Page 112 of 170
PDF/HTML Page 141 of 199
single page version
टीका — एकान्तिकी अवश्यम्भाविनी तस्यान्तरात्मनो मुक्तिः । यस्य चित्ते अविचला धृतिः आत्मस्वरूपधारणं स्वरूपविषया प्रसतिर्वा । यस्य तु चित्ते नास्त्यचला धृतिस्तस्य नैकान्तिकी मुक्तिः ।।७१।।
चित्तेऽचलाधृतिं च लोकसंसर्ग परित्यज्यात्मस्वरूपस्य संवेदनानुभवे सति स्यान्नान्यथेति दर्शयन्नाह —
anvayārtha : — (यस्य) jenā (चित्ते) chittamān (अचला) ātmasvarūpanī nishchal (धृतिः) dhāraṇā chhe (तस्य) tenī (ऐकान्तिकी मुक्तिः) ekānte eṭale niyamathī mukti thāy chhe. (यस्य) jene (अचला धृतिः न अस्ति) ātmasvarūpamān nishchal dhāraṇā nathī (तस्य) tenī (एकान्तिकी मुक्तिः न) avashyapaṇe mukti thatī nathī.
ṭīkā : — ekāntik eṭale avashya thavāvāḷī mukti te antarātmāne thāy chhe ke jenā chittamān avichal (nishchal) dhr̥uti arthāt ātmasvarūpanī dhāraṇā hoy ke svarūpamān prasatti (līnatā) hoy; parantu jenā chittamān achal dhr̥uti (dhāraṇā) hotī nathī, tene avashyambhāvī mukti thatī nathī.
bhāvārtha : — jeno upayog bīje nahi bhamatān ātmasvarūpamān ja sthir thāy chhe, tenī niyamathī mukti thāy chhe, parantu jeno upayog ekathī bīje bhame chhe ane ātmasvarūpamān sthir thato nathī, tenī kadī mukti thatī nathī. jyān mohabhāv sahit upayog par padārthomān aṭake chhe tyān savikalpa dashā varte chhe. ā savikalpa dashāmān upayog ātmasvarūpamān sthir thaī shakato nathī. nirvikalpa dashāmān ja upayog ātmasvarūpamān sthir thaī shake chhe. jeno upayog ātmasvarūpamān sthir thāy chhe tene ja mukti thāy chhe, bījā koīne nahi. 71.
chittamān achal dhr̥uti, lokanā sansargano parityāg karīne ātmasvarūpanā samvedanano anubhav thatān thāy chhe. bījī rīte nahi. te darshāvī kahe chheḥ —
Page 113 of 170
PDF/HTML Page 142 of 199
single page version
टीका — जनेभ्यो वाक् वचनप्रवृत्तिर्भवति । प्रवृत्तेः स्पन्दो मनसः व्यग्रता मानसे भवति । तस्याऽऽत्मनः स्पन्दाच्चित्तविभ्रमाः नानाविकल्पपवृत्तयो भवन्ति । यत एवं, तत्तस्मात् योगी त्यजेत् । कं ? संसर्ग सम्बन्धम् । कैः सह ? जनैः ।
anvayārtha : — (जनेभ्यः) lokonā sansargathī (वाक्) vachananī pravr̥utti thāy chhe; (ततः) tenāthī eṭale vachanapravr̥uttithī (मनसः स्पन्दः) mananī vyagratā thāy chhe – chitta chalāyamān thāy chhe, (तस्मात्) tenāthī eṭale chittanī chañchalatāthī (चित्त – विभ्रमाः भवन्ति) chittamān vividh prakāranā vikalpo ūṭhavā lāge chhe arthāt man vikṣhipta thaī jāy chhe; (ततः) tethī (योगी) yogīe – yogamān sanlagna thavāvāḷā antarātmāe – (जनैः संसर्गं त्यजेत्) laukik janonā sansargano tyāg karavo.
ṭīkā : — loko sāthe bolavāthī vachananī pravr̥utti thāy chhe, pravr̥uttithī mananun spandan – manamān vyagratā – thāy chhe, te ātmānā (bhāvamananā) spandanathī chittavibhramo arthāt vividh prakāranā vikalponī pravr̥utti thāy chhe; teṭalā māṭe yogīe tajavo. shun (tajavo)? sansarga – sambandh konī sātheno? loko sātheno.
bhāvārtha : — laukik jano sāthe vārtālāp karavāthī man vyagra bane chhe, – chitta chalāyamān thāy chhe ane vividh prakāranā saṅkalpa – vikalpo ūṭhe chhe. tenāthī ātmasvarūpamān sthiratā rahetī nathī. māṭe ātmasvarūpanā abhyāsīe laukik janonā sansargathī dūr rahevun yogya chhe.
sādhakane jem jem bhed – vignānanun baḷ vadhatun jāy chhe tem tem tene par padārtho pratye upekṣhābhāv thāy chhe ane vītarāgatā vadhatī jāy chhe. vītarāgatānā pramāṇamān te ātmasthiratā prāpta kare chhe. svarūp – sthiratānā kāḷe laukik jano sātheno sansarga svayam chhūṭī jāy chhe. 72.
Page 114 of 170
PDF/HTML Page 143 of 199
single page version
तहिर्तैः संसर्ग परित्यज्याटव्यां निवासः कर्तव्य इत्याशंकां निराकुर्वन्नाह —
टीका — ग्रामोऽरण्यमित्येवं द्वेधा निवासः स्थानं अनात्मदर्शिनामलब्धात्मस्वरूपोपलम्भानां दृष्टात्मनामुपलब्धात्मस्वरूपाणां निवासस्तु विविक्तात्मैव रागादिरहितो विशुद्धात्मैव निश्चलः चित्तव्याकुलतारहितः ।।७३।।
to shun temano (lokono) sansarga chhoḍī jaṅgalamān nivās karavo? evī āshaṅkānun nirākaraṇ karatān kahe chheḥ —
anvayārtha : — (अनात्मदर्शिनां) jemane ātmāno anubhav thayo nathī tevā lokone (ग्रामः अरण्यम्) grām ke araṇya (इति द्वेधा निवासः) evān be prakāranā nivāsasthān chhe; (तु) kintu (दृष्टात्मनां) jemane ātmasvarūpano anubhav thayo chhe tevā gnānī puruṣhone, (निश्चल) chittanī vyākulatā rahit (विविक्तात्मा एव) rāgādirahit shuddha ātmā ja (निवासः) nivāsasthān chhe.
ṭīkā : — grām ane araṇya e be prakāranān nivāsasthān, anātmadarshīo māṭe arthāt jemane ātmāno anubhav thayo nathī, jemane ātmānī upalabdhi thaī nathī tevān loko māṭe chhe, parantu jemane ātmāno anubhav thayo chhe, jemane ātmasvarūpanī upalabdhi thaī chhe, tevā (gnānī) lokone māṭe to nivāsasthān vivikta eṭale vimukta ātmā ja arthāt rāgādirahit shuddha ātmā ja chhe je nishchal, eṭale chittanī ākulatārahit chhe.
bhāvārtha : — jene ātmāno anubhav nathī, bhed – gnān nathī te puruṣhane ja gām ke jaṅgalamān vasavāno vikalpa āve chhe.
je ātmadarshī chhe – jemane ātmāno anubhav chhe – temanun nivāsasthān vāstavamān potāno shuddhātmā ja chhe. te rāg – dveṣhādi rahit ane nishchal hovāthī, temane grāmanivās māṭe ke
Page 115 of 170
PDF/HTML Page 144 of 199
single page version
अनात्मदर्शिनो दृष्टात्मनश्च फलं दर्शयन्नाह —
टीका – देहान्तरे भवान्तरे गतिर्गमनं तस्य बीजं कारणं किं ? आत्मभावना । क्व ? vananivās māṭe prem hoto nathī ane temanun chitta saṅkalpo – vikalpothī ākulit hotun nathī. teo grām ke vanane potānā ātmasvarūpathī bahirbhūt samaje chhe; tethī koīmān paṇ āsakti rākhavī ke tene potānun nivāsasthān mānavun e temane iṣhṭa nathī. teo to shuddhātmasvarūpane ja potānī vihār – bhūmi banāve chhe ane temān ja sadā ramyā kare chhe.
‘‘chaṭāī, patthar, ghās, jamīn, lākaḍānun pāṭiyun vagere dhyān māṭe nissār chhe, kāraṇ ke jeṇe rāg – dveṣh ane viṣhay – kaṣhāyarūpī shatruone dūr karyā chhe tevā puruṣhane to teno ātmā ja dhyān māṭe sāchun atyant nirmaḷ āsan chhe – evun gnānījanoe mānyun chhe’’1
ātmasvarūpanā anubhav māṭe grām – araṇyanī jem anya par padārtho paṇ nissār chhe; trikālī shuddhātmānun avalamban ja sārabhūt chhe. 73.
anātmadarshī ane ātmadarshīnā phalane darshāvī kahe chheḥ —
anvayārtha : (अस्मिन् देहे) ā sharīramān (आत्मभावना) ātmānī bhāvanā arthāt sharīrane ja ātmā mānavo te (देहान्तरगतेः) anya sharīragrahaṇarūp bhavāntaraprāptinun (बीजं) bīj eṭale kāraṇ chhe ane (आत्मनि एव) ātmāmān ja (आत्मभावना) ātmānī bhāvanā arthāt ātmāne ja ātmā mānavo te (विदेहनिष्पत्तेः) sharīranā sarvathā tyāgarūp muktinun(बीजं) bīj chhe.
ṭīkā : anya dehamān eṭale anya bhavamān gati eṭale gaman – tenun bīj eṭale १. न संस्तरोऽश्मा न तृणं न मेदिनी, विधानतो नो फलको विनिर्मितः ।
Page 116 of 170
PDF/HTML Page 145 of 199
single page version
देहेऽस्मिन् अस्मिन्कर्मवशाद्गृहीते देहे । विदेहनिष्पत्तेः विदेहस्य सर्वथा देहत्यागस्य निष्पत्तेर्मुक्तिप्राप्तेः पुनर्बीजं स्वात्मन्येवात्मभावना ।।७४।।
तर्हि मुक्तिप्राप्तिहेतुः क श्चिद्गुरुर्भविष्यतीति वदन्तं प्रत्याह – kāraṇ. kyun? ātmabhāvanā. shāmān? ā dehamān eṭale karmavash grahelā ā dehamān. videhaniṣhpattinun – videhanī arthāt sarvathā dehatyāganī niṣhpattinun eṭale mukti prāptinun bīj potānā ātmamān ja ātmabhāvanā (karavī te) chhe.
bhāvārtha : sharīramān ātmabuddhi karavāthī eṭale sharīrane ja ātmā mānavāthī anya bhavamān paṇ sharīranī ja prāpti thāy chhe ane potānā ātmāmān ja – nij svarūpamān ja ātmabuddhi karavāthī arthāt ātmāne ja ātmā mānavāthī mukti thāy chhe – dehano sambandh sarvathā chhūṭī jāy chhe.
māṭe pharīthī sharīranī prāpti na thāy — punarbhav karavo na paḍe te māṭe gnānīe sharīramān ātmabuddhino tyāg karīne potānā ātmāmān ja ātma-bhāvanā karavī e ja yogya chhe.
‘‘jyān sudhī dehapradhān viṣhayomān mamatva chhoḍato nathī, tyān sudhī karmathī malin ātmā pharī pharīne anya anya prāṇo dhāraṇ kare chhe.’’1
‘‘je indriyādino vijayī thaīne upayogamātra ātmāne dhyāve chhe te karmo vaḍe rañjit thato nathī; tene prāṇo kaī rīte anusare? (arthāt tene prāṇono sambandh thato nathī.)’’2
‘‘je agnānī jīv (sharīrādik) pudgal dravyane abhinande chhe — arthāt tene potānun māne chhe – temān ātmīy bhāv kare chhe, te jīvanī sāthe sanyog-sambandh chāre gatiomān te pudgal dravya chhoḍatun nathī.’’3 74
to mukti-prāptino hetu koī guru hashe — evun bolanār prati kahe chhe. 1. karme malin jīv tyān lagī prāṇo dhare chhe pharī pharī,
2. karī indriyādik-vijay, dhyāve ātmane-upayogane,
3. ‘iṣhṭopadesh’ – shlok 46
Page 117 of 170
PDF/HTML Page 146 of 199
single page version
टीका — जन्म संसारं नयति प्रापयति । कं ? आत्मानं । कोऽसौ ? आत्मैव देहादौ दृढात्मभावनावशात् । निर्वाणमेव च आत्मानमात्मैव नयति स्वात्मन्येवात्मबुद्धिप्रकर्षसद्भावात् । यत एवं तस्मात् परमार्थतो गुरुरात्मात्मनः । नान्यो गुरुरस्ति परमार्थतः । व्यवहारेण तु यदि भवति तदा भवतु ।।७५।।
anvayārtha : (आत्मा एव) ātmā ja (आत्मानं) ātmāne (जन्म निर्वाणम् एव च नयति) janma ane nirvāṇ prati dore chhe – arthāt prāpta karāve chhe; (तस्मात्) māṭe (परमार्थतः) nishchayathī (आत्मनः गुरुः) ātmāno guru (आत्मा एव) ātmā ja chhe; (अन्यः न अस्ति) bījo koī nahi.
ṭīkā : — janma eṭale sansār prati dore chhe – prāpta karāve chhe. kone? ātmāne. koṇ te? dehādimān draḍh ātmabhāvanāvash ātmā ja (janma prāpta karāve chhe); ane potānā ātmāmān ja ātmabuddhinā prakarṣha sadbhāvathī ātmā ja ātmāne nirvāṇ prati laī jāy chhe, kāraṇ ke vāstavamān ātmā ātmāno guru chhe; paramārthe bījo koī guru nathī. vyavahāre te hoy to bhale ho.
bhāvārtha : — je ātmā dehādimān draḍh ātmabuddhi kare chhe te janma – maraṇarūp sansāramān bhramaṇ kare chhe – arthāt ātmā ja potānā ātmāne sva – aparādhathī sansāramān rakhaḍāve chhe, ane te ja ātmā jo potānā ātmāmān ja draḍh ātmabuddhi kare, to te sansārabhramaṇathī mukta thāy chhe – nirvāṇ pāme chhe – arthāt ātmā ja potānā ātmāne nirvāṇ pamāḍe chhe; tethī paramārthe ātmā ja ātmāno guru chhe, bījo koī guru nathī.
ahīn āchārye spaṣhṭa karyu chhe ke jīv potānā shuddha ke ashuddha upādānathī ja potānā ātmānun hit – ahit kare chhe. temān karma ke par padārtho ahetuvat chhe akiñchitkar chhe.
Page 118 of 170
PDF/HTML Page 147 of 199
single page version
देहे स्वबुद्धिर्मरणोपनिपाते किं करोतीत्याह —
jyān sudhī jīv potānā ātmānā sāmarthyanun bhān karī antaraṅg rāgādi shatruo arthāt kaṣhāyapariṇati par vijay prāpta karī svayam potānā ātmāno uddhār karavāno prayatna karato nathī, tyān sudhī te sansārarūpī kīchaḍamān phasyo rahe chhe ane janmamaraṇanān asahya kaṣhṭo bhogavato rahe chhe, parantu jyāre te ātmasvarūpanun barābar gnān karī svabhāv – sanmukh visheṣh ugra puruṣhārtha ādare chhe, tyāre krame krame rāg – dveṣhādi kaṣhāy – bhāvono yā vibhāv pariṇatino svayam tyāg thaī jāy chhe ane rāgādi bhāvathī sarvathā mukta thatān arthāt param vītarāgatā prāpta thatān te mokṣha pāme chhe.
‘ātmā, potānā ātmāmān mokṣhasukhanī sadā abhilāṣhā kare chhe, abhīṣhṭa mokṣhasukhanun gnān karāve chhe ane svayam kalyāṇakārī ātma – sukhanī prāptimān potāne yoje chhe, tethī ātmā ja ātmāno guru chhe.1
māṭe ātmā paranun – nimittanun avalamban chhoḍī pote potāno guru bane arthāt dharmanī siddhi māṭe svāshrayī bane, to te janma – maraṇanān duḥkhothī mukta thaī nirvāṇ pāme. 75.
dehamān ātmabuddhi karanār (bahirātmā) maraṇ najīk āvatā shun kare chhe? te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (देहादौ दृढात्मबुद्धिः)dehādimān draḍh ātmabuddhivāḷo bahirātmā (आत्मनः नाशं) potānā eṭale potānā sharīranā nāshane (च) ane (मित्रादिभिः वियोगं) mitrādithī thatā viyogane (उत्पश्यन्) dekhīne (मरणात्) maraṇathī (भृशम्) atyant (बिभेति) ḍare chhe. १. स्वस्मिन्सदाभिलाषित्वादभीष्टज्ञापकत्वतः ।
Page 119 of 170
PDF/HTML Page 148 of 199
single page version
टीका — देहादौ दृढात्मबुद्धिरविचलात्मदृष्टिर्बहिरात्मा । उत्पश्यन्नवलोकयन् । आत्मनो नाशं मरणं मित्रादिभिर्वियोगं च मम भवति इति बुद्ध्यमानो मरणाद्बिभेति भृशमत्यर्थम् ।।७६।।
यस्तु स्वात्मन्येवात्मबुद्धिः स मरणोपनिपाते किं करोतीत्याह —
ṭīkā : — dehādinā draḍh ātmabuddhivāḷo eṭale avichal ātmadraṣhṭivāḷo bahirātmā, potāno nāsh eṭale maraṇ joīne – avalokīne tathā ‘mitrādithī māro viyog thashe’ em samajīne maraṇathī atyant bhay pāme chhe; evo artha chhe.
bhāvārtha : — agnānī jīv sharīrane ja draḍhapaṇe ātmā māne chhe, tethī sharīr chhūṭavānā samaye arthāt maraṇ samaye potānā ātmāno nāsh ane tethī karīne strī – putra – mitrādithī viyog – e be vāt jāṇī maraṇathī ghaṇo ja bhay pāme chhe.
je puruṣhonun chitta sansāramān āsakta chhe, temane māṭe mr̥utyu bhayanun kāraṇ chhe. kāraṇ ke te māne chhe ke ‘mārā sharīrano nāsh thatān, strī – putrādithī viyog thashe. have mane temanā sanyoganun sukh malashe nahi.’ āvā viyoganā duḥkhathī te maraṇathī bahu bīve chhe. 76.
parantu jene potānā ātmamān ja ātmabuddhi chhe te maraṇ najīk āvatān shun kare chhe? te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (आत्मनि एव आत्मधीः) ātmasvarūpamān ātmabuddhivāḷo (शरीरगतिं) sharīranī gatine – sharīranā vināshane (आत्मनः अन्यां) ātmāthī bhinna (मन्यते) māne chhe ane (वस्त्रं त्यक्त्वा वस्त्रान्तरग्रहम् इव) maraṇanā avasarane ek vastrane chhoḍī bījā vastranun grahaṇ karavānī jem samajī (निर्भयं मन्यते) potāne nirbhay māne chhe.
Page 120 of 170
PDF/HTML Page 149 of 199
single page version
टीका — आत्मन्येवात्मस्वरूप एव आत्मधीः अन्तरात्मा शरीरगतिं शरीरविनाशं शरीरपरिणतिं वा बालाद्यवस्थारूपां आत्मनो अन्यां भिन्ना निर्भयं यथा भवत्येवं मन्यते । शरीरोत्पादविनाशौ आत्मनो विनाशोत्पादौ (उत्पादविनाशौ इति साधुः) न मन्यत इत्यर्थः । वस्त्रं त्यक्त्वा वस्त्रान्तरग्रहणमिव ।।७७।।
ṭīkā : — ātmāmān ja eṭale ātmasvarūpamān ja ātmabuddhivāḷo – antarātmā, sharīranī gatine eṭale sharīranā vināshane athavā bālādi avasthārūp sharīranī pariṇatine nirbhayapaṇe (niḥshaṅkapaṇe) ātmāthī anya – bhinna māne chhe, sharīranā utpād – vināshane ātmāno utpād – vināsh e mānato nathī – evo artha chhe, jem vastrano tyāg karīne anya vastranun grahaṇ karavun tem.
bhāvārtha : — antarātmā ātmāne sharīrathī bhinna samaje chhe, bannene ekarūp mānato nathī, tethī te sharīranī avasthāne ātmānī avasthā mānato nathī, arthāt sharīranī utpattithī ātmānī utpatti ane sharīranā nāshathī ātmāno nāsh mānato nathī. jem ek vastra tajī bījun vastra grahaṇ karatān sharīrane kāī thatun nathī, tem ek deh tajī bījo deh dhāraṇ karatān ātmāne kāī thatun nathī – em samajī te maraṇ – samaye nirbhay rahe chhe, maraṇathī ḍarato nathī.
gnānī samaje chhe ke jem makānano nāsh thatān temān vyāpelā ākāsh dravyano nāsh thato nathī, tem sharīrano nāsh thatān temān rahelā ātmāno kadī nāsh thato nathī. āvī samajaṇane līdhe tene koī paṇ prakāranī ākulatā rahetī nathī. te maraṇ – prasaṅge nirbhayatā seve chhe ane ātmasvarūpamān magna rahe chhe.
gnānī maraṇ samaye vadhu draḍhatā māṭe potānā ātmāne uddeshīne kahe chhe keḥ —
‘he ātman, tun to gnānarūpī divya sharīrano dhārī chhe, māṭe seṅkaḍo kīḍonā samūhathī bharelā ā jīrṇa – shīrṇa sharīrarūpī pīñjarānā nāsh samaye tane bhay karavo uchit nathī.’
‘he ātman, ā mr̥utyurūp mahotsav prāpta thavāthī tun kem ḍare chhe? kāraṇ ke ā mr̥utyu dvārā to tun gnānādik svarūpamān sthit rahīne anya sharīrarūp navā nagar taraph gaman kare chhe.’
‘garbhathī laī āj sudhī, deh pīñjarāmān tun anek prakāranān duḥkh bhogavato paḍyo rahyo chhe. mr̥utyurūpī balavān rājā sivāy bījo koṇ tane ā deh – pīñjarāmānthī mukta karī shake tem chhe?’
Page 121 of 170
PDF/HTML Page 150 of 199
single page version
एवं च स एव बुध्यते यो व्यवहारेऽनादरपरः यस्तु तत्रादरपरः स न बुध्यत इत्याह —
टीका — व्यवहारे विकल्पाभिधानलक्षणेप्रवृत्तिनिवृत्यादिस्वरूपे वा सुषुप्तोऽप्रयत्नपरो यः स जागर्त्यात्मगोचरे आत्मविषये संवेदनोद्यतो भवति । यस्तु व्यवहारेऽस्मिन्नुक्तप्रकारे जागर्ति स सुषुप्तः आत्मगोचरे ।।७८।।
‘je puruṣhe, mr̥utyurūpī kalpavr̥ukṣha prāpta thavā chhatān, potānā ātmānun hit sādhyun nahi, te sansārarūpī kādavamān pharī phasāī jaī potānun shun kalyāṇ karashe?’1
āvā vichārathī gnānī maraṇathī bhay pāmato nathī, paṇ maraṇane te mitra samān gaṇe chhe, tene ek mahotsav tarīke lekhe chhe, ane tethī te nirākulatāpūrvak ātmasvarūpamān sthir thaī samādhi – maraṇ sādhe chhe. 77.
āvun gnān tene ja thāy ke je vyavahār vishe anādar rākhe chhe, parantu jene tyān (vyavahāramān) ādar chhe tene āvun gnān thatun nathī. te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (यः) je (व्यवहारे) vyavahāramān (सुषुप्तः) sūtelo chhe, (सः) te (आत्मगोचरे) ātmānā viṣhayamān (जागर्ति) jāge chhe (च) ane je (अस्मिन् व्यवहारे) ā vyavahāramān (जागर्ति) jāge chhe te (आत्मगोचरे) ātmānā viṣhayamān (सुषुप्तः) sūtelo chhe.
ṭīkā : — vyavahāramān eṭale vikalpa nām jenun lakṣhaṇ chhe temān (‘vikalpanā sthānarūp’) arthāt pravr̥utti – nivr̥utti – ādisvarūp (vyavahāramān) je sūto chhe – prayatnaparāyaṇ nathī, te ātmadarshanamān eṭale ātmaviṣhayamān jāge chhe arthāt samvedanamān (ātmānubhavamān) tatpar hoy chhe, paṇ je ā ukta prakāranā vyavahāramān jāge chhe te ātma – viṣhayamān sūto chhe. (arthāt ātmadarshan pāmato nathī.) ✽
1. ‘mr̥utyumahotsav’ – shlok 9, 10, 12, 14.
Page 122 of 170
PDF/HTML Page 151 of 199
single page version
यश्चात्मगोचरे जागर्ति स मुक्तिं प्राप्नोतीत्याह —
bhāvārtha : — gnānī, pravr̥utti – nivr̥uttirūp sānsārik kāryomān anāsakta tem ja aprayatnashīl hoy chhe ane ātmānubhavanā kāryamān sajāg rahe chhe – tatpar rahe chhe, jyāre agnānī pravr̥utti – nivr̥uttirūp sansāranān kāryomān prayatnashīl rahe chhe – jāgr̥ut rahe chhe ane ātmānubhavanā kāryamān atatpar rahe chhe.
ahīn āchārye e batāvyun chhe ke pravr̥utti – nivr̥uttirūp vyavahāramān – arthāt, ahinsā, bhakti, vrat, niyamādi shubh pravr̥uttirūp vyavahāramān ane hinsā, jūṭh, chorī, ādi ashubh kāryathī nivr̥uttirūp vyavahāramān – em banne vyavahāromān je atatpar hoy chhe te ja ātmānubhav karī shake chhe. parantu bhakti ādi shubh kāryomān pravr̥uttithī ane ashubh kāryamān nivr̥uttithī ātmasvarūpanī prāpti thatī nathī, kāraṇ ke te pravr̥utti vikalpārūḍh chhe – rāgayukta chhe. rāg bhale shubh hoy to paṇ tenāthī ātmagnān thatun nathī.
gnānī to ātmasvarūpamān sthiratārūp pravr̥utti kare chhe, tethī tene vyavahār dharmathī svayam nivr̥utti thaī jāy chhe. tenī te pravr̥utti vikalpārūḍh nathī, paṇ nirvikalpa chhe ane tenāthī dharma thāy chhe.
gnānīne asthiratāne līdhe kadāchit pūjā – bhakti ādino shubh rāg āve, paṇ te tene bhalo mānato nathī, tene tenun svāmītva ke kartābuddhi nathī. tene te rāg heyabuddhie varte chhe; tethī temān tenī pravr̥utti dekhāvā chhatān te vāstavamān nivr̥uttimay ja chhe.
agnānī shubharāgamay pravr̥uttine dharma mānī tenāthī santuṣhṭa thāy chhe ane ātmasvarūpanī bhāvanā māṭe atatpar hoy chhe.
‘‘vaḷī koī jīv bhaktine mokṣhanun kāraṇ jāṇī temān ati anurāgī thaī pravarte chhe, paṇ te to jem anyamatī bhaktithī mukti māne chhe tevun ānun paṇ shraddhān thayun; bhakti to rāgarūp chhe ane rāgathī bandh chhe, māṭe te mokṣhanun kāraṇ nathī. rāgano uday āvatān jo bhakti na kare to pāpānurāg thāy, eṭalā māṭe ashubh rāg chhoḍavā arthe gnānī bhaktimān pravarte chhe. vā mokṣhamārgamān bāhya nimittamātra paṇ jāṇe chhe, parantu tyān ja upādeyapaṇun mānī santuṣhṭa thato nathī, paṇ shuddhopayogano udyamī rahe chhe.....’’1 1. mokṣhamārgaprakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 227.
Page 123 of 170
PDF/HTML Page 152 of 199
single page version
टीका — आत्मानमन्तरेऽभ्यन्तरे दृष्ट्वा देहादिकं बहिर्दष्टवा तयोरात्मदेहयोरन्तरविज्ञानात् भेदविज्ञानात् अच्युतो मुक्तो भवेत् । ततोऽच्युतो भवन्नप्यभ्यासाद्भेदज्ञानभावनातो भवति न पुनर्भेदविज्ञानमात्रात् ।।७९।।
‘‘........ā bhakti, kevaḷ bhakti ja chhe pradhān jene evā agnānī jīvone ja hoy chhe tathā tīvra rāgajvar maṭāḍavā arthe vā asthānano rāg niṣhedhavā arthe kadāchit gnānīne paṇ hoy chhe.’’1 eṭale ke gnānī jyāre svarūpamān sthir thaī shakato nathī tyāre tene āvī bhakti heyabuddhie hoy chhe. 78.
je ātmasvarūpamān jāge chhe, te mukti pāme chhe, te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (अन्तरे) antaraṅgamān (आत्मानं) ātmānā vāstavik svarūpane (दृष्ट्वा) joīne ane (बहिः) bāhyamān (देहादिकं) sharīrādi par bhāvone (दृष्ट्वा) joīne (तयोः) bannenā – ātmā ane sharīrādikanā – (अन्तरविज्ञानात्) bhedavignānathī tathā (अभ्यासात्) tenā abhyāsathī (अच्युतः भवेत्) achyut eṭale mukta thavāy.
ṭīkā : — ātmāne antaramān – abhyantaramān joīne ane dehādikane bāhya joīne, te bannenā arthāt ātmā ane dehanā antaravignānathī eṭale bhedavignānathī (jīv) achyut eṭale mukta thāy. tethī ekalā bhedagnānathī ja achyut thāy em nahi, paṇ tenā (bhedagnānanā) abhyāsathī – bhedagnānanī bhāvanāthī achyut thāy.
bhāvārtha : — ātmā ane dehanā bhedagnānathī ane tenā nirantar abhyāsathī arthāt bhedagnānanī nirantar bhāvanāthī – e bannethī ja sansārathī mukta thavāy, kāraṇ ke abhyāsathī bhedagnānamān draḍhatā āve chhe ane draḍhatāthī ātmasvarūpamān sthiratā pāmī mukta thavāy chhe. 1. shrī pañchāstikāy – gāthā 136nī ṭīkā.
Page 124 of 170
PDF/HTML Page 153 of 199
single page version
यस्य च देहात्मनोर्भेददर्शनं तस्य प्रारब्धयोगावस्थायां निष्पन्नयोगावस्थायां च कीदृशं जगत्प्रतिभासत इत्याह —
jyāre jīv andaranā ātmāne ane bāhya sharīrādik par padārthone temanān lakṣhaṇo dvārā ekabījāthī bhinna bhinna samaje chhe – bannenun bhedavignān kare chhe. tyāre tenī pariṇatimān palaṭo āve chhe. te bāhya viṣhayothī haṭhī antarmukh thāy chhe ane potānā upayogane indriyonā viṣhayomān nahi bhamāvatān tene have svasanmukh vāḷī ātmasvarūpamān ekāgra thavā abhyās kare chhe. ātmasādhanāno abhyās vadhāratān vadhāratān ene ātmasvarūpamān eṭalī draḍhatā – sthiratā prāpta thāy chhe ke te pharīthī ātmasvarūpathī chyut thato nathī, ane ātmik guṇono pūrṇa vikās thatān te mokṣhapad prāpta kare chhe.
bhed – vignān e muktinun pratham pagathiyun chhe. tenā vinā mukti kadī prāpta thāy nahi. māṭe bhed – vignān karī teno abhyās tyān sudhī jārī rākhavo ke jyān sudhī gnānano upayog par padārthothī haṭhī ātmasvarūpamān sthir thāy.’’1
‘‘je koī siddha thayā chhe te bhed – vignānathī siddha thāy chhe; je koī bandhāyā chhe te tenā ja (bhed – vignānanā ja) abhāvathī bandhāyā chhe.’’2
bhedagnān – jyotine kevalagnān utpanna karanārī kahī chhe.3
avichaḷ ātmānubhūtinun mūḷ kāraṇ bhedavignān chhe. 79. jene deh ane ātmānun bhed – darshan chhe, tene prāthamik yogāvasthāmān ane pūrṇa (siddhi) yogāvasthāmān jagat kevun pratibhāse chhe? te kahe chheḥ —
anvayārtha : — (पूर्व) pratham arthāt yogābhyāsanī prāthamik avasthāmān, 1. – 2. shrī samayasār kalash 130, 131. 3. juo – shrī samayasār gāthā. 2 nī ṭīkā
Page 125 of 170
PDF/HTML Page 154 of 199
single page version
टीका — पूर्वं प्रथमं दृष्टात्मतत्त्वस्य देहाद्भेदेन प्रतिपन्नात्मस्वरूपस्य प्रारब्धयोगिनः विभात्युन्मत्तवज्जगत् स्वरूपचिंतनविकलत्वाच्छुभेतरचेष्टायुक्तमिदं जगत् नाना – बाह्यविकल्पैरूपेतमुन्मत्तमिव प्रतिभासते । पश्चान्निष्पन्नयोगावस्थायां सत्यां स्वभ्यस्तात्मधियः सुष्टुभावितमात्मस्वरूपं येन तस्य निश्चलात्मस्वरूपमनुभवतो जगद्विषयचिन्ताभावात् काष्ठपाषाणवत्प्रतिभाति । तत्र परमौदासीन्यावलम्बात् ।।८०।। (दृष्टात्मतत्त्वस्य) jene ātmadarshan thayun chhe evā antarātmāne (जगत्) jagat (उन्मत्तवत्) unmatta jevun – pāgal jevun (विभाति) jaṇāy chhe, ane (पश्चात्) pachhīthī arthāt yoganī paripakva avasthāmān, (स्वभ्यस्तात्मधियः) ātmasvarūpanā abhyāsamān paripakvabuddhivāḷā antarātmāne ā (काष्ठपाषाणरूपवत्) kāṣhṭha – pāṣhāṇ jevun (nishcheṣhṭa) bhāse chhe.
ṭīkā : — pratham, jeṇe ātma – tattva jāṇyun chhe arthāt dehathī ātmasvarūp bhinna chhe evun jene pratham gnān thayun chhe tevā yogano ārambh karanār yogīne jagat unmatta jevun (pāgal jevun) lāge chhe – arthāt svarūp – chintananā vikalapaṇāne līdhe shubh – ashubh cheṣhṭāyukta ā jagat vividh bāhya vikalpayukta, unmatta jevun lāge chhe. pachhīthī jyāre yoganī paripakva avasthā thāy, tyāre jene ātmabuddhino sāro abhyās thayo chhe arthāt jeṇe ātmasvarūpanī sārī peṭhe bhāvanā karī chhe, tevā nishchal ātmasvarūpano anubhav karanārane, jagat sambandhī chintānā abhāvane līdhe arthāt param udāsīnapaṇānā avalambanane līdhe te (jagat) kāṣhṭha – pāṣhāṇavat) pratibhāse chhe.
bhāvārtha : — jene sva – paranun bhedagnān thayun chhe tevā antarātmāne, ātmānubhavanī pratham bhūmikāmān arthāt yoganā ārambhakālamān ā sacheṣhṭa ane vikalpārūḍh jagat unmatta jevun – pāgal jevun lāge chhe, parantu bādamān jyāre te yoganā paripakva abhyāsadvārā ātmasvarūpamān sthir thaī jāy chhe, tyāre tene ā jagat sambandhī buddhipūrvak kāī vikalpa ūṭhato nathī, kāraṇ ke tene te samaye nirvikalpa dashā varte chhe.
pratham bhūmikāmān arthāt savikalpa dashāmān gnānīno upayog bāhya padārtho taraph jāy chhe ane tethī vividh vikalapo thāy chhe, parantu jem jem te svarūp – sthiratāno abhyās vadhārato jāy chhe, tem tem upayoganun par taraphanun valaṇ chhūṭatun jāy chhe ane te svarūpamān sthir thato jāy chhe. abhyāsanā baḷe chhevaṭe ātmasvarūpamān upayoganī sthiratā eṭalī jāme chhe ke tene te samaye bāhya jagatno bilakul vichār paṇ āvato nathī.
Page 126 of 170
PDF/HTML Page 155 of 199
single page version
ननु स्वभ्यस्तात्मधियः इति व्यर्थम् । शरीराद्भेदेनात्मनस्तस्वरूपविद्भ्यः श्रवणात्स्वयं वाऽन्येषां तत्स्वरूपप्रतिपादनान्मुक्तिर्भविष्यतीत्याशङ्कयाह —
टीका — अन्यत उपाध्यायपदेः कामं अत्यर्थं श्रृण्वन्नपि कलेवराद्भिन्नमात्मानमाकर्णयन्नपि ततो भिन्नं तं स्वयमन्यान् प्रति वदन्नपि यावत्कलेवराद्भिन्नमात्मानं न भावयेत् । तावन्न मोक्षभाक् मोक्षभाजनं तावन्न भवेत् ।।८१।।
‘‘vaḷī je gnān pāñch indriy ane chhaṭhṭhā man dvārā pravartatun hatun te gnān sarva bājuthī sameṭāī nirvikalpa anubhavamān kevaḷ svarūpasanmukh thayun. kem ke ā gnān kṣhayopashamarūp chhe, te ek kāḷamān ek gneyane ja jāṇī shake; have te ja gnān svarūp jāṇavāne pravartyun tyāre anyane jāṇavānun saheje ja bandh thayun. tyān evī dashā thaī ke bāhya anek shabdādik vikār hovā chhatān paṇ svarūp – dhyānīne tenī kāī khabar nathī......’’ 80.1
‘स्वभ्यस्तात्मधियः’ e pad vyartha chhe, kāraṇ ke ‘sharīrathī ātmā bhinna chhe’ tevun tenā svarūpanā jāṇanārāo pāsethī sāmbhaḷavāthī athavā svayam bījāone tenun svarūp samajāvavāthī mukti thaī shake chhe – evī āshaṅkā karī kahe chheḥ —
anvayārtha : — ātmānun svarūp (अन्यतः) bījā pāsethī (कामम्) bahu ja (शृण्वन् अपि) sāmbhaḷavā chhatān tathā (कलेवरात्) mukhathī (वदन् अपि) bījāone kahevā chhatān paṇ (यावत्) jyān sudhī (आत्मानं) ātmāne (भिन्नं) sharīrādithī bhinna (न भावयेत्) bhāve nahi, (तावत्) tyān sudhī (मोक्षभाक् न) jīv mokṣhane pātra thato nathī.
ṭīkā : — bījā pāsethī eṭale upādhyāyādi pāsethī bahu ja sāmbhaḷavā chhatān arthāt sharīrathī ātmā bhinna chhe evun shravaṇ karavā chhatān, tenāthī (sharīrathī) te (ātmā) bhinna chhe evun svayam bījāo prati kahevā chhatān, jyān sudhī sharīrathī ātmā bhinna chhe evī bhāvanā 1. shrī mokṣhamārga prakāshak – shrī ṭoḍaramallajīnī rahasyapūrṇa chiṭhṭhī – pr̥u 349 (gu. āvr̥uti)
Page 127 of 170
PDF/HTML Page 156 of 199
single page version
na kare, tyān sudhī jīv mokṣhabhājan – mokṣhapātra thaī shake nahi.
bhāvārtha : — ‘sharīrādithī ātmā bhinna chhe’ e vāt ghaṇī vār gurumukhethī sāmbhaḷe tathā bījāone tevo upadesh paṇ vāramvār āpe, chhatān jyān sudhī ātmāne sharīrādithī draḍhapaṇe bhinna anubhave nahi arthāt jyān sudhī svasanmukhatāpūrvak tenun tene bhāv – bhāsan thāy nahi, tyān sudhī jīv mukti lāyak banī shake nahi.
bhed – vignān dvārā svasanmukhatāpūrvak jīv – ajīvādi tattvonun bhāv – bhāsan thavun – sāchī pratīti thavī – te ja nishchay samyaktva chhe, te vin jīv mokṣhane pātra thāy nahi.
‘‘vaḷī shāstramān ‘तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम्’ (mokṣhashāstra a. 1 sūtra 2) evun vachan kahyun chhe, tethī shāstromān jem jīvādi tattva lakhyān chhe tem pote shīkhī le chhe, tyān ja upayog lagāve chhe tathā anyane upadesh āpe chhe, parantu potāne teno ‘bhāv bhāsato’ nathī; ane tyān to te vastunā bhāvanun ja nām tattva kahyun chhe, eṭale bhāv bhāsyā vinā tattvārthashraddhān kyāthī hoy?’’
‘‘vaḷī koī vakhat shāstrānusār sāchī vāt paṇ batāve, parantu tyān antaraṅg nirdhārarūp shraddhān nathī; tethī jem kephī manuṣhya mātāne mātā paṇ kahe, to paṇ te shāṇo nathī; tem āne paṇ samyagdraṣhṭi kahetā nathī.’’
‘vaḷī jem koī bījānī ja vāto karato hoy tem ātmānun kathan kare chhe, parantu ‘e ātmā hun ja chhun’ evo bhāv bhāsato nathī. vaḷī jem koī bījāne bījāthī bhinna batāvato hoy tem ā ātmā ane sharīranī bhinnatā prarūpe chhe, parantu ‘hun e sharīrādithī bhinna chhun’ evo bhāv bhāsato nathī......’’1
māṭe ‘ātmā sharīrathī bhinna chhe’ evun jāṇavā chhatān, jo tenun bhāv – bhāsan na thāy arthāt anubhavamān na āve to te jāṇavun kāryakārī nathī. 81.
te bhāvanāmān pravr̥utta thaī teṇe (antarātmāe) shun karavun? te kahe chheḥ — 1. juo – mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 230.
तावन्न मुच्यते यावन्न भेदाभ्यासनिष्ठितः ।। (gnānārṇav)
niṣhṭhit (paripakva) thato nathī tyān sudhī te mukti pāmato nathī.
Page 128 of 170
PDF/HTML Page 157 of 199
single page version
तद्भावनायां च प्रवृत्तोऽसौ किं कुर्यादित्याह —
टीका — देहाद्व्यावृत्त्य शरीरात्पृथक्कृत्वा आत्मानं स्वस्वरूपं आत्मनि स्थितं तथैव भावयेत् शरीराद्भेदन दृढतरभेदभावनाप्रकारेण भावयेत् । यथा पुनः स्वप्ने स्वप्नावस्थायां देहे उपलब्धेऽपि तत्र आत्मानं न योजयेत् देहमात्मतया नाध्यवस्येत् ।।८२।।
anvayārtha : — antarātmāe (देहात्) dehathī (आत्मानं) ātmāne (व्यावृत्य) pāchho vāḷī arthāt bhinna anubhavīne (आत्मनि) ātmā viṣhe (तथा एव) evī rīte (भावयेत्) tenī (ātmānī) bhāvanā karavī (यथा पुनः) ke jethī pharīthī (स्वप्नेऽपि) svapnamān paṇ (देहे) dehamān (आत्मानं) ātmāne te (न योजयेत्) yoje nahi, arthāt sharīramān ātma – buddhi kare nahi.
ṭīkā : — dehathī ātmāne vyāvr̥utta karīne (bhinna anubhavīne) – sharīrathī pr̥uthak karīne (anubhavīne) ātmā viṣhe sthit svasvarūpane evī rīte bhāvavun (anubhavavun) – arthāt sharīrathī bhed karīne (bhinna karīne) draḍhatar bhedabhāvanānā prakāre (evī rīte) bhāvavun ke pharīthī svapnamān – svapnāvasthāmān – dehanī upalabdhi (prāpti) thāy to paṇ temān (dehamān) ātmānun joḍāṇ thāy nahi arthāt dehane ātmasvarūpe mānavāmān āve nahi.
bhāvārtha : — sharīrathī ātmāne bhinna jāṇī arthāt ātmāne ātmārūpe ja jāṇī, sharīrarūpe nahi jāṇī, tenī evī draḍh bhāvanā karavī ke svapnamān paṇ pharīthī dehane ātmā mānavāno adhyavasāy thāy nahi.
sva – parane bhinna jāṇavānun chinha to gnān – vairāgyashakti chhe. bhed – vignānanī bhāvanāthī e vairāgyabhāv eṭale rāgathī viruddha bhāv – par padārthomān upekṣhā bhāv jo shraddhā ane gnānamān paṇ na hoy to te bhāvanā kāryakārī nathī.
‘samyagdraṣhṭine niyamathī gnān ane vairāgyashakti hoy chhe; kāraṇ ke te (samyagdraṣhṭi
Page 129 of 170
PDF/HTML Page 158 of 199
single page version
यथा परमौदासीन्यावस्थायां स्वपरविकल्पस्त्याज्यस्तथा व्रतविकल्पोऽपि । यतः —
टीका — अपुण्यमधर्मः अव्रतैर्हिंसादिविकल्पैः परिणतस्य भवति । पुण्यं धर्मो व्रतैः हिंसादिविरतिविकल्पैः परिणतस्य भवति । मोक्षः पुनस्तस्योः पुण्यापुण्ययोर्व्ययो विनाशो मोक्षः । यथैव jīv) svarūpanun grahaṇ ane parano tyāg karavānī vidhi vaḍe potānā vastutvano (yathārtha svarūpano) abhyās karavā māṭe ‘ā sva chhe (arthāt ātmasvarūp chhe) ane ā par chhe’ evo bhed paramārthe jāṇīne svamān rahe chhe (ṭake chhe) ane parathī rāganā yogathī – sarva prakāre virame chhe.’’1
bhed – vignānanī draḍh bhāvanāthī antarātmā sharīrādi par padārtho pratye upekṣhābhāv seve chhe. 82.
jem param udāsīn avasthāmān sva – parano vikalpa tyāgavā yogya chhe, tem vratano vikalpa paṇ (tyāgavā yogya chhe) kāraṇ keḥ —
anvayārtha : — (अव्रतैः) hinsādi pāñch avratothī (अपुण्यम्) apuṇya thāy chhe ane (व्रतैः) ahinsādi vratothī (पुण्यम्) puṇya thāy chhe. (तयोः) banneno – puṇya ane pāpano – (व्ययः) nāsh te (मोक्षः) mokṣha chhe; (ततः) tethī (मोक्षार्थी) mokṣhanā abhilāṣhī puruṣhe (अव्रतानि इव) avratonī māphak (व्रतानि अपि) vratono paṇ (त्यजेत्) tyāg karavo.
ṭīkā : — avratothī eṭale hinsādi vikalpothī pariṇat (jīv)ne apuṇya – adharma thāy chhe ane vratothī arthāt ahinsādi vikalpothī pariṇat (jīv)ne puṇya – dharma thāy chhe. mokṣha to, te banneno eṭale puṇya ane apuṇyano vyay eṭale vināsh te mokṣha chhe. jem loḍhānī sāṅkaḷ (beḍī) bandhanun kāraṇ chhe (eṭale tenāthī bandh thāy chhe), tem suvarṇanī sāṅkaḷ (beḍī) paṇ (bandhanun kāraṇ chhe); māṭe jem beu sāṅkaḷanā abhāve, vyavahāramān mukti (chhūṭakāro) chhe, 1. shrī samayasār – kalash 136.
Page 130 of 170
PDF/HTML Page 159 of 199
single page version
हि लोहश्रृङ्खला बंधहेतुस्तथा । सुवर्णश्रृङ्खलाऽपि । अतो यथोभयश्रृंङ्खलाभावाद्व्यवहारे मुक्तिस्तथा परमार्थेऽपीति । ततस्तस्मात्मोक्षार्थी अव्रतानीव । इव शब्दो यथाऽर्थः यथाऽव्रतानि त्यजेत्तथा व्रतान्यपि ।।८३।।
कथं तानि त्यजेदिति तेषां त्यागक्रमं दर्शयन्नाह —
टीका — अव्रतानि हिंसादिनि प्रथमतः परित्यज्य व्रतेषु परिनिष्ठितो भवेत् । पश्चात्तान्यपि त्यजेत् । किं कृत्वा ? समप्राप्य । किं तत् ? परमं पदं परमवीतरागतालक्षणं क्षीणकषायगुणस्थानं । tem paramārthamān paṇ (puṇya – pāpanā abhāve mokṣha chhe). tethī mokṣhanā arthīe avratonī jem [इव shabda यथाnā arthamān chhe] vratone paṇ chhoḍavān.
bhāvārtha : — mokṣhamārgamān hinsādi pāñch avratabhāvonī jem pāñch ahinsādi vratabhāvo paṇ bādhak chhe, kāraṇ ke avratabhāv te ashubh bhāv chhe, te pāpabandhanun kāraṇ chhe ane vratabhāv te shubh bhāv chhe, te puṇyabandhanun kāraṇ chhe; banne bandhanā kāraṇ chhe. puṇya ane pāp e banneno nāsh thāy tyāre ja mukti thāy chhe. māṭe mokṣhārthīe loḍhā ane sonānī beḍīnī jem avratabhāvono tem ja vratabhāvono paṇ tyāg karavo joīe.1
puṇya ane pāp – banne vibhāv pariṇatithī upajyā hovāthī banne bandharūp ja chhe; banne sansāranun kāraṇ hoī ekarūp ja chhe. māṭe mokṣhārthīe to e banneno tyāg karī shuddhopayoganī nirantar bhāvanā bhāvī ātmasvarūpamān sthir thavāno prayatna karavo yogya chhe. 83.
te kevī rīte tajavān teno tyāg – kram darshāvī kahe chheḥ —
anvayārtha : — (अव्रतानि) hinsādik pāñch avratone (परित्यज्य) chhoḍīne (व्रतेषु) ahinsādik vratomān (परिनिष्ठितः) niṣhṭhāvān rahevun – arthāt tenun draḍhatāthī pālan karavun; pachhī (आत्मनः) ātmānā (परमं पदं) param vītarāg padane (प्राप्य) prāpta karane (तानि अपि) 1. juo – shrī samayasār – gāthā 145 thī 150.
Page 131 of 170
PDF/HTML Page 160 of 199
single page version
कस्य तत्पदं ? आत्मनः ।।८४।।
कुतोऽव्रत – व्रतविकल्पपरित्यागे परमपदप्राप्तिरित्याह —
te vratone (त्यजेत्) tyajavān.
ṭīkā : — pratham hinsādi avratono parityāg karīne avratomān pariniṣhṭhit thavun. pachhī teno paṇ tyāg karavo. shun karīne? prāpta karīne. shun (prāpta karīne)? param padane arthāt param vītarāgatārūp kṣhīṇakaṣhāyaguṇasthān (prāpta karīne). konā te padane? ātmānā.
bhāvārtha : — avrat ashubh bhāv chhe tathā vrat shubh bhāv chhe, banne āsravo chhe. te banne chhoḍavā yogya chhe tevī shraddhā to antarātmāne chhe, paṇ te banne ekī sāthe chhoḍī shakātān nahi hovāthī te pratham ashubhabhāvarūp avratone chhoḍī shubhabhāvarūp vratomān atanmay bhāve varte chhe. pachhī puruṣhārtha vadhārī vītarāg padanī prāpti māṭe ā shubhabhāvarūp vratono paṇ tyāg kare chhe.
jyān sudhī samyagdraṣhṭi shuddhopayogarūp na pariṇame, tyān sudhī tene ashubhathī bachavā māṭe pūjā, bhakti, vrat, tap, sanyam, shīlādinā shubh bhāv āve chhe, parantu temān tene heyabuddhi varte chhe. tene te dharma mānato nathī.
samyaktva vinā vratādinā shubh vikalpone vyavahārathī chāritra nām paṇ prāpta thatun nathī, arthāt mithyādraṣhṭinā shubh vikalpone to vyavahārathī paṇ chāritra kahetā nathī, te bāl vrat, tapādi kahevāy chhe. tevā shubh vikalpo sansāranun kāraṇ chhe. mokṣhanun kāraṇ nathī, chhatān koī tene mokṣhanun paramparā paṇ kāraṇ māne to te tenī mūlamān bhūl chhe. 84.
avrat – vratanā vikalpano parityāg karatān paramapadanī prāpti shī rīte thāy? te kahe chheḥ —