञानभावनानिष्ठो भूत्वा परमवीतरागतावस्थायां विनाशयेत् । संयोगिजिनावस्थायां परात्मज्ञानसम्पन्नः परं सकलज्ञानेभ्यः उत्कृष्टं तच्चा तदात्मज्ञानं च केवलज्ञानं तेन सम्पन्नो युक्तः स्वयमेव गुर्वाद्युपदेशानपेक्षः परः सिद्धस्वरूपः परमात्मा भवेत् ।।८६।। thaī (स्वयम् एव) svayam ja (परः भवेत्) paramātmā thavun – siddhasvarūpane prāpta karavun.
ṭīkā : — avratīpaṇānī avasthāmān thatān vikalponī jālano, vrat grahaṇ karīne, vināsh karavo, tathā vratīpaṇānī avasthāmān thatān vikalponī jālano, gnānaparāyaṇ thaīne, arthāt gnānabhāvanāmān līn thaīne param vītarāgatānī avasthāmān (teno) vināsh karavo. sayogījin avasthāmān parātmagnānasampanna arthāt par eṭale sarva gnānomān utkr̥uṣhṭa je ātmagnān – je kevaḷagnān – tenāthī sampanna eṭale yukta thaīne svayam ja arthāt guru ādinā upadeshanī apekṣhā rākhyā vinā (nirapekṣha thaīne) par eṭale siddhasvarūp paramātmā thavun.
bhāvārtha : — vikalpa – jālano nāsh karī siddhasvarūpanī prāpti kevī rīte karavī teno nīche pramāṇe āchārye kram batāvyo chheḥ —
1. avrat avasthāmān hinsādi pāponā je vikalpo thāy teno ahinsādi vratonun grahaṇ karī nāsh karavo.
2. vrat avasthāmān ahinsādi shubhabhāvarūp je vikalpo thāy teno gnānaparāyaṇ thaī arthāt gnānabhāvanāmān līn thaī vināsh karavo.
3. gnānabhāvanāmān līn thatān param vītarāg tathā kevaḷagnānayukta jin dashā (arahantaavasthā) pragaṭe chhe;
4. ane svayam ja siddhapadanī prāpti thāy chhe.
‘‘vrat – avrat e banne vikalparahit jyān paradravyanā grahaṇ – tyāganun kāī prayojan nathī evo udāsīn vītarāg shuddhopayog chhe, te ja mokṣhamārga chhe.......
......pahelān ashubhopayog chhūṭī shubhopayog thāy, pachhī shubhopayog chhūṭī shuddhopayog thāy, evī kramaparipāṭī chhe.’’1 1. mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 262
Page 135 of 170
PDF/HTML Page 164 of 199
single page version
dharmanī sharūāt chothā avirat samyaktva guṇasthānathī thāy chhe. te pahelān jīvanī mithyātva avasthā hoy chhe. ā avasthāmān je vrat – tapādi karavāno vikalpa āve chhe te badhān bāl tap gaṇāy chhe.1
avirat samyagdraṣhṭione, deshavirat shrāvakone ane munione bhūmikānusār shubh – ashubh vikalpo āve chhe, parantu temane bhed – vignān hovāthī te vikalpone teo shraddhā-gnānamān potānun svarūp mānatā nathī, shuddha ātmasvarūpanī prāptimān temane vighnarūp māne chhe ane te chhoḍavā māṭe potānī bhūmikānusār prayatna kare chhe.
‘jene (samyagdraṣhṭi shrāvakane) jeṭale anshe samyagdarshan hoy chhe (shuddhi chhe – shuddhabhāv chhe, rāgarahit ansh chhe) teṭale anshe tene bandh nathī; jeṭale anshe rāg chhe teṭale anshe tene bandh thāy chhe.
tene jeṭale anshe samyaggnān chhe teṭale anshe bandh nathī ane jeṭale anshe rāg chhe teṭale anshe tene bandh thāy chhe;
tene jeṭale anshe samyakchāritra chhe teṭale anshe tene bandh nathī ane jeṭale anshe rāg chhe teṭale anshe tene bandh thāy chhe.’’2
āthī spaṣhṭa chhe ke samyagdraṣhṭine bhūmikānusār je pūjā, bhakti, ādi tathā vrat, mahāvrat, niyamādino shubhabhāv āve chhe te paṇ āsrav – bandhanun kāraṇ chhe, paṇ te samvar – nirjarānun kāraṇ nathī. samvar – nirjarānun kāraṇ to shubh ansho sāthe je shuddha ansh chhe te ja chhe. je shubh rāg bandhanun kāraṇ hoy te mokṣhanun kāraṇ kadī hoī shake nahi. māṭe vratādinā shubh vikalpone paṇ avratādi ashubh vikalponī jem mokṣhamārgamān hey – chhoḍavā yogya gaṇavāmān āvyā chhe. 1. juo – shrī samayasār gāthā – 152, 153. २.येनांशेन सुदृष्टिस्तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।२१२।।
येनांशेन ज्ञान तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।२१३।।
येनांशेन चारित्रं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।२१४।। (puruṣhārthasiddhyupāy-gā. 212 thī 214)
Page 136 of 170
PDF/HTML Page 165 of 199
single page version
यथा च व्रतविकल्पो मुक्तिहेतुर्न भवति तथा लिङ्गविकल्पोऽपीत्याह —
टीका — लिङ्गं जटाधारणनग्नत्वादिदेहाश्रितं दृष्टं शरीरधर्मतया प्रतिपन्नं । देह एवात्मनो भवः संसारः । यत एवं तस्माद्ये लिंगकृताग्रहाः लिंगमेव मुक्तेर्हेतुरितिकृताभिनिवेशास्ते न मुच्यंते । कस्मात् भवात् ।।८७।।
‘‘jyān sudhī yathākhyāt chāritra thatun nathī, tyān sudhī samyagdraṣhṭine be dhārā rahe chhe – shubhāshubh karmadhārā ane gnānadhārā. te banne sāthe rahevāmān koī virodh nathī. te sthitimān karma (ashuddhabhāvarūp karma) potānun kārya kare chhe ane gnān (shuddhabhāvarūp gnānakarma) potānun kārya kare chhe. jeṭalā anshe shubhāshubh karmadhārā chhe teṭalā anshe karmabandh thāy chhe ane jeṭalā anshe gnānadhārā chhe teṭalā anshe karmano nāsh thato jāy chhe. viṣhay – kaṣhāyanā vikalpo ke vrat – niyamanā vikalpo — shuddhasvarūpano vichār suddhān — karmabandhanun kāraṇ chhe; shuddha pariṇatirūp gnānadhārā ja mokṣhanun kāraṇ chhe.’’1
sātamā apramatta guṇasthānathī je nirvikalpa dashā thāy chhe te dashāmān ātmasvarūpamān sthiratā jāmatī jāy chhe ane ante shukladhyān dvārā kevalagnān prāpta karī siddhapadanī prāpti thāy chhe. 86.
jem vratano vikalpa muktino hetu nathī, tem liṅgano vikalpa paṇ muktino hetu nathī, te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (लिङ्गं) nagnapaṇun ādi (देहाश्रित दृष्टं) dehane āshrit jovāmān āve chhe. (देहः एव) deh ja (आत्मनः भवः) ātmāno bhav (sansār) chhe; (तस्मात्) tethī (ये लिङ्गकृताग्रहाः) je liṅganā ja āgrahī chhe (ते पुरुषाः) te puruṣho (भवात्) sansārathī (न मुच्यन्ते) mukta thatā nathī. 1. shrī samayasār gu. āvr̥utti – kalash 110no bhāvārtha.
Page 137 of 170
PDF/HTML Page 166 of 199
single page version
येऽपि ‘वर्णानां ब्राह्मणो गुरुरतः स एव परमपदयोग्य’ इति वदन्ति तेऽपि न मुक्तियोग्या इत्याह —
ṭīkā : — liṅg eṭale jaṭādhāraṇ, nagnapaṇun, ādi — te dehāshrit dekhāy chhe – arthāt sharīranā dharmarūpe mānavāmān āve chhe. deh ja ātmāno bhav eṭale sansār chhe; tethī je liṅgane viṣhe āgrah rākhe chhe – arthāt liṅg e ja muktino hetu chhe evā abhiniveshavāḷā je chhe te (lok) mukta thatā nathī. shānāthī? bhavathī (sansārathī).
bhāvārtha : — je jīv kevaḷ liṅg athavā bāhya veṣhane ja mokṣhanun kāraṇ māne chhe te dehātmadraṣhṭi chhe arthāt te dehane ja ātmā māne chhe, tethī te mukti pāmato nathī. liṅg sharīrane āshrit chhe ane sharīr sāthenā sambandhathī ja ātmāno sansār chhe. sharīranā abhāvamān sansār hoto nathī. māṭe je liṅgano āgrahī chhe arthāt je liṅgane ja muktinun kāraṇ samaje chhe te sansārano ja āgrahī chhe; te kadī sansārathī chhūṭī shakato nathī.
antaraṅg vītarāgasvarūp ātmānā dharma vinā liṅgamātrathī – bāhya veṣhamātrathī dharmanī sampattirūp samyaktvanī prāpti thatī nathī; māṭe rāgadveṣharahit ātmāno shuddhagnān – darshanarūp svabhāv je antaraṅg bhāvadharma chhe tene, he bhavya! tun jāṇ. bāhya liṅg – veṣhamātrathī tane shun prayojan chhe? kāī paṇ nahi.1
sharīranī nagna avasthā, aṭhṭhāvīs mūl guṇonun pālanādi bāhyaliṅg e muni avasthāmān niyamā hoy chhe; tethī viruddha dashā hoy to te bhāvaliṅgī muni hoy nahi, parantu te bāhya liṅgathī athavā aṭhṭhāvīs mūl guṇonā pālanathī mokṣha thāy evī je shraddhā kare te mithyādraṣhṭi chhe. liṅg sambandhīno vikalpa paṇ ātma – sādhanāmān bādhak chhe. munine bāhya liṅg harakoī hoy to chāle em ahīn kahevāno hetu nathī. shrī kundakundāchārye je traṇ prakāranā liṅg kahyā chhe te te te guṇasthāne niyam hoy chhe kharān, paṇ tenā lakṣhe mokṣha thato nathī, paṇ tenā lakṣhe rāg thāy chhe, tethī te taraphano jhukāv ane vikalpa chhoḍī ātmāmān līn thavā māṭe ā shlok kahyo chhe. 87.
‘varṇomān brāhmaṇ guru chhe, tethī te ja paramapadane yogya chhe’ evun je bole chhe teo paṇ mukti yogya nathī, te kahe chheḥ — १. धर्मेण भवति लिंगं न लिंगमात्रेण धर्मसंप्राप्तिः ।
Page 138 of 170
PDF/HTML Page 167 of 199
single page version
टीका — जातिर्ब्राह्मणादिर्देहाश्रितेत्यादि सुगमं ।।८८।।
तर्हिं ब्राह्मणादिजातिविशिष्टो निर्वाणादिदीक्षया दीक्षितो मुक्तिं प्राप्नोतीति वदन्तं प्रत्याह —
anvayārtha : — (जातिः) jāti (देहाश्रिता दृष्टा) sharīrane āshrit jovāmān āve chhe ane (देहः एव) deh ja (dehamān ātmabuddhi ja) (आत्मनः भवः) ātmāno bhav (संसार) chhe; (तस्मात्) tethī (ये) jemane (जातिकृताग्रहाः) muktinī prāpti māṭe jātino haṭhāgrah chhe (ते अपि) teo (भवात् न मुच्यन्ते) sansārathī mukta thatā nathī.
ṭīkā : — brāhmaṇādi dehāshrit chhe, ityādi artha sugam chhe (arthāt samajavo sahelo chhe).
bhāvārtha : — liṅganī māphak jāti paṇ dehāshrit chhe ane dehamān ātmabuddhi te sansār chhe, tethī jeo mukti māṭe jātino āgrah rākhe chhe arthāt jātine ja muktinun mūḷ māne chhe teo paṇ sansārathī chhūṭatā nathī, kāraṇ ke teo sansāranā āgrahī chhe.
jāti paṇ muni avasthāmān, je prakāranī āgamamān kahī chhe te pramāṇe, niyamā hoy chhe; tenāthī viruddha jāti bhāvaliṅgī munine hotī nathī. te jātithī ke te taraphanā valaṇ ke vikalpathī mokṣha thato nathī, kintu rāg utpanna thāy chhe. māṭe te taraphanun valaṇ chhoḍī ātmasanmukh thaī temān līn thavāthī mokṣha thāy chhe em ā shlok uparathī samajavun. 88.
tyāre to brāhmaṇādi jātivishiṣhṭa nirvāṇādinī dīkṣhāthī dīkṣhit thaīne mukti prāpta karī shake evun bolanār prati kahe chheḥ —
Page 139 of 170
PDF/HTML Page 168 of 199
single page version
टीका — जातिलिंगरूपः विकल्पो भेदस्तेन येषां शैवादिनां समयाग्रहः आगमानुबंधः उत्तमजातिविशिष्टं हि लिंग मुक्तिहेतुरित्यागमे प्रतिपादितमतस्तावन्मात्रेणैव मुक्तिरित्येवंरूपो येषामागमाभिनिवेशः तेऽपि न प्राप्नुवन्त्येव परमं पदमात्मनः ।।८९।।
anvayārtha : — (येषां) jemane (जातिलिंगविकल्पेन) jāti ane liṅganā vikalpathī mukti thāy chhe evo (समयाग्रहः) āgam sambandhī āgrah chhe (ते अपि) teo paṇ (आत्मनः परं पदं) ātmānā param padane (न प्राप्नुवन्ति एव) prāpta karī shakatā ja nathī.
ṭīkā : — jāti ane liṅgarūp vikalpa eṭale bhed tenāthī je shaivādine samayano āgrah eṭale āgamano āgrah chhe – arthāt uttam jātivishiṣhṭa liṅg ja muktinun kāraṇ chhe evun āgamamān pratipādan karyun chhe, tethī te mātrathī ja mukti chhe – evo jene āgamano abhinivesh (āgrah) chhe, teo paṇ ātmānā param padane prāpta karī shakatā ja nathī.
bhāvārtha : — jāti ane liṅg banne dehāshrit chhe. tenā taraphanā vikalpathī rāg thāy chhe, ane rāg te sansār chhe. tethī je evun māne chhe ke āgamamān jāti ane liṅgathī mokṣha thāy chhe em pratipādan karyun chhe, te haṭhāgrahī chhe ane āgamanā svarūpathī taddan agnāt chhe. vītarāgī āgam to kahe chhe ke vītarāgatāthī ja mokṣhanī prāpti thāy, ane vītarāgatā thatān bāhya liṅgādi hoy kharān, paṇ tenā āshraye mokṣha na thāy, tenā vikalpathī paṇ mokṣha na thāy. jāti, liṅg ne te sambandhī vikalpathī mokṣha thāy em mānanārā samayāgrahī chhe – samayanā jāṇakār nathī.
liṅg e mokṣhanun sāchun kāraṇ nathī. tenun pratipādan karatān shrī kundakundāchārye shrī samayasāramān kahyun chhe ke —
‘‘bahu prakāranān muni – liṅgone athavā gr̥uhī – liṅgone grahaṇ karīne mūḍh (agnānī)jano em kahe chhe ke ‘ā (bāhya) liṅg mokṣhamārga chhe.’ parantu liṅg mokṣhamārga nathī, kāraṇ ke arhantadevo deh pratye nirmam vartatā thakā liṅgane chhoḍīne darshan – gnān – chāritrane ja seve chhe.
jeo bahu prakāranān muniliṅgomān athavā gr̥uhasthaliṅgomān mamakār kare chhe (arthāt dravyaliṅg ja mokṣhanun denār chhe em māne chhe), temaṇe samayasārane nathī jāṇyo.
jeo kharekhar ‘hun shramaṇ chhun, hun shramaṇopāsak (shrāvak) chhun’ em dravyaliṅgamān mamakār vaḍe mithyā ahaṅkār kare chhe, teo ‘anādirūḍh’ (anādikāḷathī chālyā āvelā) vyavahāramān
Page 140 of 170
PDF/HTML Page 169 of 199
single page version
तत्प्रदप्राप्यर्थं जात्यादिविशिष्टे शरीरे निर्ममत्वसिद्धयर्थं भोगेभ्यो व्यावृत्त्यापि पुनर्मोहवशाच्छशरीर एवानुबन्धं प्रकुर्वन्तीत्याह —
टीका — यस्य शरीरस्य त्यागाय निर्ममत्वाय भोगेभ्यः स्रग्वनितादिभ्यो निवर्तन्ते । तथा यदवाप्तये यस्य परमवीतरागत्वस्यावाप्तये प्राप्तिनिमित्तं भोगेभ्यो निवर्तन्ते । प्रीतिमनुबन्धं तत्रैव शरीरे एव कुर्वन्ति द्वेषं पुनरन्यत्र परमवीतरागत्वे । के ते ? मोहिनो मोहवन्तः ।।९०।। mūḍh (mohī) vartatā thakā, prauḍh vivekavāḷā nishchay (nishchayanay) par anārūḍh vartatā thakā, paramārthasatya (je paramārtha satyārtha chhe evā) bhagavān samayasārane dekhatā – anubhavatā nathī.’’1 89.
te padanī prāpti arthe jāti ādi vishiṣhṭa sharīramān nirmamatvanī siddhi māṭe bhogothī vyāvr̥utta thaīne (pāchho haṭhīne) paṇ pharīthī mohavash sharīramān ja anubandh (anurāg) kare chhe te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (यत्त्यागाय) jenā (sharīranā) tyāg māṭe arthāt jenāthī mamatva haṭhāvavā māṭe ane (यद् अवाप्तये) jene (param vītarāgapadane) prāpta karavā māṭe (भोगेभ्यः) indriyonā bhogothī (निवर्तन्ते) nivr̥utti pāme chhe (तत्र एव) temān ja eṭale sharīr ane indriyonā viṣhayomān ja (मोहिनः) mohī jīvo (प्रीतिं कुर्वन्ति) prīti kare chhe ane (अन्यत्र) bīje eṭale vītarāg pad upar (द्वेषं कुर्वन्ति) dveṣh kare chhe.
ṭīkā : — sharīranā tyāg māṭe arthāt temān nirmamatva māṭe bhogothī eṭale māḷā – vanitādithī nivr̥utta thāy chhe (pāchhā haṭhe chhe) tathā jenī prāpti māṭe arthāt je param vītarāgatā, tenī prāpti māṭe eṭale prāpti nimitte bhogothī nivr̥utta thāy chhe; temān ja eṭale ā baddha sharīramān prīti eṭale anubandh kare chhe ane bīje arthāt param vītarāgatā upar 1. shrī samayasār-gāthā-408, 409, 413 ane ṭīkā.
Page 141 of 170
PDF/HTML Page 170 of 199
single page version
तेषां देहे दर्शनव्यापारविपर्यासं दर्शयन्नाह —
टीका — अनन्तरज्ञो भेदाग्राहक पुरुषो यथा पङ्गोर्दष्टिमन्धके सन्धत्ते आरोपयति । कस्मात् संयोगात् पंग्वन्ध्योः सम्बन्धमाश्रित्य । तद्वत् तथा देहात्मनोः संयोगादात्मनो दृष्टिमंगेऽपि सन्धत्ते अंगं (गः) पश्यतीति [मन्यते मोहाभिभूतो बहिरात्मा ।।९१।। dveṣh kare chhe. koṇ teo? mohī – mohāndha jīvo.
bhāvārtha : — sharīrādi par padārthothī mamatva haṭhāvavā māṭe param vītarāg padanī prāpti māṭe keṭalāk jīvo viṣhay – bhogono tyāg karī sanyamanā sādhan aṅgīkār kare chhe, parantu pāchhaḷathī mohavash teo te ja sharīr ane viṣhay – bhogomān prīti kare chhe ane sanyamanān sādhano upar dveṣh kare chhe.
mohanī āvī vichitra līlā chhe; tethī puruṣhārtha draḍh karī jīv mohamān na phasāy te māṭe āchāryano ā shlok dvārā upadesh chhe. 90.
temano dehamān darshan – vyāpārano viparyās (viparītatā) batāvīne kahe chheḥ —
anvayārtha : — (अनन्तरज्ञः) taphāvatane – bhedane nahi jāṇanār puruṣh (यथा) (संयोगात्) sanyoganā kāraṇe bhramamān paḍī (पंगोः दृष्टिं) laṅgaḍānī draṣhṭine puruṣhamān (अन्धके) andh (संधत्ते)ārope chhe, (तद्वत्) tem (आत्मनः दृष्टिं) ātmānī draṣhṭine (अङ्गे अपि) sharīramān paṇ (संधत्ते) ārope chhe.
ṭīkā : — anantarane (bhedane) nahi jāṇanār – bhedane grahaṇ nahi karanār puruṣh, jem laṅgaḍānī draṣhṭine andh puruṣhamān joḍe chhe – ārope chhe, shāthī? sanyogathī arthāt laṅgaḍā ane andhapuruṣhanā sambandhano āshray karīne, tem deh ane ātmānā sanyogane līdhe, ātmānī draṣhṭine sharīramān paṇ ārope chhe, arthāt mohābhibhūt bahirātmā māne chhe ke ‘sharīr dekhe chhe.’
Page 142 of 170
PDF/HTML Page 171 of 199
single page version
अन्तरात्मा किं करोतीत्याह —
bhāvārtha : — sharīr ane ātmānā sanyog – sambandhane līdhe agnānīne bhram thāy chhe ke sharīranī kriyā jīv kare chhe. āchārya ā vāt draṣhṭāntathī samajāve chhe. andh, laṅgaḍāne khabhā upar besāḍī raste jaī rahyo chhe. ṭhīk raste javā māṭe laṅgaḍo andhāne ishāro kare chhe. laṅgaḍā – āndhaḷānun – bannenun sanyogarūp joḍun chhe. mārge chālavāmān laṅgaḍānī draṣhṭi ane āndhaḷānā pag kām kare chhe. ā bannenī sanyukta gatino bhed nahi jāṇanār koī mand draṣhṭivāḷo puruṣh em samaje chhe ke ā andho ja sāvadhānīpūrvak joīne chālī rahyo chhe, paṇ teno e bhram chhe; tevī rīte ātmā ane sharīranā sanyog sambandhano bhed nahi jāṇanār bahirātmā sharīranī kriyāne ātmānī kriyā samaje chhe arthāt sharīrane ja ātmā māne chhe. e teno tevo ja bhram chhe.
jem āndhaḷānī gatimān laṅgaḍānī draṣhṭi nimittamātra chhe – arthāt jem e gati ane draṣhṭi vachche kartākarma sambandh nathī paṇ mātra nimitta – naimitik sambandh chhe – tem sharīranī gatino ātmā kartā nathī. banne vachche koī vakhate mātra nimitta – naimittik sambandh hoy chhe, parantu kartākarma sambandh hoto nathī. agnānīne sanyog – sambandhane līdhe bannenā ekapaṇāno bhram thaī jāy chhe ane tethī te sharīr ane ātmāne ek gaṇī sharīranī kriyā jīv kare chhe em māne chhe.
nimitta hovā chhatān, nimittathī nirapekṣha upādānanun pariṇaman hoy chhe.1 91.
antarātmā shun kare chhe te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (दृष्टभेदः) je bhed jāṇe chhe te (यथा) jem (पंगोः दृष्टिं) laṅgaḍānī draṣhṭine (अंधे) andh puruṣhamān (न योजयेत्) yojato nathī – āropato nathī (तथा) tem १. वज्झ कारण निरपेक्खो वथ्थु परिणामो । vastunun pariṇaman bāhya kāraṇathī nirapekṣha hoy chhe. (juo-jayadhaval-perā – 244, pr̥u. 117; pustak 7.)
Page 143 of 170
PDF/HTML Page 172 of 199
single page version
टीका — दृष्टभेदः पंग्बन्धयोः प्रतिपन्नभेदः पुरुषो यथा पंगोर्दष्टिमन्धे न योजयेत् । तथा आत्मनो दृष्टिं देहे न योजयेत् । कोऽसौ ? दृष्टात्मा देहाद्भेदेन प्रतिपन्नात्मा ।।९२।।
बहिरन्तरात्मनोः काऽवस्था भ्रान्तिः का वाऽभ्रान्तिरित्याह — (दृष्टात्मा) ātmāne sharīrādithī bhinna anubhavanār antarātmā (आत्मनः दृष्टिं) ātmānī draṣhṭine – tenā gnān – darshan – svabhāvane – (देहे) dehamān (न योजयेत्) āropato nathī – arthāt deh sāthe ekarūp karato nathī.
ṭīkā : — bhed jāṇanār arthāt laṅgaḍā ane andhano bhed (taphāvat) jāṇanār puruṣh, jem laṅgaḍānī draṣhṭine andhamān yojato (āropato) nathī, tem te ātmānī draṣhṭine dehamān āropato nathī. koṇ te? draṣhṭātmā – arthāt jeṇe dehathī bhed karīne ātmā jāṇyo chhe te (antarātmā).
bhāvārtha : — je āndhaḷā ane laṅgaḍāno bhed barābar jāṇe chhe, te bannenā sanyoganā kāraṇe bhramamān paḍī laṅgaḍānī draṣhṭine āndhaḷāmān āropato nathī – arthāt āndhaḷāne draṣhṭihīn ane laṅgaḍāne draṣhṭivān samaje chhe; tevī rīte bhedagnānī antarātmā, ātmā ane sharīranā sanyogasambandhathī bhramamān paḍī kadī paṇ sharīramān ātmānī kalpanā karato nathī, arthāt te sharīrane chetanārahit jaḍ ane ātmāne gnān – darshanasvarūp ja samaje chhe.
ātmā ane sharīrano ekakṣhetrāvagāh sambandh hovā chhatān upayogarūp lakṣhaṇathī ātmā parakhāy chhe; jem sonā – rūpāno ekapaṇārūp sambandh hovā chhatān, temanā varṇādi dvārā te banne bhinna bhinna pārakhī shakāy chhe tem.1
antarātmāne sharīr ane ātmānā lakṣhaṇonun barābar gnān chhe, tethī te bannene ekarūp athavā ekane bījārūp mānato nathī. 92.
bahirātmā ane antarātmānī avasthā bhrāntirūp chhe ane kaī abhrāntirūp chhe te kahe chheḥ — 1. sarvārthasiddhi – a. 2/sūtra 8nī san. ṭīkā.
Page 144 of 170
PDF/HTML Page 173 of 199
single page version
टीका — सुप्तोन्मत्ताद्यवस्थैव विभ्रमः प्रतिभासते । केषाम् ? अनात्मदर्शिनां यथा – वदात्मस्वरूपपरिज्ञानरहितानां बहिरात्मनाम् । आत्मदर्शिनोऽन्तरात्मनः पुनरक्षीणदोषस्य मोहाक्रान्तस्य बहिरात्मनः सम्बंधिन्यः सर्वावस्थाः सुप्तोन्मत्ताद्यवस्थावत् जाग्रत्प्रबुद्धानुन्मत्ताद्यवस्थाऽपि विभ्रमः प्रतिभासते यथावद्वस्तुप्रतिभासाभावात् । अथवासुप्तोन्मत्ताद्यवस्थैव एवकारोऽपिशब्दार्थे तेन सुप्तोन्मत्ताद्यवस्थाऽपि न विभ्रमः । केषाम् ? आत्मदर्शिनां दृढतराभ्यासात्तदवस्थायामपि आत्मनि
anvayārtha : — (अनात्मदर्शिनाम्) jemane ātmasvarūpanun vāstavik gnān nathī tevā bahirātmāone, (सुप्तोन्मत्तादि अवस्था एव) supta avasthā ane unmattādi avasthā ja (विभ्रमः) vibhramarūp lāge chhe, parantu (आत्मदर्शिनः) ātmānubhavī antarātmāne, (अक्षीणदोषस्य) mithyātvādi doṣho jenā kṣhīṇ thayā nathī tevā bahirātmānī (सर्वावस्थाः) badhīy avasthāo (विभ्रमः) vibhramarūp lāge chhe.
ṭīkā : — supta ane unmattādi avasthā ja vibhramarūp pratibhāse chhe. kone? ātmasvarūp nahi jāṇanārāone – arthāt ātmasvarūpanā yathārtha parignānathī rahit bahirātmāone, ātmadarshīne eṭale antarātmāne, akṣhīṇ doṣhavāḷā eṭale jenā doṣh kṣhīṇ thayā nathī tevā mohathī gherāelā bahirātmā sambandhīnī sarva avasthāo – jāgrat, prabaddha, anunmattādi avasthā paṇ supta, unmattādi avasthānī jem, vibhramarūp pratibhāse chhe; kāraṇ ke tene (bahirātmāone) yathārthapaṇe vastunā pratibhāsano abhāv chhe;
athavā supta unmattādi avasthā paṇ (ahīn एव shabda अपिnā arthamān chhe) vibhramarūp (bhāsatī nathī). konī? ātmadarshīonī, kāraṇ ke draḍhatar abhyāsane līdhe te avasthāmān paṇ temane ātmā viṣhe aviparyās (aviparītatā) hoy chhe ane svarūp – samvedanamān vaikalyano (chyutino) abhāv hoy chhe.
Page 145 of 170
PDF/HTML Page 174 of 199
single page version
तेषामविपर्यासात् । स्वरूपसंवित्तिवैकल्यासम्भवाच्च । यदि सुप्ताद्यवस्थायामप्यात्मदर्शनं स्यात्तदा जाग्रदवस्थावत्तत्राप्यात्मनः कथं सुप्तादिब्यपदेश इत्युप्युक्तम् । यतस्तत्रेन्द्रियाणां स्वविषये निद्रया प्रतिबन्धात्तद्व्यपदेशो न पुनरात्मदर्शनप्रतिबन्धादिति । तर्हि कस्याऽसौ विभ्रमो भवति ? अक्षीणदोषस्य बहिरात्मनः । कथम्भूतस्य ? सर्वावस्थात्मदर्शिनः सर्वावस्थां बालकुमारादिलक्षणां सुप्तोन्मत्तादिरूपां चात्मेति पश्यत्येवं शीलस्य ।।९३।।
jo suptādi avasthāmān paṇ ātmadarshan hoy to jāgr̥ut avasthānī jem, temān paṇ ātmāne suptādino vyapadesh (kathan) kevī rīte ghaṭe? māṭe te paṇ ayogya chhe.
(samādhān) — tyān indriyone svaviṣhayamān nidrāne līdhe pratibandh chhe, parantu tyān ātmadarshanano pratibandh nathī, māṭe teno vyapadesh ghaṭe chhe.
tyāre konī te vibhramarūp lāge chhe? akṣhīṇ doṣhavāḷā bahirātmānī. kevā (bahirātmānī)? sarva avasthāomān ātmā mānanāranī – arthāt bālakumārādirūp ane supta – unmattādirūp sarva avasthāne je ātmā māne chhe tevā svabhāvavāḷānī (bahirātmānī).
bhāvārtha : — sanskr̥it ṭīkākāre prastut shlokane nīchenā rūpamān samajī bījo artha paṇ karyo chheḥ —
arthaḥ — ātmadarshī puruṣhonī nidrāvasthā ane unmattāvasthā paṇ vibhramarūp hotī nathī ane sarva avasthāomān ātmā mānanāranī (bahirātmānī) – jenā mithyātvādi doṣho kṣhīṇ thayā nathī tevānī – te (nidrāvasthā ane jāgratāvasthādi sarva avasthāo) vibhramarūp chhe.
je ātmadarshī antarātmā chhe tene suptādi avasthā vibhram nathī, to jāgratādi avasthāo to vibhramarūp kem ja hoy? na ja hoy, kāraṇ ke ātmasvarūpanā draḍhatar abhyāsanā kāraṇe tenun gnān te avasthāomān ātmasvarūpathī chyut thatun nathī. indriyonī shithilatā ane rogādivash kadāchit tene unmattatā paṇ āvī jāy, to paṇ tenā ātmānubhav sanskār chhūṭatā nathī – barābar kāyam ja rahe chhe; parantu agnānī bahirātmane bāl, kumārādirūp tathā supta – unmattādirūp sarva avasthāomān dehādhyās – ātmabuddhi hovāthī tenī badhī kriyāo vibhramarūp – mithyā chhe.
antarātmāne nirantar gnānachetanānun pariṇaman hovāthī badhī avasthāomāno – supta ke jāgrat, unmatta ke anunmatta avasthāmān – tenī kriyāo vibhramarūp hotī nathī, parantu
Page 146 of 170
PDF/HTML Page 175 of 199
single page version
ननु सर्वावस्थात्मदर्शिनोऽप्यशेषशास्त्रपरिज्ञानान्निद्रारहितस्य मुक्तिर्भविष्यतीति वदन्तं प्रत्याह —
टीका — न मुच्यते न कर्मरहितो भवति । कोऽसौ ? देहात्मदृष्टिर्बहिरात्मा । कथम्भूतोऽपि ? विदिताशेषशास्त्रोऽपि परिज्ञाताशेषशास्त्रोऽपि देहात्मदृष्टिपर्यतः देहात्मनोर्भेदरुचिरहितो यतः । पुनरपि कथम्भूतोऽपि ? जाग्रदपि निद्रयाऽनभिभूतोऽपि । यस्तु ज्ञातात्मा परिज्ञातात्मस्वरूपः स सुप्तोन्मत्तोऽपि bahirātmāne sarva avasthāomān nirantar agnān chetanānun pariṇaman hovāthī tenī badhī kriyāo vibhramarūp – mithyā hoy chhe.
ā rīte bahirātmā ane antarātmānī avasthāmān moṭo pher chhe. antarātmā ātmasvarūmān sadā jāgr̥ut rahe chhe ane bahirātmānī enāthī viparīt dashā hoy chhe. 93.
sarva avasthāomān ātmā mānanāranī paṇ, asheṣh (sampūrṇa) shāstronā parignānane līdhe nidrārahit (jāgrat) thayelānī mukti thashe? evun bolanār prati kahe chheḥ —
anvayārtha : — (देहात्मदृष्टिंः) sharīramān ātmabuddhi rākhanār bahirātmā (विदिताशेषशास्त्रः अपि) sampūrṇa shāstrono jāṇakār hovā chhatān tathā (जाग्रत अपि) jāgato hovā chhatān (न मुच्यते) karmabandhanathī chhūṭato nathī; kintu (ज्ञातात्मा) bhedagnānī – antarātmā (सुप्तोन्मत्तः अपि) nidrāvasthāmān yā unmattāvasthāmān hovā chhatān (मुच्यते) karmabandhanathī mukta thāy chhe – vishiṣhṭa rūpathī karmonī nirjarā kare chhe.
ṭīkā : — mukta thato nathī – karmarahit thato nathī. koṇ te? sharīramān ātmabuddhi rākhanār – bahirātmā kevo hovā chhatān? sarva shāstrono jāṇakār hovā chhatān sarva shāstronā parignānavāḷo hovā chhatān – , kāraṇ ke te dehātmadraṣhṭi chhe arthāt deh ane ātmānā bhedanī ruchi vināno chhe. vaḷī te kevo (hovā chhatān) chhe? jāgr̥ut hovā chhatān – nidrāthī abhibhūt (gherāyelo) nahi hovā chhatān.
Page 147 of 170
PDF/HTML Page 176 of 199
single page version
मुच्यते विशिष्टां कर्मनिर्जरां करोति दृढतराभ्यासात्सुप्ताद्यवस्थायामप्यात्मस्वरूपसंवित्त्यवैकल्यात् ।।९४।।
कुतस्तदा तदवैकल्यमित्याह —
je gnātātmā chhe arthāt jeṇe ātmasvarūp jāṇyun chhe (anubhavyun chhe) te supta ane unmatta hovā chhatān mukta thāy chhe – vishiṣhṭa karma – nirjarā kare chhe, kāraṇ ke tene draḍhatar abhyāsane līdhe suptādi avasthāmān paṇ ātmasvarūpanā samvedanamān vaikalya (chyuti) hotun nathī.
bhāvārtha : — jene sharīramān ātmabuddhi chhe – je sharīrane ja ātmā māne chhe eṭale ke sharīranī kriyā ātmā kare chhe evun māne chhe – te bhale sarva shāstrono jāṇakār hoy ane jāgr̥utāvasthāmān (sabhān avasthāmān) hoy, to paṇ bhedavignānanā abhāve tene muktinī prāpti thatī nathī, parantu jene sharīr ane ātmānun bhedagnān chhe ane ātmasvarūpanā anubhavano draḍhatar abhyās chhe tevo antarātmā, nidrāvasthāmān yā unmattāvasthāmān hovā chhatān vishiṣhṭa prakāre karmonī nirjarā kare chhe kāraṇ ke tene nirantar gnān chetanānun pariṇaman chhe. ā karmanirjarā tenī muktinā kāraṇarūp bane chhe.
agnānī jīvane agiyār aṅg ane nav pūrvanun gnān hoy, potānā shāstragnānathī bījāone mugdha kare, prashansāne pātra bane, paṇ jo te ātmagnānashūnya hoy to tenun badhun gnān ātmahit māṭe kāryakārī nathī – bādhak chhe. gadheḍā upar lādelān shāstronā bojā samān te gnān tene bojārūp chhe. 94.
(suptādi avasthāomān paṇ) te avaikalya (achyuti) shā kāraṇe hoy chhe? te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (यत्र एव) jyān ja eṭale je koī viṣhayamān ja (पुंसः) puruṣhanī
Page 148 of 170
PDF/HTML Page 177 of 199
single page version
टीका — यत्रैव यस्मिन्नेव विषये आहितधीः दत्तावधाना बुद्धिः । ‘‘यत्रात्महितधीरिति च पाठः यत्रात्मनो हितमुपकारस्तत्राहितधीर्बुद्धिरिति’’ स हितमुपकारक इति बुद्धिः । कस्य ? पुंसः । श्रद्धा रुचिस्तस्य तत्रैव तस्मिन्नेव विषये जायते । यत्रैव जायते श्रद्धा चित्तं तत्रैव लीयते आसक्तं भवति ।।९५।। (आहितधीः) dattāvadhānarūp buddhi hoy chhe, (तत्र एव) tyān ja eṭale te viṣhayamān ja tene (श्रद्धा जायते) shraddhā utpanna thāy chhe ane (यत्र एव) jyān ja eṭale je viṣhayamān shraddhā (श्रद्धा जायते) shraddhā utpanna thāy chhe (तत्र एव) tyān ja eṭale te viṣhayamān ja (चित्तं लीयते) tenun chitta līn (tanmay) thaī jāy chhe.
ṭīkā : — jyān ja eṭale je viṣhayamān ja buddhi lāge chhe arthāt buddhi dattāvadhānarūp (lagna) hoy chhe – ‘‘यत्रात्महितधीरिति’ evo paṇ pāṭh chhe, (teno artha e chhe ke) jyān ātmahitanī buddhi chhe arthāt jyān ātmānun hit – upakār hoy chhe eṭale jyān ‘te hitakar – upakārak chhe’ evī buddhi hoy chhe tyān dhī eṭale buddhi (lāge chhe.) konī? puruṣhanī. tenī shraddhā – ruchi tyān ja eṭale te viṣhayamān ja utpanna thāy chhe. jyān ja shraddhā utpanna thāy chhe tyān ja chitta līn thāy chhe – āsakta thāy chhe.
bhāvārtha : — je viṣhayamān koī puruṣhanī buddhi sāvadhānīpūrvak lāgī rahe chhe, arthāt je viṣhay tene hitakar ke upakārak lāge chhe, temān tene shraddhā utpanna thāy chhe ane jyān shraddhā utpanna thāy chhe tyān chitta līn thaī jāy chhe. chittanī ā līnatā ja supta – unmatta avasthāmān paṇ puruṣhane te viṣhayathī haṭhāvī shakatī nathī, arthāt te puruṣh te viṣhayathī chyut thato nathī, temān līn rahe chhe.
bhed – vignān dvārā shraddhāpūrvak ātmasvarūpanā je sanskāro jāmyā chhe tenun baḷ koī paṇ avasthāmān – jāgr̥ut, supta ke unmatta avasthāmān chālu rahyā vinā rahetun nathī; tethī ātmārthīe bhedavignān dvārā ātmasvarūpanā samvedan māṭe ātmaruchipūrvak evo avirat prayatna karavo joīe ke jethī ātmashraddhāmān bāhya koīpaṇ paristhiti vighnarūp thāy nahi ke chyut kare nahi. jem – jem sva - par padārthonā bhedavignān dvārā ātmānun uttam svarūp, samvedanamān vikasit thatun jāy chhe, tem tem sahaj prāpta ramaṇīy pañchendriyanā viṣhayo paṇ ruchatā nathī, arthāt temanā prati upekṣhā ane udāsīnatā utpanna thāy chhe.1 95. १. यथा यथा समायाति संवित्तौ तत्त्वमुत्तमम् ।
Page 149 of 170
PDF/HTML Page 178 of 199
single page version
क्व पुनरनासक्तं चित्तं भवतीत्याह —
टीका — यत्र यस्मिन्विषये अनाहितधीरदत्तावधाना बुद्धिः । ‘‘यत्रैवाहितधीरिति च पाठः यत्र च अहितधीरनुपकारकबुद्धिः ।’’ कस्य ? पुंसः । तस्माद्विषयात्सकाशात् श्रद्धा निवर्तते । यस्मान्निवर्तते श्रद्धा कुतश्चित्तस्य तल्लयः तस्मिन् विषये लय आसक्तिस्तल्लयः कुतो नैव कुतश्चिदपि ।।९६।।
vaḷī chitta kyān anāsakta hoy chhe te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (यत्र) jyān eṭale je viṣhayamān (पुंसः) puruṣhanī (अनाहित धीः) buddhi sāvadhānarūp hotī nathī, (तस्मात्) tenāthī (श्रद्धा) shraddhā, (निवर्तते) haṭhī jāy chhe – ūṭhī jāy chhe; ane (यस्मात्) jenāthī (श्रद्धा) shraddhā (निवर्तते) haṭhī jāy chhe te viṣhayamān (चित्तस्य) chittanī (तल्लयः कुतः) līnatā kevī rīte hoī shake? arthāt hoī shake nahi.
ṭīkā : — jyān eṭale je viṣhayamān buddhi sanlagna hotī nathī arthāt buddhi dattāvadhānarūp hotī nathī, – ‘यत्रैवाहितधीरिति’ evo paṇ pāṭh chhe, teno artha e chhe ke – jyān ahit buddhi eṭale anupakārak buddhi hoy chhe – konī? puruṣhanī, te viṣhayathī shraddhā pāchhī phare chhe. jenāthī shraddhā pāchhī phare, te viṣhayamān chittanī līnatā kem hoī shake? te viṣhayamān chittano lay eṭale āsakti kyāthī thāy? kyāyathī paṇ nahi.
bhāvārtha : — je vastune puruṣh hitakārī samajato nathī te vastumān tene ruchi utpanna thatī nathī ane je vastumān ruchi na hoy te vastumān tenun man kevī rīte lāge? na ja lāge.
agnānī jīvone indriyonā viṣhayo iṣhṭa lāge chhe – hitakārī lāge chhe, tethī temanī ruchi temān utpanna thāy chhe ane man temān lāge chhe; gnānīne te viṣhayo aniṣhṭa lāgatā nathī, paṇ te pratyeno rāg aniṣhṭa – ahitakārī lāge chhe, tethī tenī ruchi te taraphathī haṭhe chhe ane temān man lāgatun nathī. te viṣhayo pratye udāsīn rahe chhe.
Page 150 of 170
PDF/HTML Page 179 of 199
single page version
यत्र च चित्तं विलीयते तद्ध्येयं भिन्ननभिन्नं च भवति, तत्र भिन्नात्मनि, ध्येये फलमुपदर्शयन्नाह —
टीका — भिन्नात्मानमाराधकात् पृथग्भूतमात्मानमर्हत्सिद्धरूपं उपास्याराध्य आत्मा आराधकः पुरुषः परः परमात्मा भवति तादृशोऽर्हत्सिद्धस्वरूपसदृशः । अत्रैवार्थे दृष्टान्तमाह वर्तिरित्यादि । दीपाद्भिन्ना वर्तिर्यथा दीपमुपास्य प्राप्य तादृशी भवति दीपरूपा भवति ।।९७।।
jem jem sahaj prāpta indriyonā viṣhayothī ruchi haṭhatī jāy chhe – ghaṭatī jāy chhe, tem tem shuddha ātmasvarūp svānubhavamān āvatun jāy chhe – svasamvedanano viṣhay banato jāy chhe.1 96.
jemān chitta līn thāy chhe, te dhyey bhinna tathā abhinna (em be prakāre) hoy chhe; tyān bhinnātmarūp dhyeyanun phal darshāvī kahe chheḥ —
anvayārtha : — (आत्मा) ātmā (भिन्नात्मानं) potānāthī bhinna ātmānī (उपास्य) upāsanā karīne (तादृशः) tenā samān (परः भवति) paramātmā thāy chhe. (यथा) jem (भिन्नावर्तिः) dīpakathī bhinna battī (vāṭ) (दीपं उपास्य) dīpakanī upāsanā karīne (tene pāmīne) (तादृशी) tenā jevī – dīpakasvarūp (भवति) thaī jāy chhe tem.
ṭīkā : — bhinna ātmānī eṭale ārādhakathī pr̥uthakbhūt arhat siddharūp ātmānī upāsanā karī – ārādhanā karī, ātmā eṭale ārādhak puruṣh, tevo eṭale arhat – siddhasvarūp samān, par eṭale paramātmā thāy chhe. ahīn te ja arthanun draṣhṭānta kahe chhe – vāṭ ityādi – १. यथा यथा न रोचन्ते विषयाः सुलभा अपि ।
Page 151 of 170
PDF/HTML Page 180 of 199
single page version
इदानीमभिन्नात्मनोपासने फलमाह — jem dīpathī bhinna vāṭ (dīveṭ) dīpane upāsī eṭale pāmī tādrash (tenā jevī) thāy chhe – arthāt dīparūp thāy chhe tem.
bhāvārtha : — jem vāṭ dīpakanī upāsanā karī (dīpakano gāḍh najīk sambandh sādhī) tadrūp (dīpakarūp) thaī jāy chhe, tem ā ātmā potānāthī bhinna ātmānī (arhanta – siddharūp paramātmānī) upāsanā karīne svayam temanā samān paramātmā thaī jāy chhe.
arhantādi bhinna sādhyanī upāsanā dvārā arthāt temanā dravya – guṇ – paryāyanā satya gnān dvārā jo jīv potānā dravya – guṇ – paryāyane samyakpaṇe jāṇe ane tenī pratīti kare tathā tyārabād arhantādi par taraphanun paṇ valaṇ haṭhāvī svasanmukh thaī samyak shraddhā – gnānapūrvak potānā chaitanyasvarūpamān sthiratā kare to teno moh nāsh pāme chhe ane te paramātmā thāy chhe.1
ātmasvarūpamān sthiratā te nishchay upāsanā arthāt abhinna sādhyanī upāsanā chhe ane arhantādi bhinna sādhyanī upāsanā te vyavahār upāsanā chhe.
sādhak dashāmān samyagdraṣhṭi jīvane asthiratānā kāraṇe bhagavānanī pūjā – bhakti ādirūp puṇyabandhanī samprāptinā hetubhūt shubh rāg bhūmikānusār āve chhe, paṇ te tene ātmahit māṭe bhalo mānato nathī. te rāgane rog samān gaṇe chhe, tethī tene te heyabuddhie varte chhe – arthāt tene rāgano rāg nathī – tenun tene svāmītva nathī. teno ā shubh rāg savāranī lāl sandhyā jevo chhe. jem savāranī lāl sandhyāno abhāv thatān turat ja sūryanā tejasvī prakāshano āvirbhāv thāy chhe, tem samyagdraṣhṭinā heyabuddhie vartatā shubh rāgano abhāv thatān – teno atikram thatān ātmānā nirmaḷ prachaṇḍ prakāshano āvirbhāv thāy chhe. rāgarūp savikalpa dashāno (vyavahārano) abhāv thatān vītarāgarūp nirvikalpa dashā pragaṭ thāy chhe. ā dashāmān jīvane vachanātīt apūrva ānandano anubhav thāy chhe. e rīte samyagdraṣhṭinā bhinnātmānī upāsanārūp shubh rāgano abhāv te mokṣhanun – paramātmapadanun sākṣhāt kāraṇ chhe. 97.
have abhinna ātmānī upāsanānun phal kahe chheḥ — 1. juo – shrī pravachanasār gāthā – 80.