Page 92 of 170
PDF/HTML Page 121 of 199
single page version

नन्वेवमात्मतत्त्वं स्वयमनुभूय मूढात्मनां किमिति न प्रतिपाद्यते येन तेऽपि तज्जानन्त्विति वदन्तं प्रत्याह —

टीका — मूढात्मानो मां आत्मस्वरूपमज्ञापितमप्रतिपादितं यथा न जानन्ति मूढात्मत्वात् । tenī kriyā tun karī shake chhe em māne chhe – e tāro bhram chhe. e bhram have chhoḍī de ane tārā sharīrane sadā anātmabuddhie jo, eṭale ke te par chhe em jo; te tun chhe evī ātmabuddhithī na jo. tārā ātmāne sharīrādithī nirantar bhinna anubhav kare, bannenī ekatābuddhi chhoḍī de. tun tārā sharīranā sambandhamān jevī bhūl kare chhe tevī ja bhūl bījā jīvonā sharīranā sambandhamān paṇ kare chhe. tun temanā sharīrane paṇ temano ātmā māne chhe. māṭe temanā ātmāne paṇ temanā sharīrathī bhinna jāṇ. sharīrane sharīr jāṇ ane ātmāne ātmā jāṇ.

‘sva – svarūpamān sthir thaī jyān sudhī tun sva – paranun bhedagnān karīsh nahi tyān sudhī sharīrādi par padārtho sāthe tārī ātmabuddhi – ekatābuddhi – mamatvabuddhi – kartābuddhi thayā vagar raheshe nahi ane tārā duḥkhano ant āvashe nahi. māṭe bahirātmapaṇun chhoḍī ātmasvarūpamān sthir thā. e ja sukhano upāy chhe.’ 57.

evī rīte ātmatattvane svayam anubhavīne mūḍh ātmāone kem samajāvatā nathī, jethī teo paṇ te jāṇe? evun bolanār prati kahe chheḥ —

anvayārtha : — gnānīo vichāre chhe ke – (यथा) jem (मूढात्मानः) mūrkha agnānī jīvo (अज्ञापितं) jāṇ karāvyā vinā (मां) mane eṭale mārā ātmasvarūpane (न जानन्ति) jāṇatā nathī, (तथा) tem (ज्ञापितं) jāṇ karāvyā chhatān paṇ (न जानन्ति) jāṇatā nathī (ततः) tethī (तेषां) temane – e mūḍh jīvone(मे ज्ञापनश्रमः) bodh karavāno māro parishram (वृथा) vyartha chhe – niṣhphaḷ chhe.

ṭīkā : — jem mūḍh ātmāo mane eṭale ātmasvarūpane, vagar kahye (vagar

Page 93 of 170
PDF/HTML Page 122 of 199
single page version

तथा ज्ञापितमपि मां ते मूढात्मत्वादेव न जानन्ति । ततः तेषां सर्वथा परिज्ञानाभावात् । तेषां मूढात्मनां सम्बंधित्वेन वृथा मे ज्ञापनश्रमो विफलो मे प्रतिपादनप्रयासः ।।५८।। samajāvye) mūḍhātmapaṇāne līdhe jāṇatā nathī, tem kahyān chhatān paṇ teo mane (ātmasvarūpane) mūḍhātmapaṇāne līdhe ja jāṇatā nathī; tethī temane sarvathā parignānano abhāv hovāthī te mūḍhātmāonā sambandhamān bodh karavāno (temane kahevāno) māro shram vr̥uthā (vyartha) chhe, arthāt temane te svarūp samajāvavāno māro prayās viphal (phogaṭ) chhe.

bhāvārtha : — ātmānubhavī gnānī jīv vichāre chhe ke – jem mūḍh jīvo agnānatāne līdhe vagar samajāvye ātmasvarūp jāṇatā nathī, tem temane ātmasvarūp samajāvavāmān āve, topaṇ teo mūḍhapaṇāne līdhe samajavānā nathī; tethī temane ātmasvarūp samajāvavāno prayatna vyartha chhe; kāraṇ ke temanī bābatamān samajāvo ke na samajāvo – beu sarakhun chhe.

gnānīo mūrkha jīvone ātmasvarūp samajāvavāmān udāsīn hoy chhe, kāraṇ keḥ —

(1) mūrkha jīvo bahirmukh hoy chhe. temanī draṣhṭi bāhya viṣhayo taraph ja hoy chhe. temane ātmasvarūp jāṇavānī bilakul jignāsā ke ruchi hotī nathī. teo sadā viṣhayomān ja rat hoy chhe.

(2) ‘hun bījāone samajāvī daun’ evī buddhi gnānīone hotī nathī, kāraṇ ke teo jāṇe chhe ke koī koīne samajāvī shake nahi. temane barābar khyālamān chhe ke darek padārtha potapotānī maryādāmān svayam pariṇame chhe, koī koīne ādhīn nathī. tem koī padārtha koīno pariṇamāvyo pariṇamato nathī.¹ ek dravya bījā dravyanun kāī karī shakatun nathī evo vishvano aphar niyam chhe. tethī par sambandhamān temane bilakul kartā – buddhi nathī.

(3) asthiratāne līdhe gnānīne bījāne samajāvavāno kadāch vikalpa ūṭhe, paṇ abhiprāyamān teno niṣhedh chhe, kāraṇ ke bhāṣhā – vargaṇānun pariṇaman vikalpathī nirapekṣha chhe – svatantra chhe. vikalpanā kāraṇe upadesh vāṇī nīkaḷe chhe em teo kadī mānatā nathī.

(4) mārun svarūp to jāṇavun – dekhavun te ja chhe. e sivāy hun bījun kāī na karī shakun. jo kāī karavāno vikalpa ūṭhe to rāg utpanna thāy. vāṇīno to hun kadī kartā chhun ja nahi ane vāstavamān vikalpano paṇ kartā nathī. 1. juo – mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 92; 308

Page 94 of 170
PDF/HTML Page 123 of 199
single page version

किंच —

(5) chaitanyasvarūp svasamvedanagamya chhe; vāṇī ke vikalpa dvārā te bījāne samajāvī shakāy tevun nathī.

māṭe gnānī mukhyatayā bījāone upadesh devānī pravr̥uttimān paḍatā nathī. teo to sadā potānun ātmahit sādhavāmān ja tatpar rahe chhe. kadāch upadeshādinī vr̥utti ūṭhe to tenī mukhyatā nathī; te vakhate paṇ temane chaitanyasvarūpanī ja bhāvanā hoy chhe.

paropadeshanī pravr̥uttino vikalpa – e shubh rāg chhe. te ātmasvarūpanī prāptimān bādhārūp chhe. māṭe ā rāganā vyāmohamān paḍī gnānī kadī ātmahit bhūlatā nathī.

‘‘jagatamān jīvo, temanā karma, temanī labdhio, vagere anek prakāranān chhe. tethī sarva jīvo samān vichāranā thāy te banavun asambhavit chhe. māṭe par jīvone samajāvī devānī ākuḷatā karavī yogya nathī. svātmāvalambanarūp nij hitamān pramād na thāy em rahevun e ja kartavya chhe.’’¹ 58.

vaḷīḥ —

anvayārtha : — (यत्) jene vikalpādhirūḍh ātmasvarūpane athavā dehādikane – (बोधियितुं) samajāvavāne (इच्छामि) hun ichchhun chhun (तत्) te (न अहं) hun nathī arthāt ātmānun vāstavik svarūp nathī. (पुनः) vaḷī (यत्) je eṭale gnānānandamay svayam anubhavagamya ātmasvarūp (अहं) hun chhun (तदपि), te paṇ (अन्यस्य) bījāne (ग्राह्यं न) grāhya nathī; (तत्) tethī (अन्यस्य) bījāne (किं बोधये) hun sho bodh karun? 1. chhe jīv vidhavidh, karma vidhavidh, labdhi chhe vidhavidh, are!

Page 95 of 170
PDF/HTML Page 124 of 199
single page version

टीका — यद् विकल्पाधिरूढमात्मस्वरूपं देहादिकं वा बोधयितुं ज्ञापयितुमिच्छामि । तन्नाहं तत्स्वरूपं नाहमात्मस्वरूपं परमार्थतो भवामि । यदहं पुनः यत्पुनरहं चिदानन्दात्मकं स्वसंवेद्यमात्मस्वरूपं । तदपि ग्राह्यं नान्यस्य स्वसंवेदनेन तदनुभूयते इत्यर्थः । यत्किमन्यस्य बोधये तत्तस्मात्किं किमर्थं अन्यस्यात्मस्वरूपं बोधयेहम् ।।५९।।

ṭīkā : — jeno, arthāt vikalpādhirūḍh ātmasvarūpano athavā dehādikano hun bodh karāvavā ichchhun chhun – jene samajāvavā ichchhun chhun, te (to) hun nathī, arthāt te (vikalpādhirūḍh svarūp) hun nathī – paramārthe ātmasvarūp nathī. vaḷī je hun arthāt vaḷī je hun chidānandamay svasamvedya ātmasvarūp chhun; te paṇ bījāne svayaṅgrāhya (samajāy tevun) nathī (kem ke) te svasamvedanathī anubhavāy chhe – evo artha chhe. to bījāne hun sho bodh karun? arthāt tethī bījāne hun shā māṭe ātmasvarūpano bodh karun?

bhāvārtha : — mūḍhātmāne ātmasvarūpano bodh āpavo vyartha chhe; kāraṇ āpatā gnānī kahe chhe keḥ —

hun bījāone shabdo dvārā ātmasvarūp samajāvavā ichchhun, to vikalpa – rāg utpanna thāy chhe ane rāg te ātmānun shuddha svarūp nathī; arthāt shabdo dvārā ātmānun svarūp samajāvī shakāy nahi.

vaḷī je ātmānun vāstavik shuddha svarūp chhe te bījāne shabdo dvārā samajāy tevun nathī. te to kevaḷ svasamvedanathī ja anubhavamān āve tevun chhe. tethī bījāne teno bodh karavo vyartha chhe.

ātmasvarūp svasamvedanagochar¹ chhe. te shabdo dvārā ke vikalpa dvārā bījāne samajāvī shakāy tevun nathī ane bījāo shabdādi bāhya sādhanathī te kadī samajī shake paṇ nahi. jem men svasamvedanathī ātmāne anubhavyo tem bījāo paṇ te svasamvedanathī ja anubhavī shake. māṭe bījāone ātmasvarūpano bodh āpavāno vikalpa chhoḍī svarūpamān sāvadhān rahevun te ja yogya chhe. 59. 1. je pad shrī sarvagne dīṭhun gnānamān,

Page 96 of 170
PDF/HTML Page 125 of 199
single page version

बोधितेऽपि चान्तस्तत्त्वे बहिरात्मनो न तत्रानुरागः सम्भवति । मोहोदयात्तस्य बहिरर्थ एवानुरागादिति दर्शयन्नाह —

टीका — बहिः शरीराद्यर्थे तुष्यति प्रीतिं करोति । कोऽसौ ? मूढात्मा कथम्भूतः ? पिहितज्योतिर्मोहाभिभूतज्ञानः । क्व ? अन्तरे अन्तस्तत्त्वविषये । प्रबुद्धात्मा मोहानभिभूतज्ञानः अन्तस्तुष्यति स्वस्वरूपे प्रीतिं करोति । किं विशिष्टः सन् ? बहिर्व्यावृत्तकौतुकः शरीरादौ निवृत्तानुरागः ।।६०।।

ātmasvarūpano bodh āpavā chhatān bahirātmāne temān anurāg sambhavato nathī; mohanā udayathī tene bāhya padārthamān ja anurāg hoy chhe – em darshāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : — (अन्तरे पिहितज्योतिः) antaraṅgamān jenī gnānajyoti mohathī āchchhādit thaī gaī tevo (मूढात्मा) bahirātmā (बहिः) bāhyamān eṭale sharīrādi par padārthomān (तुष्यति) santuṣhṭa rahe chhe – anurāg kare chhe; parantu (प्रबुद्धात्मा) jene svarūp – vivek jāgr̥ut thayo chhe tevo antarātmā (बहिर्व्यावृत्तकौतुकः) bāhya sharīrādi padārthomān kautuk (anurāg) rahit thaī (अन्तः) antaraṅg ātmasvarūpamān (तुष्यति) santoṣh kare chhe.

ṭīkā : — bāhyamān eṭale sharīrādi padārthamān te santoṣh kare chhe – prīti kare chhe. koṇ te? mūḍhātmā (bahirātmā). te kevo chhe? jenī jyoti ḍhaṅkāī gaī chhe, arthāt mohathī jenun gnān parābhav pāmyun chhe. kyān? antaraṅgamān eṭale arnta – tattvanā viṣhayamān. prabuddhātmā eṭale jenun gnān mohathī abhibhūt thayun nathī (parābhav pāmyun nathī) tevo (ātmasvarūpamān jāgr̥ut) ātmā, antaraṅgamān santoṣh kare chhe – sva – svarūpamān prīti kare chhe, kevo thaīne? bāhyamān kautukarahit thaīne – sharīrādimān anurāgarahit thaīne (ātmasvarūpamān prīti kare chhe).

bhāvārtha : — gnānīne prashna pūchhelo ke, ‘tame bahirātmāne ātmasvarūpano bodh kem karatā nathī? tenā pratyuttaramān em kahyun keḥ —

Page 97 of 170
PDF/HTML Page 126 of 199
single page version

कुतोऽसौ शरीरादिविषये निवृत्तभूषणमण्डनादिकौतुक इत्याह —

(1) bahirātmāo vastusvarūpathī taddan agnāt chhe. teo eṭalā mūḍh chhe ke temane bodh karo ke na karo, temane māṭe badhun sarakhun chhe. (juoḥ shlok 58)

(2) ātmasvarūp svasamvedanagamya chhe. te shabdo dvārā bījāne samajāvī shakāy nahi ane te samaje paṇ nahi, eṭale temane bodh karavo vyartha chhe. (juoḥ shlok 59)

(3) ā shlok 60mān kahyun chheḥ —

anādi mithyātvane līdhe bahirātmāne sva – paranun bhed – vignān nathī, tene ātmasvarūpanun bhān nathī; tethī te sharīrādi bāhya padārthomān ja ānand māne chhe, temān ja anurāg kare chhe, paṇ ātmasvarūpano mahimā lāvī temān prīti karato nathī. tenun kāraṇ – avidyānā gāḍh sanskārathī tenun gnān mūrchchhāī gayun chhe, āchchhādit thaī gayun chhe; te chhe.

antarātmāne vivek – jyoti pragaṭ thaī chhe, tethī tene sharīrādi bāhya padārthomān prīti nathī. temān tene kyāy sukh bhāsatun nathī. te taraph te bahu udāsīn rahe chhe. te tyānthī haṭhī svasanmukh thaī ātmasvarūpamān sthit thavā māṭe sadā prayatnashīl chhe. jyān ene āvī gnānadashā vartatī hoy, tyān bījāone bodh devānun tene kem game? na ja game. 60.

kayā kāraṇe te (antarātmā) sharīrādi viṣhayamān bhūṣhaṇ – maṇḍanādimān anurāgarahit (udāsīn) hoy chhe? te kahe chheḥ —

anvayārtha : — antarātmā vichāre chhe ke — (शरीराणि) sharīro (सुख – दुःखानि न जानन्ति) sukh tathā duḥkhane jāṇatān nathī. (तथापि) tem chhatān (अबुद्ध्यः) mūḍh jīvo (अत्र एव) emān ja eṭale e sharīromān ja (निग्रहानुग्रहधियं) nigrah ane anugrahanī buddhi (कुर्वते) kare chhe.

Page 98 of 170
PDF/HTML Page 127 of 199
single page version

टीका — सुखदुःखानि न जानन्ति । कानि ? शरीराणि जडत्वात् । अबुद्ध्यो बहिरात्मनः तथापि यद्यपि न जानन्ति तथापि अत्रैव शरीरादावेव कुर्वते । कां ? निग्रहानुग्रहधियं द्वेषवशादुपवासादिना शरीरादेः कदर्थनाभिप्रायो निग्रहबुद्धिं रागवशात्कटकटिसूत्रादिना भूषणाभिप्रायोऽनुग्रहबुद्धिम् ।।६१।।

ṭīkā : — sukh duḥkh jāṇatān nathī. koṇ (jāṇatān nathī)? sharīro jaḍapaṇāne līdhe (jāṇatān nathī); buddhi vinānā bahirātmāo, tem chhatān arthāt (sharīro) jāṇatān nathī tem chhatān, emān ja eṭale sharīrādimān ja kare chhe. shun (kare chhe)? nigrah – anugrahanī buddhi (kare chhe) – arthāt dveṣhane ādhīn thaī upavāsādi dvārā sharīrādine kr̥ush karavāno abhiprāy te nigrah – buddhi ane rāgane ādhīn thaī kaṅkaṇ, kaṭisūtrādi vaḍe (sharīrādine) bhūṣhit karavāno (shaṇagāravāno) abhiprāy te anugrah – buddhi (kare chhe).

bhāvārtha : — sharīro achetan – jaḍ chhe. temane sukhaduḥkh nathī, tem ja temane gnān nathī; tem chhatān buddhi vinānā bahirātmāo dveṣhavash upavāsādi dvārā temane (sharīrone) nigrah karavānī arthāt kr̥ush karavānī buddhi kare chhe ane rāgavash temane kaṅkaṇ, kaṭisūtra (kandoro) ādi vaḍe vibhūṣhit karī anugrah (kr̥upā) karavānī buddhi kare chhe.

bahirātmāne dehādhyās chhe eṭale dehamān tene ātmabuddhi chhe; tethī tene sharīrādi viṣhe nigrahaanugrah buddhi rahe chhe, parantu antarātmāne bhedagnān varte chhe. te ātmāne sharīrādithī atyant bhinna māne chhe. tene tenī sāthe ekatābuddhi nathī, tethī tene sharīrādi viṣhe rāgadveṣh ke anugrahanigrahabuddhino shraddhāmān abhāv hoy chhe. asthiratāne līdhe sharīrādi shaṇagāravāno rāg āve, paṇ abhiprāyamān teno svīkār nathī, tene te doṣh māne chhe, eṭale te sharīrādi par padārtho pratye udāsīn hoy chhe.

agnānīo māne chhe ke sharīrāshrit upavās, vrat, niyamādithī sharīrane kr̥ush karatān indriyono nigrah thāy chhe, viṣhayomān temanī pravr̥utti aṭakī jāy chhe ane tethī rāg – dveṣhādi thatān nathī; paṇ ā mānyatā bhūl bharelī chhe, kāraṇ ke sharīrāshrit¹ upavās karavā, pañchāgni tap karavun, maun rākhavun, tāṭak karavun, anek yog – āsano karavān vagere paudgalik jaḍ 1. juoḥ ‘sharīrāshrit upavāsādi māṭe ‘mokṣhamārga prakāshak’ gu. āvr̥utti pr̥u. 235 ane 245.

Page 99 of 170
PDF/HTML Page 128 of 199
single page version

यावच्च शरीरादावात्मबुद्ध्या प्रवृत्तिस्तावत्संसारः तदभावान्मुक्तिरिति दर्शयन्नाह —

टीका — स्वबुद्ध्या आत्मबुद्ध्या यावद् गृहणीयात् । किं ? त्रयम् । केषाम् ? कायवाक्चेतसां सम्बन्धमिति पाठः । तत्र कायवाक्चेतसां त्रयं कर्तृ । आत्मनि यावत्सम्बन्धं गृह्णीयत्स्वीकुर्यादित्यर्थः । तावत्संसारः । एतेषां कायवाक्चेतसां भेदाभ्यासे तु आत्मनः सकाशात् kriyāo chhe. teno sambandh sharīr sāthe chhe, ātmā sāthe nathī. sharīr jaḍ chhe. tene sukh – duḥkh hotun nathī. agnānīne sharīr sāthe ekatābuddhi chhe, tethī te sharīranī je avasthāo thāy chhe te potānī (ātmānī) thaī māne chhe, e teno bhram chhe.

vaḷī agnānī mohavashāt vastra – ābhūṣhaṇādi dvārā sharīr upar anugrah (upakār) karavānī buddhi kare chhe, kāraṇ ke tene dehādhyās chhe – sharīramān tene ātmabuddhi chhe, eṭale tenā pratye rāganā kāraṇe tevo anugrah karavā ichchhe chhe, parantu ā paṇ teno bhram chhe.

māṭe sharīr viṣhe nigrah – anugrahabuddhi karavī te agnānatā chhe. 61.

jyān sudhī sharīrādimān ātmabuddhithī pravr̥utti chhe, tyān sudhī sansār chhe. tenā abhāve mukti chhe. te darshāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : — (यावत्) jyān sudhī (कायवाक्चेतसां त्रयं) sharīr, vachan ane man – e traṇane jīv (स्वबुद्ध्या) ātmabuddhithī (गृह्णीयात्) grahaṇ kare, (तावत्) tyān sudhī (संसारः) sansār chhe, (तु) parantu (एतेषां) e man – vachan – kāyano (भेदाभ्यासे) ātmāthī bhinnarūp abhyās thatān (निर्वृत्तिः) mukti thāy chhe.

ṭīkā : — svabuddhithī eṭale ātmabuddhithī jyān sudhī grahaṇ kare, shun (grahaṇ kare)? trayane (traṇane). konā (trayane)? kāy, vāṇī ane mananā trayane – arthāt jyān sudhī ātmā viṣhe kāy – vāṇī – manano sambandh grahaṇ kare – svīkār kare, evo artha chhe – tyān sudhī sansār chhe,

Page 100 of 170
PDF/HTML Page 129 of 199
single page version

कायवाक्चेतांसि भिन्नानीति भेदाभ्यासे भेदभावनायां तु पुनर्निर्वृत्तिः मुक्तिः ।।६२।। paṇ e kāy – vāṇī – mananā bhedano abhyās thatān arthāt ātmāthī kāy – vāṇī – man bhinna chhe. evo bhedano abhyās thatān eṭale bhedabhāvanā thatān nirvr̥utti eṭale mukti thāy chhe.

bhāvārtha : — jyān sudhī jīvane man – vachan – kāyamān ātmabuddhi rahe chhe, tene ātmānā aṅg samaje chhe eṭale ke tenī sāthe abhedabuddhi – ekatābuddhi kare chhe, tyān sudhī te sansāramān paribhramaṇ karato rahe chhe, parantu jyāre tene man – vachan – kāyamān ātmabuddhino bhram ṭaḷī jāy chhe, arthāt te traṇe ‘ātmāthī bhinna chhe’ evo nishchayapūrvak anubhavano abhyās thāy chhe, tyāre te sansāranā bandhanathī mukti pāme chhe.

jyān sharīrādi par padārthomān ātmabuddhi chhe tyān ekatābuddhi chhe. jyān ekatābuddhi hoy chhe, tyān kartā – bhoktābuddhi avashya hoy chhe ane jyān kartā – buddhi chhe, tyān sansāranā kāraṇabhūt rāgādi bhāv anivāryapaṇe hoy chhe. e rīte sharīrādi par padārthomān ātma – buddhi te ja sansāranun kāraṇ chhe ane ātmā tathā sharīrādino bhed – vignānapūrvak draḍh abhyās te muktinun kāraṇ chhe.

man – vachan – kāyanī pravr̥utti e sansāranun kāraṇ nathī, kāraṇ ke te jaḍanī kriyā chhe, parantu temān ātmabuddhi – ekatābuddhi karavī te sansāranun kāraṇ chhe. prastut shlokamān ‘स्वबुद्ध्या’ shabdathī ā vāt sūchit thāy chhe.

‘‘karmabandh karanārun kāraṇ nathī, bahu karmayogya pudgalothī bharelo lok, nathī chalan svarūp karma (arthāt kāy – vachan – mananī kriyārūp yog), nathī anek prakāranān kāraṇo ke nathī chetan – achetanano ghāt. ‘upayogabhū’ arthāt ātmā rāgādik sāthe je aikya pāme chhe te ja ek ( – mātra rāgādik sāthe ekapaṇun pāmavun te ja) kharekhar puruṣhone bandhanun kāraṇ chhe.’’¹

māṭe sharīrādinī kriyāmān ātmabuddhi arthāt te kriyāo hun karun chhun evī mānyatā te sansāranun kāraṇ chhe ane te kriyāomān ātmabuddhi arthāt kartābuddhino abhāv te mokṣhanun kāraṇ chhe. 62. 1. juo – shrī samayasār kalash 164 ane gā. 237 thī 241.

Page 101 of 170
PDF/HTML Page 130 of 199
single page version

शरीरदावात्मनो भेदाभ्यासे च शरीरदृढतादौ नात्मनो दृढतादिकं मन्यते इति दर्शयन् धनेत्यादि श्लोकचतुष्टयमाह —

‘‘sharīrādimān ātmāno bhedābhyās thatān, te (antarātmā) sharīranī draḍhatādi thatān ātmānī draḍhatādik mānato nathī,’’ em batāvī ‘ghan’ ityādi chār shlok kahe chheḥ —

anvayārtha : — (यथा) jevī rīte (घने वस्त्रे) jāḍun vastra paheravāthī (बुधः) buddhimān puruṣh (आत्मानं) potāne eṭale potānā sharīrane (घनं) jāḍo – puṣhṭa (न मन्यते) mānato nathī, (तथा) tevī rīte (स्वदेहे अपि घने) potānun sharīr jāḍun – puṣhṭa thavā chhatān, (बुधः) antarātmā (आत्मानं) ātmāne (घनं न मन्यते) jāḍo – puṣhṭa mānato nathī.

ṭīkā : — ghan eṭale gāḍhun (jāḍun) vastra paheravāthī, jem budh (ḍāhyo puruṣh) potāne (sharīrane) jāḍo – puṣhṭa mānato nathī, tem potānun sharīr jāḍun – puṣhṭa thavā chhatān budh (antarātmā) ātmāne jāḍo – puṣhṭa mānato nathī.

bhāvārtha : — jem jāḍun vastra paheravāthī, ḍāhyo māṇas, potāne jāḍo thayelo mānato nathī, tem sharīr jāḍun thatān, ātmā jāḍo thayo, em antarātmā kadī mānato nathī.

jem sharīr ane vastra bhinna bhinna chhe, tem sharīr ane ātmā paṇ ekabījāthī bhinna chhe. ām chhatān dehamān ātmabuddhine līdhe agnānī jīv sharīranī puṣhṭithī ātmānī puṣhṭi māne chhe; ā bhrāntithī te sārā khorākādithī sharīrane puṣhṭa karavānī buddhi kare chhe; parantu gnānī te bābatamān udāsīn rahe chhe, kāraṇ ke te sharīranī puṣhṭithī ātmānī puṣhṭi kadī mānato nathī. tene sharīr ane ātmā – bannenun bhedagnān varte chhe; tethī te samyagdarshan – gnān – chāritrathī ja potānā ātmānī puṣhṭi māne chhe. 63.

Page 102 of 170
PDF/HTML Page 131 of 199
single page version

टीका — घने निविडावयवे वस्त्रे प्रावृते सति आत्मानं घन दृढावयवं यथा बुधो न मन्यते । तथा स्वदेहेऽपि घने दृढे आत्मानं घनं दृढं बुधो न मन्यते ।।६३।।

टीका — जीर्णे पुराणे वस्त्रे प्रावृते यथाऽऽत्मानं बुधो जीर्णे न मन्यते तथा जीर्णें वृद्धे स्वदेहेऽपि स्थितमात्मानं न जीर्णं वृद्धमात्मानं मन्यते बुधः ।।६४।।

anvayārtha : — (यथा) jevī rīte (वस्त्रे जीर्णे) paherelun vastra jīrṇa thatān (बुधः) buddhimān puruṣh (आत्मानं) potāne eṭale potānā sharīrane (जीर्ण न मन्यते) jīrṇa mānato nathī, (तथा) tevī rīte (स्वदेहे अपि जीर्णे) potānun sharīr jīrṇa thatān paṇ (बुधः) antarātmā (आत्मानं) (जीर्ण न मन्यते) jīrṇa mānato nathī.

ṭīkā : — jīrṇa arthāt purāṇun vastra paheravā chhatān, jem budh (ḍāhyo māṇas) potāne (potānā sharīrane) jīrṇa mānato nathī, tem potāno deh jīrṇa – vr̥uddha thavā chhatān, te antarātmā (sharīramān) rahelā ātmāne jīrṇa – vr̥uddha mānato nathī.

bhāvārtha : — jem paherelun vastra jīrṇa thavā chhatān, ḍāhyo māṇas potānā sharīrane jīrṇa thayelun mānato nathī, tem antarātmā sharīr jīrṇa thatān, potānā ātmāne jīrṇa mānato nathī.

jem vastra ane sharīr bhinna bhinna chhe, ekanā pariṇamanathī bījānun pariṇaman thatun nathī, tem sharīr ane ātmā ekabījāthī bhinna hoī sharīranā jīrṇarūp pariṇamanathī ātmānun jīrṇarūp pariṇaman thatun nathī.

sharīr jīrṇa hoy; rogagrasta hoy, chhatān jīv ātmahit karī shake chhe em gnānī ✽

Page 103 of 170
PDF/HTML Page 132 of 199
single page version

टीका — प्रावृत्ते वस्त्रे नष्टे सति आत्मानं यथा नष्टं बुधो न मन्यते तथा स्वदेहेऽपि विनष्टे कुतश्चित्कारणाद्विनाशं गते आत्मानं न नष्टं मन्यते बुधः ।।६५।। jāṇe chhe ane māne chhe; tethī sharīranī pratikūḷatāmān paṇ tenī ātma – pravr̥utti chālu ja hoy chhe.

agnānīne sharīr sāthe ekatābuddhi hovāthī sharīranī pratikūḷatāmān te ātmahit māṭe potāne asamartha samaje chhe. te to em ja māne chhe ke sharīr svastha hoy – nīrogī hoy to ja dharma thāy, jīrṇa ke rogagrasta sharīre dharma na thāy. e eno bhram chhe. 64.

anvayārtha : — (यथा) jevī rīte (वस्त्रे नष्टे) vastrano nāsh thatān (बुधः) buddhimān puruṣh (आत्मानं) potāne eṭale potānā sharīrane (नष्टं न मन्यते) nāsh thayelun mānato nathī, (तथा) tevī rīte (बुधः) antarātmā (स्वदेहे अपि नष्टे) potānā dehano nāsh thavā chhatān (आत्मानं) (नष्टं न मन्यते) nāsh thayelo mānato nathī.

ṭīkā : — jem paherelun vastra nāsh pāmavā chhatān, ḍāhyo puruṣh potāno (potānā sharīrano) nāsh mānato nathī, tem potāno deh nāsh pāmatān arthāt koī kāraṇe teno vināsh thatān, antarātmā ātmāne nāsh thayelo mānato nathī.

bhāvārtha : — jem paherelun vastra nāsh pāmatān, ḍāhyo māṇas potānā sharīrane nāsh thayelun mānato nathī, tem sharīr nāsh pāmatān antarātmā potānā ātmāne nāsh pāmelo mānato nathī.

jem vastra ane sharīr bhinna bhinna chhe, tem sharīr ane ātmā paṇ ekabījāthī bhinna chhe. ✽

Page 104 of 170
PDF/HTML Page 133 of 199
single page version

sharīr ane ātmāno sanyog sambandh chhe, chhatān agnānīne te bannenī ekatābuddhi hovāthī te sharīranā viyogathī (nāshathī) potānā ātmāno nāsh māne chhe ane tenā sanyogathī potānā ātmānī utpatti māne chhe. kahyun chhe keḥ —

‘tan upajat apanī upaj jān, tan nashat āpako nāsh jān.’

mithyādraṣhṭi sharīranī utpattine ātmāno janma māne chhe ane sharīranā nāshane ātmāno nāsh māne chhe.¹

sharīramān ātmabuddhi hovāthī tene āvī ūndhī mānyatā hoy chhe. paranā sharīr sambandhī paṇ tene āvo ja bhram hoy chhe. strī ke putranā sharīrano nāsh thatān, tenā ātmāno nāsh mānī te duḥkhī thāy chhe.

‘‘......jem koī navīn vastra pahere, keṭalok kāḷ te rahe, te pachhī tene chhoḍī koī anya navīn vastra pahere, tem jīv paṇ navīn sharīr dhāraṇ kare, te keṭalok kāḷ dhāraṇ karī rahe pachhī tene paṇ chhoḍī anya navīn sharīr dhāraṇ kare chhe. māṭe sharīr sambandhanī apekṣhāe, janmādik chhe. jīv pote janmādik rahit nitya chhe, to paṇ mohī jīvane bhūt – bhaviṣhyano vichār na hovāthī paryāyamātra ja potānun astitva mānī paryāy sambandhī kāryomān ja tatpar rahyā kare chhe.....’’²

gnānīne sharīr ane ātmānun bhedagnān chhe, tethī sharīranā nāsh vakhate vyākul thato nathī. kadāchit asthiratāne līdhe alpa vyākulatā thāy, paṇ shraddhā ane gnānamān te evo draḍh chhe ke sharīranā nāshathī ātmāno nāsh kadī mānato nathī ane ākulatāno svāmī thato nathī. 65. ✽

1. juo – shrī daulatarāmajī kr̥ut ‘chhahaḍhālā’ – 2//5. 2.mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 47.

Page 105 of 170
PDF/HTML Page 134 of 199
single page version

टीका — रक्ते वस्त्रे प्रावृते सति आत्मानं यथा बुधो न रक्तं मन्यते तथा स्वदेहेऽपि कुंकुमादिना रक्ते आत्मानं रक्तं न मन्यते बुधः ।।६६।।

एवं शरीरादिभिन्नमात्मानं भावयतोऽन्तरात्मनः शरीरादेः काष्ठादिना तुल्यताप्रतिभासे मुक्तियोग्यता भवतीति दर्शयन्नाह —

anvayārtha : — (यथा) jevī rīte (वस्त्रे रक्ते) paherelun vastra lāl hovā chhatān (बुधः) ḍāhyo māṇas (आत्मानं) potāne – potānā sharīrane (रक्तं न मन्यते) lāl mānato nathī, (तथा) tevī rīte (स्वदेहे अपि रक्ते) potānun sharīr lāl hovā chhatān (बुधः) antarātmā (आत्मानं) ātmāne (रक्तं न मन्यते) lāl mānato nathī.

ṭīkā : — jem lāl vastra paheravā chhatān, ḍāhyo puruṣh potāne (potānā sharīrane) lāl mānato nathī, tem potāno deh kuṅkumādithī lāl thavā chhatān antarātmā ātmāne lāl mānato nathī.

bhāvārtha : — jem paherelā lāl vastrathī sharīr lāl thatun nathī, tem potānun sharīr kuṅkumādithī lāl thatān, ātmā kāī lāl varṇano thato nathī.

jem lāl vastra ane sharīr bhinna bhinna chhe, tem lāl varṇavāḷun sharīr ane ātmā paṇ bhinna bhinna chhe.

ātmā ras, varṇa¹, gandh ane sparsha rahit chhe, chhatān sharīr sāthe ekatābuddhi hovāne līdhe, agnānī sharīrano jevo varṇa hoy tevā varṇano ātmāne (potāne) paṇ mānī rāg – dveṣh kare chhe.

gnānīne ātmasvarūpanun bhān chhe, tethī tene sharīranā koī paṇ varṇathī rāg – dveṣh thato nathī – arthāt potānun ke paranun sundar varṇavāḷun sharīr joīne te khush thato nathī ke aṇagamatā varṇavāḷun sharīr joīne nākhush thato nathī, te jāṇe chhe ke rūp, ras, gandhādi pudgalanā dharma chhe, ātmānā dharma nathī. ātmā to nirañjan, nirākār, arūpī, atīndriy ane svasamvedan – gamya chhe. 66.

e rīte sharīrādithī bhinna ātmānī bhāvanā karanār antarātmāne, sharīrādi kāṣhṭhādi samān pratibhāsatān, muktinī yogyatā thāy chhe – em batāvīne kahe chheḥ — 1. nathī varṇa jīvane, gandh nahi, nahi sparsha, ras jīvane nahīn,

Page 106 of 170
PDF/HTML Page 135 of 199
single page version

टीका — यस्मात्मनः सस्पन्दं परिस्पन्दसमन्वितं शरीरादिरूपं जगत् आभाति प्रतिभासते । कथम्भूतं ? निःस्पन्देन समं निःसपन्देन काष्ठपाषाणादिना समं तुल्यं । कुत स्तेन तत्समं ? अग्रज्ञं जडमचेतनं यतः । तथा अक्रियाभोगं क्रियापदार्थपरिस्थितिः भोगः सुखाद्यनुभवः तौ न विद्येते यत्र । यस्यैवं तत्प्रतिभासते स किं करोति ? स शमं याति शमं परमवीतरागतां संसारभोगदेहोपरि वा वैराग्यं गच्छति । कथम्भूतं शमं ? अक्रिया – भोगमित्येतदत्रापि सम्बंधनीयम् । क्रिया वाक्कायमनोव्यापारः । भोग इन्द्रियप्रणालिकया विषयानुभवनं विषयोत्सवः । तौ न विद्येते यत्र

anvayārtha : — (यस्य) jene eṭale je gnānī puruṣhane (सस्पन्दं जगत्) kriyāo – cheṣhṭāo karatun (sharīrādirūp) jagat (निःस्पन्देन समं) niḥshcheṣhṭa kāṣhṭha – pāṣhāṇādi samān (अप्रज्ञं) chetanārahit jaḍ ane (अक्रियाभोगं) kriyā ane sukhādi anubhavarūp bhogathī rahit (आभाति) mālūm paḍe chhe, (सः) te (अक्रियाभोगं शमं याति) man – vachan – kāyānī kriyānī tathā indriy – viṣhayabhogathī rahit evā param vītarāgatārūp shānti – sukhane pāme chhe; (इतरः न) bījo koī arthāt tenāthī vilakṣhaṇ bahirātmā jīv uparokta shānti – sukhane pāmato nathī.

ṭīkā : — je ātmāne (gnānī ātmāne) saspand eṭale parispandayukta (anek kriyāo karatun) sharīrādirūp jagat lāge chhe – pratibhāse chhe, kevun (jagat)? niḥspanda (nishcheṣhṭa) samān, arthāt kāṣhṭha – pāṣhāṇādi samān eṭale tulya niḥspanda (nishcheṣhṭa). shāthī te samān (bhāse chhe)? kāraṇ ke te chetanārahit jaḍ – achetan chhe tathā akriyābhog arthāt kriyā eṭale padārthonī pariṇati ane bhog eṭale sukhādi anubhav – e banneno jemān abhāv chhe, evun te (jagat) jene pratibhāse chhe te shun kare chhe? te shānti pāme chhe, arthāt sham eṭale param vītarāgatā athavā sansār, bhog ane deh upar vairāgya – tene pāme chhe. kevī shānti? ahīn paṇ tenī (shamanī) sāthe akriyābhogano sambandh levo. kriyā eṭale vāṇī, kāy ane manano vyāpār ane bhog eṭale indriyonī praṇālikāthī (indriyodvārā) viṣhayonun anubhavan eṭale viṣhayotsav – te banne jemān vidyamān na hoy evī shāntine pāme chhe. bījo koī nahi, arthāt

Page 107 of 170
PDF/HTML Page 136 of 199
single page version

तमित्थंभूतं शमं स याति । नेतरः तद्विलक्षणो बहिरात्मा ।।६७।।

सोप्येवं शरीरादिभिन्नमात्मानं किमिति न प्रतिपद्यत इत्याह —

टीका — शरीरमेव कंचुकं तेन संवृतः सम्यक् प्रच्छादितो ज्ञानमेव विग्रहः स्वरूपं यस्य । tenāthī viparīt lakṣhaṇavāḷo bahirātmā (tevī shānti pāmī shakato nathī.)

bhāvārtha : — jene sharīrādirūp jagat kāṣhṭa – pāṣhāṇādi tulya achetan – jaḍ ane nishcheṣhṭa bhāse chhe, arthāt pariṇamanarūp kriyāthī ane sukhādi anubhavarūp bhogathī rahit pratibhāse chhe, te evī param vītarāgatārūp shāntine pāme chhe, ke jemān man – vachan – kāyanī pravr̥uttino tathā indriyonā viṣhayabhogano abhāv hoy chhe. agnānī bahirātmā āvī shānti pāmato nathī.

je samaye antarātmā ātmasvarūpanī bhāvanā karatān karatān svarūpamān sthir thaī jāy chhe, te samaye tene ā jaḍakriyātmak – pravr̥uttimay jagat taraphanun lakṣha chhūṭī jāy chhe ane te param vītarāgatāne prāpta thaī nirvikalpa nirākul ānand anubhave chhe. 67.

te (bahirātmā) paṇ evī rīte sharīrādithī bhinna ātmāne kem prāpta karato (jāṇato) nathī? te kahe chheḥ —

anvayārtha : — (शरीरकंचुकेन) sharīrarūpī kāñchaḷīthī (संवृतज्ञानविग्रहः आत्मा) jenun gnānarūpī sharīr ḍhaṅkāyelun chhe te bahirātmā (आत्मानं) ātmānā yathārtha svarūpane (न बुध्यते) jāṇato nathī; (तस्मात्) tethī (अतिचिरं) bahu lāmbā kāḷ sudhī (भवे) sansāramān te (भ्रमति) bhame chhe.

ṭīkā : — sharīr te ja kañchuk (kāñchaḷī) – tenāthī ḍhaṅkāyelun eṭale sārī rīte āchchhādit thayelun gnānarūpī sharīr arthāt svarūp jenun, [ahīn sharīr sāmānyanun grahaṇ karavā chhatān kārmaṇ

Page 108 of 170
PDF/HTML Page 137 of 199
single page version

शरीरसामान्योपादानेऽप्यत्र कार्मणशरीरमेव गृह्यते । तस्यैव मुख्यवृत्त्या तदावरकत्वोपपत्तेः । इत्थंभूतो बहिरात्मा नात्मानं बुध्यते । तस्मादात्मस्वरूपानवबोधाम् अतिचिरं बहुतरकालं भवे संसारे भ्रमति ।।६८।। sharīranun ja grahaṇ samajavun, kāraṇ ke tenī ja mukhya vr̥uttie tenā āvashyakapaṇānī upapatti chhe arthāt te āvaraṇarūp chhe.] evo bahirātmā ātmāne jāṇato nathī; tethī ātmasvarūp nahi jāṇavānā kāraṇe te ati chirakāḷ – bahu bahu kāḷ sudhī bhavamān eṭale sansāramān bhame chhe.

bhāvārtha : — vāstavamān ātmā gnānasvarūp chhe. gnān ja tenun sharīr chhe, parantu anādi kāḷathī sansārī ātmāne kārmaṇ sharīr sāthe ekapaṇānā adhyāsathī tenun svarūp vikr̥ut thaī gayun chhe. tevā bahirātmāne ātmānā yathārthasvarūpanun gnān nathī, tethī te sansāramān chirakāḷ sudhī bhamyā kare chhe.

ahīn kāñchaḷīnun draṣhṭānt sthūlatānī apekṣhāe chhe, kāraṇ ke jevī rīte kāñchaḷī sarpanā uparanā bhāgamān rahe chhe, tevī rīte kārmaṇ sharīrano sambandh ātmā sāthe nathī, parantu pāṇīmān nimak jem maḷī jāy chhe, tem banneno ekakṣhetrāvagāharūp sambandh chhe.¹

ātmā ane karmano sambandh anādi kāḷathī chhe, paṇ te pravāharūpe chhe. jyāre agnānavash jīv karmanā udayamān joḍāy chhe te ja samaye udayamān āvelān karma khare chhe ane navān karma svayam bandhāy chhe. em karma – santati pravāharūpe chālu rahe chhe. jo jīv karmanā udayamān na joḍāy to navān karma bandhātān nathī ane jūnān karma kharī jāy chhe.

jyān sudhī jīv potānī viparīt mānyatā ṭāḷato nathī, tyān sudhī darshanamohanīy karmano pravāh chālu rahe chhe ane jīv tenā udayamān joḍāto rahe chhe, ane tethī sansāramān rakhaḍyā ja kare chhe.

‘‘dravya pratyayono uday thatān, shuddhātmasvarūpanī bhāvanāno tyāg karīne (jīv) jyāre rāgādibhāve pariṇame chhe tyāre bandh thāy chhe, udayamātrathī nahi ja. jo udayamātrathī bandh thāy to sarvadā sansār ja rahe. kevī rīte? sansārīone sarvadā ja karmodayanun vidyamānapaṇun hoy chhe māṭe. to shun karmoday bandhanun kāraṇ nathī thatun? nā, nirvikalpa samādhithī bhraṣhṭa 1. sarpanī kāñchaḷī tenā sharīrathī judī thavā yogya na hoy tyān sudhī te sarpanā sharīr sāthe sanlagna (choṇṭelī)

Page 109 of 170
PDF/HTML Page 138 of 199
single page version

यद्यात्मनः स्वरूपमात्मत्वेन बहिरात्मानो न बुद्ध्यन्ते तदा किमात्मत्वेन ते बुद्धयन्ते इत्याह —

टीका — तं देहामात्मानं प्रपद्यन्ते । के ते ? अबुद्धयो बहिरात्मानः । कया कृत्वा ? स्थितिभ्रान्त्या । क्व ? देहे ? कथम्भूते देहे ? व्यूहे समूहे । केषां ? अणूनां परमाणूनां । किं विशिष्टानां ? प्रविशद्गलतां अनुप्रविशतां निर्गच्छतां च । पुनरपि कथम्भूते ? समाकृतौ समानाकारे सदृशपरापरोत्पादेन । आत्मना सहैकक्षेत्रे समानावगाहेन वा । इत्थम्भूते देहे या स्थितिभ्रान्तिः स्थित्या thaelāone mohasahit karmoday vyavahārathī nimitta thāy chhe, paṇ nishchayathī to potāno rāgādi agnān bhāv ja ashuddha upādān kāraṇ chhe.’’¹ 68.

jo bahirātmāo ātmasvarūpane ātmapaṇe na jāṇatā hoy, to teo kone ātmapaṇe jāṇe chhe? te kahe chheḥ —

anvayārtha : — (अबुद्धयः) agnānī bahirātmā jīvo, (प्रविशद् गलतां अणूनां व्यूहे देहे) pravesh karatā ane bahār nīkaḷatā – evā paramāṇuonā samūharūp dehamān, (समाकृतौ) ātmā ane sharīranī ākr̥utinā samānarūpamān (स्थितिभ्रान्त्या) ātmā sthit hovāthī – arthāt sharīr ane ātmā ek kṣhetramān sthit hovāthī – bannene ekarūp samajavānī bhrāntithī (तम्) tene eṭale sharīrane (आत्मानं) ātmā (प्रतिपद्यते) samajī le chhe.

ṭīkā : — teo dehane ātmā samaje chhe. koṇ teo? buddhi vinānā bahirātmāo. shāthī (em samaje chhe)? sthitinī bhrāntithī. shāmān? dehamān. kevā dehamān? vyūharūp eṭale samūharūp (dehamān). konā (samūharūp)? aṇuonā – paramāṇuonā (samūharūp). kevā prakāranā (paramāṇuonā)? praveshatā – galatā arthāt pravesh karatā ane nīkaḷatā (paramāṇuonā). vaḷī kevā (dehamān)? samākr̥ut – ekabījānā sadrash utpādathī samān ākāravāḷā (dehamān) – arthāt 1. juo – shrī samayasār gā. 164 – 165nī shrī jayasenāchāryakr̥ut sanskr̥it ṭīkā.

Page 110 of 170
PDF/HTML Page 139 of 199
single page version

कालान्तरावस्थायित्वेन एकक्षेत्रावस्थानेन वा भ्रान्तिर्देहात्मनोरभेदाध्यवसायस्तया ।।६९।।

ततो यथावदात्मस्वरूपप्रतिपत्तिमिच्छन्नात्मानं देहाद्भिन्नं भावयेदित्याह — ātmānī sāthe samān avagāhathī ek kṣhetravāḷā (dehamān). āvā dehamān je sthiti bhrāntisthitithī eṭale kālāntar – avasthāyipaṇāne līdhe yā ek kṣhetramān rahevānā kāraṇe – je bhrānti arthāt deh ane ātmānā abhedarūp adhyavasāy – tenā kāraṇe (dehane ātmā māne chhe).

bhāvārtha : — nirantar pravesh karatā ane bahār nīkaḷatā pudgal – paramāṇuonā samūharūp dehamān samān ākr̥utie – ek kṣhetre ātmā sthit hovāthī, deh ane ātmānī ekapaṇānī bhrāntine līdhe bahirātmā sharīrane ja ātmā māne chhe.

ā sharīr pudgal paramāṇuonun banelun chhe, ā paramāṇuo tenā te kāyam rahetā nathī. samaye samaye agaṇit paramāṇuo sharīranī bahār nīkaḷe chhe ane navā navā paramāṇuo sharīranī andar dākhal thāy chhe. paramāṇuonā nīkaḷī javāthī tathā bījāno pravesh thavāthī sharīranī bāhya ākr̥utimān sthūl draṣhṭie kāī pher lāgato nathī. vaḷī ātmā ane sharīrane ekakṣhetrāvagāh sanyog sambandh chhe, tethī bannenī samān ākr̥uti hovāthī agnānī jīvane bhram thāy chhe ke ‘ā sharīr ja hun chhun.’ tene abhyantar rahelā ātmatattvanun gnān ja nathī.

sharīr ane ātmāne dūdh – pāṇīnī jem ekakṣhetrāvagāh sthiti chhe. sharīr indriyagamya chhe ane ātmā atīndriyagamya chhe. agnānīne indriyagnān hovāthī te sharīrane ja dekhe chhe, ātmāne dekhato nathī; tethī te sharīrane ja ātmā mānī ekatābuddhi kare chhe ane sharīr sambandhī rāgadveṣh kare chhe.

‘‘jyān sudhī ā ātmāne gnānāvaraṇādi dravyakarma, bhāvakarma ane sharīrādi nokarmamān ‘ā hun chhun’ ane hummān (ātmāmān) ‘ā karma – nokarma chhe’ – evī buddhi chhe, tyān sudhī ā ātmā apratibuddha (agnānī) chhe.’’¹

shlokamān karmanā kāraṇe jīv bhramamān paḍe chhe em kahyun nathī, paṇ potānā aparādhathī ja te tevā bhramamān paḍe chhe. 69.

tethī yathārtharūpe ātmasvarūpane samajavānī ichchhā karanāre ātmāne dehathī bhinna bhāvavo. te kahe chheḥ — 1. nokarma – karme ‘hun’, hummān vaḷī ‘karma’ ne nokarma chhe,’

Page 111 of 170
PDF/HTML Page 140 of 199
single page version

टीका — गौरौऽहं स्थूलोऽहं कृशोवाऽहमित्यनेन प्रकारेणाङ्गेन विशेषणेन अविशेषयन् विशिष्टं अकुर्वन्नात्मानं धारयेत् चित्तेऽविचलं भावयेत् नित्यं सर्वदा । कथम्भूतं ? केवलज्ञप्तिविग्रहं केवलज्ञानस्वरूपं । अथवा केवला रूपादिरहिता ज्ञप्तिरेवोपयोग एव विग्रहः स्वरूपं यस्य ।।७०।।

यश्चैवं विधमात्मानमेकाग्रमनसा भावयेत्तस्यैव मुक्तिर्नान्यस्येत्याह —

anvayārtha : — (अहं) hun (गौरः) goro chhun, (स्थूलः) jāḍo chhun, (वा कृशः) athavā pātaḷo (इति) evī rīte (अंगेन) sharīr sāthe (आत्मानं) ātmāne (अविशेषयन्) ekarūp nahi karatān (नित्यं) sadā (आत्मानं) potānā ātmāne (केवलज्ञप्तिविग्रहम्) keval gnānarūp sharīravāḷo (धारयेत्) dhāravo – mānavo.

ṭīkā : — hun goro chhun, hun sthūl (jāḍo) chhun ke hun kr̥ush (pātaḷo) chhun – evā prakāre sharīr vaḍe ātmāne, visheṣharūpe eṭale vishiṣhṭarūpe nahi mānī (tene) dhāravo arthāt chittamān tene nitya – sarvadā avichalapaṇe bhāvavo. kevā (ātmāne)? keval gnānavigraharūp eṭale keval gnān – svarūp arthāt keval rūpādirahit gnapti ja – upayog ja jenun vigrah eṭale svarūp chhe tevā ātmāne (chittamān dhāravo).

bhāvārtha : — gorāpaṇun, sthūlapaṇun, kr̥ushapaṇun vagere avasthāo sharīranī chhe – pudgalanī chhe, ātmānī nathī. ā sharīranī avasthāo sāthe ātmāne ekarūp nahi mānavo arthāt te avasthāone ātmānun svarūp nahi mānavun. tene sharīrathī bhinna, rūpādirahit ane keval gnānasvarūp ja samajavo ane te svarūpe ja tenun nirantar chittamān dhyān karavun. 70.

je evā prakāranā ātmānī ekāgra manathī bhāvanā kare tene ja mukti hoy chhe. bījā koīne nahi – te kahe chheḥ — ✽