Page 72 of 170
PDF/HTML Page 101 of 199
single page version

भूयो भ्रान्तिं गतोऽसौ कथं तां त्यजेदित्याह –

टीका — इदं शरीरादिकं दृश्यमिन्द्रियैः प्रतीयमानं । अचेतनं जडं रोषतोषादिकं कृतं न जानातीत्यर्थः । यच्चेतनमात्मस्वरूपं तददृश्यमिन्द्रियग्राह्यं न भवति । ततः यतो रोषतोषविषयं दृश्यं शरीरादिकमचेतनं चेतनं स्वात्मस्वरूपमदृश्यत्वात्तद्विषयमेव न भवति ततः क्व रुष्यामि क्व rāg – dveṣh thaī jāy chhe, tethī tene gnānachetanā sāthe kadāchit karmachetanā ane karmaphal – chetanāno paṇ sadbhāv mānavāmān āvyo chhe, paṇ te karmachetanā ane karmaphaḷachetanāno gnātā – draṣhṭā rahe chhe. vāstavamān te banne chetanāo gnānachetanā ja chhe.¹

antarātmāne pūrvanā sanskārone līdhe nīchenī bhūmikāmān je bhrānti thāy chhe te mithyātvajanit nathī, parantu asthiratājanit chhe; tethī tene rāg – dveṣh thavā chhatān tenā samyaktvamān kāī doṣh āvato nathī. 45.

pharīthī bhrānti pāmelo te (antarātmā) tene (bhrāntine) kevī rīte chhoḍe te kahe chheḥ —

anvayārtha : (इदं दृश्यं) ā sharīrādi drashya padārtha (अचेतनं) chetanārahit – jaḍ chhe ane je (चेतनं) chaitanyasvarūp ātmā chhe te (अदृश्यं) indriyodvārā dekhāy tevo nathī; (ततः) tethī (क्व रुष्यामि) hun konā upar roṣh karun? ane (क्व तुष्यामि) konā upar rājī thāun? (अतः अहं मध्यस्थः भवामि) eṭalā māṭe hun madhyastha thāun chhun – em antarātmā vichāre chhe.

ṭīkā : ā eṭale sharīrādik, je drashya eṭale indriyodvārā dekhāvā yogya chhe – pratītimān āvavā yogya chhe, te achetan – jaḍ chhe; te karelā roṣh – toṣhādikane jāṇatun nathī – evo artha chhe. je chetan – svātmasvarūp chhe, te adrashya chhe eṭale indriyodvārā grāhya nathī; tethī hun konā upar roṣh karun? ane konā upar toṣh karun? kāraṇ ke drashya sharīrādik achetan 1. juo – shrī pañchādhyāyī – uttarārddha gu. āvr̥utti – gāthā 205, 276, 419

Page 73 of 170
PDF/HTML Page 102 of 199
single page version

तुष्याम्यहं । अतः यतो रोषतोषयोः कश्चिदपि विषयो न घटते अतः मध्यस्थ उदासीनोऽहं भवामि ।।४६।।

इदानीं मूढत्मनोऽन्तरात्मनश्च त्यागोपादानविषयं प्रदर्शयन्नाह —

chhe ane chetan – ātmasvarūp adrashya chhe, māṭe hun madhyastha – udāsīn thāun chhun, kāraṇ ke roṣh – toṣhano viṣhay koīpaṇ ghaṭato nathī.

bhāvārtha : pūrvanā chāritra sambandhī bhrāntirūp sanskāro jāgr̥ut thāy chhe tyāre antarātmā samādhānarūpe vichāre chhe ke, ‘‘sharīrādik padārtho je draṣhṭigochar chhe te achetan chhe – jaḍ chhe; tenā upar hun rāg – dveṣh karun to te vyartha chhe. ātmā je chetan chhe, rāg – dveṣhabhāvane jāṇī shake chhe, te to adrashya chhe – draṣhṭigochar nathī, tethī te paṇ mārā rāg – dveṣhano viṣhay banī shakato nathī; māṭe koīnā upar rāg – dveṣh nahi karatān, sarva bāhya padārthothī udāsīn thaī madhyastha (vītarāgī) bhāv dhāraṇ karavo yogya chhe, arthāt par pratye udāsīnatā sevī, tenā kevaḷ gnātā – draṣhṭā rahī, ātmatattvane ja gnānano viṣhay banāvavo ane temān ja sthir thavun te uchit chhe.’’

gnānīne alpa rāg – dveṣh thāy paṇ bhed – gnānanā baḷe te upar pramāṇe andar samādhān karī potānā gnānanā viṣhayane turat palaṭī nākhe chhe ane gnānānandasvarūpane ja gnānano viṣhay banāve chhe. tenī vāramvār bhāvanā bhāvatān rāg – dveṣhanī vr̥utti svayam krame krame ṭaḷī jāy chhe. 46.

have bahirātmā ane antarātmānā tyāgagrahaṇanā viṣhayane spaṣhṭa karatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (मूढः) mūrkha bahirātmā (बहिः) bāhya padārthono (त्यागादाने करोति) tyāg ane grahaṇ kare chhe, (आत्मवित्) ātmānā svarūpane jāṇanār antarātmā (अध्यात्मं

Page 74 of 170
PDF/HTML Page 103 of 199
single page version

टीका — मूढो बहिरात्मा त्यागोपादाने करोति । क्व ? बहिर्बाह्ये हि वस्तुनि द्वेषोदयादभिलाषाभावान्मूढात्मा त्यागं करोति रागोदयात्तत्राभिलाषोत्पत्तेरुपादामिति । आत्मवित् अन्तरात्मा पुनरध्यात्मनि स्वात्मरूप एव त्यागोपादाने करोति । तत्र हि त्यागोरागद्वेषादेरन्तर्जल्पविकल्पादेर्वा । स्वीकारश्चिदानन्दादेः । यस्तु निष्ठितात्मा कृतकृत्यात्मा तस्य अन्तर्बहिर्वा नोपादानं तथा न त्यागोऽन्तर्बहिर्वा ।।४७।। त्यागादाने करोति) antaraṅg rāg – dveṣhano tyāg ane samyakratnatrayarūp ātmasvarūpanun grahaṇ kare chhe, parantu (निष्ठितात्मनः) shuddhasvarūpamān sthit ātmāne (अन्तः बहिः) antaraṅg ane bahiraṅg koīpaṇ padārthano (न त्यागः) na to tyāg hoy chhe ane (न उपादानं) na to grahaṇ hoy chhe.

ṭīkā : mūḍh bahirātmā tyāg – grahaṇ kare chhe, shāmān (kare chhe)? bahāramān eṭale bāhya vastumān; dveṣhanā udayane līdhe abhilāṣhānā abhāvanā kāraṇe mūḍhātmā (bahirātmā) teno (bāhya vastuno) tyāg kare chhe ane rāgano uday thatān tenī abhilāṣhānī utpattinā kāraṇe tenun (bāhya vastunun) grahaṇ kare chhe; parantu ātmavid eṭale antarātmā ātmāmān ja arthāt ātmasvarūp vishe ja tyāg grahaṇ kare chhe. tyān tyāg to rāg – dveṣhādino ke antarjalparūp vikalpādino ane svīkār (grahaṇ) chidānandādino hoy chhe.

je niṣhṭhitātmā arthāt kr̥utakr̥utya ātmā chhe tene antarātmā ke bāhyamān (kāī) grahaṇ nathī tathā antaramān ke bāhyamān (kāī) tyāg nathī.

bhāvārtha : bahirātmā, je padārtha iṣhṭa lāge chhe tene grahaṇ karavā ichchhe chhe ane je padārtha aniṣhṭa lāge chhe teno tyāg karavā ichchhe chhe. vāstavamān¹ koī gnānī ke agnānī bāhya padārthonā grahaṇ – tyāg karī shakato ja nathī, chhatān bahirātmā tenā grahaṇ – tyāg karavānun māne chhe, e tenī mūḍhatā chhe.

antarātmā ātmasvarūpamān ja grahaṇ – tyāg kare chhe, arthāt te bāhya padārthothī chittavr̥utti haṭhāvī svasanmukh thaī potānā shuddha chaitanyasvarūpanun grahaṇ kare chhe; tem karatān rāg – dveṣhādino ke vikalpādino svayam tyāg thaī jāy chhe. rāgādinī anutpatti te ja tyāg chhe.

shuddhasvarūpamān sthit ātmā (niṣhṭhitātmā) kr̥utakr̥utya hovāthī tene bāhya yā antaraṅg koī paṇ viṣhayamān grahaṇ – tyāganī pravr̥utti hotī nathī. te to potānā chidānandasvarūpamān sadā sthir rahe chhe. 1. juo – shrī samayasār, gu. āvr̥utti gāthā 406 ane ‘samādhitantra’ shlok 20no ‘visheṣh’ pr̥u. 38

Page 75 of 170
PDF/HTML Page 104 of 199
single page version

अन्तस्त्यागोपादाने वा कुर्वाणोऽन्तरात्मा कथं कुर्यादित्याह –

टीका — आत्मानं युञ्जीत सम्बद्धं कुर्यात् । केन सह ? मनसा मानसज्ञानेन

bahirātmāne andaranā chaitanya – tattvanun gnān nathī. tene sva – paranun bhedagnān nathī; je bāhya padārtho dekhe chhe tenī sāthe ekatābuddhi kare chhe. temān iṣhṭa – aniṣhṭanī kalpanā karī rāg – dveṣhabhāvathī tenān grahaṇ – tyāg karavā jhaṅkhe chhe, parantu bāhya padārthonān grahaṇ – tyāg tene ādhīn nathī. te padārtho to potānā kāraṇe āve chhe ane jāy chhe. ūndhī mānyatāne līdhe tenān bāhya grahaṇ – tyāg rāg – dveṣhagarbhit chhe. tenā abhiprāyamān ātmasvabhāvano tyāg ane vibhāv tathā parabhāvonun grahaṇ chhe.

antarātmāne abhiprāyamān – mānyatāmān par padārthonān grahaṇ – tyāg ja nathī. asthiratāne līdhe thoḍī rāg – dveṣhanī vr̥utti ūṭhe, paṇ tene tenī sāthe ekatā nathī – svāmīpaṇun nathī. ā vr̥utti paṇ, ātmasvarūpanun grahaṇ thatān – temān sthir thatān, svayam shamī jāy chhe – naṣhṭa thāy chhe. 47.

antaramān tyāg – grahaṇ karanār antarātmā kevī rīte kare te kahe chheḥ —

anvayārtha : antarātmā (आत्मानं) ātmāne (मनसा) bhāvaman sāthe (युञ्जीत) yoje (joḍe) ane (वाक्कायाभ्याम्) vachan ane kāyāthī (वियोजयेत्) alag kare (तु) ane (वाक्काययोजितम्) vāṇī ane kāyāthī yojāyelā (व्यवहार) vyavahārane (मनसा) bhāvamanathī (त्यजेत्) taje arthāt temān man lagāve nahi.

ṭīkā : (te antarātmā) ātmāne yoje eṭale sambandh kare, konī sāthe? man sāthe eṭale mānasagnān (bhāvaman) sāthe, – ‘man te ātmā chhe’ evo abhedarūp adhyavasāy (mānyatā) kare,

Page 76 of 170
PDF/HTML Page 105 of 199
single page version

चित्तमात्मेत्यभेदेनाध्यवसेदित्यर्थः । वाक्कायाभ्यां तु पुनर्वियोजयेत् पृथक्कुर्यात् वाक्काययोरात्माभेदाध्यवसायं न कुर्यादित्यर्थः । एतच्च कुर्वाणो व्यवहारं तु प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावलक्षणं प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपं वा । वाक्काययोजितं वाक्कायाभ्यां योजितं सम्पादितं । केन सह ? मनसा सह मनस्यारोपितं व्यवहारं मनसा त्यजेत् चित्तेन न चिन्तयेत् ।।४८।। evo artha chhe – ane vāṇī tathā kāyathī tene (ātmāne) viyukta kare – pr̥uthak kare, arthāt vāṇī ane kāyāmān ātmāno abhedarūp adhyavasāy kare nahi – evo artha chhe; ane tem karanār, vāk – kāyayojit arthāt vāṇī – kāyadvārā yojit arthāt sampādit ‘pratipādya’ pratipādakabhāvarūp (shiṣhṭa – guru sambandharūp) pravr̥utti – nivr̥uttirūp vyavahārane, konī sāthe (yojit)? man sāthe arthāt manamān āropit vyavahārane, manathī taje arthāt manamān chintave nahi.

bhāvārtha : antarātmā bhāvamanane vāṇī ane dehanī kriyā taraphathī (pravr̥uttithī) viyukta karīne – alag karīne ātmasvarūpamān lagāḍe arthāt tenī sāthe abhed kare – tallīn kare ane vāṇī tathā kāy – dvārā yojit pravr̥utti – nivr̥uttirūp vyavahārane manamānthī taje arthāt teno vichār chhoḍī de.

vāṇī – kāyanī pravr̥utti te jaḍanī kriyā chhe, ātmā te karī shakato nathī. antarātmāne bhedagnān chhe, tethī te potānā upayogane vāṇī – kāyanī kriyā taraphathī haṭhāvī potānā ātmasvarūpamān roke chhe.

jyān sudhī jīv vachan – kāyathī kriyā sāthe ekatābuddhi kare – tene ātmānī kriyā samaje, tyān sudhī teno upayog tyānthī chhūṭī svasanmukh vaḷe nahi ane ātmasvarūpamān sthir thāy nahi.

upayogadvārā svanun grahaṇ karavāmān ja samasta paradravyono ane parabhāvono svayam tyāg thaī jāy chhe.

nīchalī bhūmikāmān gnānīno upayog kadāchit asthiratāne līdhe vāṇī kāyanī kriyādvārā par sāthenā vyavahāramān joḍāy chhe, paṇ temān tene kartr̥utvabuddhino abhāv chhe – abhiprāyamān teno niṣhedh chhe. jem rogīne kaḍavī davā pratye aruchi hoy chhe, tem tene te pratye udāsīnatā hoy chhe; tethī gnānīno upayog sharīrādinī kriyāmān joḍāyelo dekhāy, chhatān te nahi joḍāyelā samān chhe.

sharīr – vāṇīnī kriyā viṣhe ekatā buddhino – ātmabuddhino tyāg ane shuddhātmasvarūpanun grahaṇ te antarātmānān antaraṅg tyāg grahaṇ chhe.

Page 77 of 170
PDF/HTML Page 106 of 199
single page version

ननु पुत्रकलत्रादिना सह वाक्कयव्यवहारे तु सुखोत्पत्तिः प्रतीयते कथं तत्त्यागो युक्त इत्याह —

टीका — देहात्मदृष्टिनां बहिरात्मनां जगत् पुत्रकलत्रादिप्राणिगणो विश्वास्यमवञ्चकं । रम्यमेव च रमणीयमेव प्रतिभाति । स्वात्मन्येव स्वस्वरूपे एवात्मदृष्टिनां अन्तरात्मनां क्व विश्वासः क्व वा रतिः ? न क्वापि पुत्रकलत्रादौ तेषां विश्वासो रतिर्वा प्रतिभातीत्यर्थः ।।४९।।

ahīn vyavahāranā tyāgano āchārye nirdesh karyo chhe. te em sūchave chhe ke ātmakārya māṭe vyavahār āshray karavā yogya nathī. 48.

putra – strī ādi sāthenā vāṇī – kāyanā vyavahāramān to sukhanī utpattinī prāpti thāy chhe, to teno (vyavahārano) tyāg kevī rīte yogya chhe? te kahe chheḥ —

anvayārtha : (देहात्मदृष्टिनां) dehamān ātmabuddhi rākhanār mithyādraṣhṭi bahirātmāone (जगत्) strī – putra – mitrādinā samūharūp jagat (विश्वास्यं) vishvās karavā yogya (च) ane (रम्यं एव) ramaṇīy ja bhāse chhe. parantu (स्वात्मनि एवात्मदृष्टिनां) potānā ātmāmān ja ātmadraṣhṭi rākhanār samyagdraṣhṭi antarātmāne (क्व विश्वासः) strī – putrādirūp jagatmān kem vishvās hoī shake? (वा) athavā (क्व रतिः) kem rati hoī shake? kadī paṇ nahi.

ṭīkā : dehamān ātmadraṣhṭivāḷā bahirātmāone putra – bhāryādi prāṇīsamūharūp jagat vishvās karavā yogya arthāt avañchak (nahi ṭhaganārun) tathā ramya ja eṭale ramaṇīy ja pratibhāse chhe.

svātmāmān ja eṭale svasvarūpamān ja ātmadraṣhṭivāḷā antarātmāone vishvās kyān ke rati kyān? temane putra – strī ādimān kyāy paṇ vishvās ke rati pratibhāsatī nathī – evo artha chhe.

Page 78 of 170
PDF/HTML Page 107 of 199
single page version

नन्वेवमाहारादावप्यन्तरात्मनः कथं प्रवृत्तिः स्यादित्याह —

bhāvārtha : jene dehamān ātmabuddhi chhe tene strī – putra – mitrādirūp jagat ja vishvāsayogya ane ramya – sukhadāyak lāge chhe ane tethī te temanī sāthe vāṇī kāyano vyavahār karavāno vikalpa kare chhe.

gnānīne strī – putrādi bāhya padārthomān ātmabuddhi nathī, temān tene vāstavik sukh bhāsatun nathī ane te vishvāsayogya tathā ramaṇīy lāgatā nathī, tethī tene temanī sāthe vachan – vyavahār ane sharīr – vyavahārano, abhiprāyamān, tyāg varte chhe. ātmā ja tene vishvās karavā yogya ane ramya jaṇāy chhe ane temān ja vāstavik sukh bhāse chhe. tethī te jagatanā padārthomān sukh hovāno vishvās kem kare? na ja kare.

agnānī bāhya padārthonā sanyogamān sukh mānī teno vishvās kare chhe, paṇ te sanyogo palaṭatān yā teno viyog thatān tenā kalpelā sukhano ant āve chhe. e rīte bāhya sanyogonā vishvāse te chhetarāy – ṭhagāy chhe. vāstavamān anukūḷ ke pratikūḷ lāgatā sanyogomān kyāy sukh nathī, chhatān temān sukh mānī ṭhagāī jāy chhe.

gnānīne potāno ātmā ja iṣhṭa chhe – vahālo chhe. tene jagat – jagatanā padārtho vahālā – sukharūp lāgatā nathī. samakitī chakravartīne chha khaṇḍanun rājya ane hajāro rāṇīo vagereno sanyog hoy chhe, paṇ temān tene sukh māṭe svapney vishvās nathī. tene to potānā chaitanyātmāno ja vishvās chhe ane temān ja sukh bhāse chhe. tene ‘jagat iṣhṭa nahi ātmathī.’ 49.

evī rīte hoy to āhārādimān paṇ antarātmānī pravr̥utti kem thāy? te kahe chheḥ —

anvayārtha : antarātmā (आत्मज्ञानात् परं) ātmagnānathī bhinna (कार्यं) koī kāryane

Page 79 of 170
PDF/HTML Page 108 of 199
single page version

टीका — चिरं बहुतरं कालं बुद्धौ न धारयेत् । किं तत् ? कार्य । कथम्भूतम् ? परमन्यत् । कस्मात् ? आत्मज्ञानात् । आत्मज्ञानलक्षणमेव कार्यं बुद्धौ चिरं धारयेदित्यर्थः । परमपिकिञ्चिद् भोजनव्याख्यानादिकं वाक्कायाभ्यां कुर्यात् । कस्मात् ? अर्थवशात् स्वपरोपकारलक्षणप्रयोजनवशात् । किं विशिष्टः ? अतत्परस्तदनासक्तः ।।५०।। (चिरं) lāmbā samay sudhī (बुद्धौ) potānī buddhimān (न धारयेत्) dhāraṇ kare nahi. jo (अर्थवशात्) prayojanavashāt (वाक्कायाभ्याम्) vachan – kāyathī (किंचित् कुर्यात्) kaīpaṇ karavāno vikalpa kare to te (अतत्परः) anāsakta thaī kare.

ṭīkā : chirakāḷ sudhī eṭale bahu lāmbākāḷ sudhī buddhimān dhāraṇ na kare. shun te? kārya. kevun (kārya)? par eṭale anya. konāthī (anya)? ātmagnānathī (anya). ātmagnānarūp kāryane ja buddhimān lāmbā vakhat sudhī dhārī rākhe evo artha chhe, parantu bījun kiñchit arthāt bhojan – vyākhyānādikarūp kāryane vachan – kāyadvārā kare. shāthī? prayojanavash arthāt sva – paranā upakārarūp prayojanavash (kare). kevā thaīne (te kare)? atatpar thaīne arthāt temān anāsakta thaīne kare.

bhāvārtha : gnānī potānā bhāvamanane (upayogane) ātma – gnānanā kāryamān ja roke chhe; ātmagnānathī koī anya vyavahārik kāryamān lāmbā vakhat sudhī rokato nathī. kadāch prayojanavashāt arthāt sva – paranā upakārārthe asthiratāne līdhe vachan – kāy dvārā āhār – upadeshādi kārya karavāno vikalpa āve, to temān tene atanmayabhāv varte chhe.

dharmīne ātmasamvedan e ja mukhya kārya chhe. temān ja te potānā upayogane lagāve chhe. kadāch lāmbo samay svarūpamān sthir na rahī shake ane prayojanavashāt āhār – upadeshādino vikalpa āve, to te kārya anāsakti bhāve (atanmay bhāve) thāy chhe. te karavāne tene manamān utsāh nathī – bhāvanā nathī. kāryane aṅge sharīr – vāṇīnī je kriyā thāy chhe temān tene ekatā – buddhi ke kartā – buddhi to nathī ja, paṇ te kriyā karavānā vikalpane paṇ te bhalo mānato nathī. vikalpane toḍī svarūpamān sthir thaī hun shuddhātmāne kyāre anubhavun, evī tene nirantar bhāvanā hoy chhe, ā bhāvanānā baḷathī teno upayog bahāranī kriyāmān lāmbo vakhat ṭakato nathī, tyānthī haṭhī turat sva taraph vaḷe chhe.

gnānīne nīchalī bhūmikāmān asthiratāne līdhe rāg hoy chhe ane vachan – kāyanī kriyā pratye lakṣha jāy chhe, paṇ potānā gnān – svabhāvane bhūle tevī tenāmān āsakti hotī nathī.

Page 80 of 170
PDF/HTML Page 109 of 199
single page version

कुतः पुनरात्मज्ञानमेव बुद्धौ धारयेन्नशरीरादिकमित्याह —

टीका — यच्छरीरादिकमिन्द्रियैः पश्यामि तन्मे नास्ति मदीयं रूपं तन्न भवति तर्हि किं तव रुपम् ? तदस्तु ज्योतिरुत्तमं ज्योतिर्ज्ञानमुत्तममतीन्द्रियम् । तथा सानन्दं

gnānīne bāhya vachan – kāyanī pravr̥utti hovā chhatān, tene antaraṅgamān draḍh mānyatā chhe keḥ —

‘‘hun deh – man – vāṇī nathī, hun temano kartā nathī, temano karāvanār nathī ke anumodanār nathī......hun kartā vinā paṇ teo kharekhar karāy chhe; māṭe temanā kartāpaṇāno pakṣhapāt chhoḍī hun ā atyant madhyastha chhun.’’¹

samyagdraṣhṭi gr̥uhasthane gnānachetanānun nirantar pariṇaman hoy chhe, tethī te khāvā – pīvāmān, pāñch indriyonā viṣhayo bhogavavāmān, vyāpāramān laḍāī vagere sansāranā kāryomān, bāhyadraṣhṭie rokāyelā lāge, chhatān badhī bāhya pravr̥uttimān te jal – kamalavat nyāye rahe chhe. 50.

anāsakta (antarātmā) ātmagnānane ja buddhimān dhāraṇ kare, sharīrādikane nahi, em kem bane? te kahe chheḥ —

anvayārtha : (यत्) je eṭale sharīrādi bāhya padārtha (इन्द्रियैः) indriyodvārā (पश्यामि) hun dekhun chhun (तत्) te (मे न अस्ति) mārā nathī – mārun svarūp nathī, paṇ (नियतेन्द्रियः) bhāv indriyone bāhya viṣhayothī rokī (यत्) je (उत्तमं) utkr̥uṣhṭa atīndriy (सानन्दं ज्योति) ānandamay gnān – jyotine (अन्तः) antaraṅgamān (पश्यामि) hun dekhun chhun – teno anubhav karun chhun, (तत् मे) te mārun vāstavik svarūp (अस्तु) ho!

ṭīkā : je eṭale sharīrādine hun indriyothī joun chhun, te mārun nathī arthāt te mārun svarūp nathī. to tārun rūp shun? te uttam jyoti ho – jyoti eṭale gnān ane uttam eṭale 1. juo — shrī pravachanasār – gu. āvr̥utti – gāthā 160 ane ṭīkā.

Page 81 of 170
PDF/HTML Page 110 of 199
single page version

परमप्रसत्तिसमुद्भूतसुखसमन्वितम् । एवं विधिं ज्योतिरत्नः पश्यामि स्वसंवेदनेनानुभवामि यत्तन्मे स्वरूपमस्तु भवतु । किं विशिष्टः पश्यामि ? नियतेन्द्रियो नियन्त्रितेन्द्रियः ।।५१।।

ननु सानन्दं ज्योतिर्यद्यात्मनोरूपं स्यात्तदेन्द्रियनिरोधं कृत्वा तदनुभवतः कथं दुःखं स्यादित्याह — atīndriy tathā ānandamay eṭale param prasannatā (prashānti)thī utpanna thayelā sukhathī yukta (chhe) evā prakāranī je jyotine (gnān – prakāshane) antaraṅgamān hun joun chhun – svasamvedanathī hun anubhavun chhun, te mārun svarūp astu – ho. hun kevo thaīne joun chhun? indriyone sanyamit karīne (bāhya viṣhayothī indriyone rokīne ane pote svādhīn thaīne arthāt indriyone kābumān rākhīne (hun joun chhun).

bhāvārtha : antarātmā vichāre chhe keḥ —

‘indriyo dvārā je sharīrādi bāhya padārtho dekhāy chhe te hun nathī. te mārun svarūp nathī. mārun svarūp to param uttam atīndriy ānandamay gnān – jyoti chhe. jyāre hun bhāv – indriyone niyantrit karīne arthāt bāhya viṣhayothī haṭhāvīne antarmukh thāun chhun, tyāre hun gnānasvarūp ātmāne joī shakun chhun – svasamvedanathī anubhavī shakun chhun.’

je indriyo dvārā dekhāy chhe te ātmānun svarūp nathī. te to jaḍanun – pudgalanun svarūp chhe. te ātmā nathī, anātmā chhe. ātmā anātmānā bhed – vignān dvārā gnānī, sharīrādik par padārtho pratye upekṣhā karī, upayogane tyānthī haṭhāvī svasanmukh kare chhe ane ātmasvarūpamān sthir thatān te atīndriy ānandano anubhav kare chhe.

gnānīne ātmasvarūpanun bhān hovāthī te ātma – viṣhayamān ja ramavānī bhāvanā kare chhe; bāhya viṣhayomān vicharavānun pasand karato nathī.

māṭe antarātmāne sharīrādi bāhya padārthomān anāsakti hoy chhe. te gnānasvarūp ātmāno ja anubhav kare chhe. 51.

jo ānandamay jyoti (gnān) te ātmānun svarūp hoy, to indriyono nirodh karīne teno anubhav karanārane duḥkh kevī rīte hoī shake? te kahe chheḥ —

Page 82 of 170
PDF/HTML Page 111 of 199
single page version

टीका — बहिर्बाह्यविषये सुखं भवति । कस्य ? आरब्धयोगस्य प्रथममात्मस्वरूपभावनोद्यतस्य । अथ आह । आत्मनि आत्मस्वरूपे दुःखं तस्य भवति । भावितात्मनो यथावद्विदितात्मस्वरूपे कृताभ्यासस्य । बहिरेव बाह्यविषयेष्वेवाऽसुखं भवति । अथ आह । सौख्यं अध्यात्मं तस्याध्यात्मस्वरूप एव भवति ।।५२।।

anvayārtha : — (आरब्धयोगस्य) yogano abhyās sharū karanārane (बहिः) bāhya viṣhayomān (सुखं) sukh lāge chhe, (अथ) ane (आत्मनि) ātmasvarūpane viṣhe (दुःखं) duḥkh pratīt thāy (भावितात्मनः) ātmasvarūpane yathārthapaṇe jāṇanārane – sārā abhyāsīne (बहिः एव) bāhya padārthomān ja (असुखं) duḥkh thāy chhe ane (अध्यात्मं) ātmasvarūpamān (सौख्यम्) sukhano anubhav thāy chhe.

ṭīkā : — bahār eṭale bāhya viṣhayamān sukh lāge chhe. kone? yogano ārambh karanārane arthāt pratham vār ātmasvarūpanī bhāvanānā abhyāsīne, ane kahe chhe – ātmāmān eṭale ātmasvarūpamān (tenī bhāvanāmān) duḥkh (mushkelī) lāge chhe, paṇ bhāvitātmane eṭale yathāvat jāṇelā ātmasvarūpanā ( – tenī bhāvanānā) abhyāsīne, bāhyamān ja eṭale bāhya viṣhayomān ja asukh (duḥkh) bhāse chhe; ane kahe chhe – ātmāmān eṭale tenā adhyātmasvarūpamān ja ( – tenī bhāvanāmān ja) sukh lāge chhe.

bhāvārtha : — yogano eṭale ātmasvarūpano pratham vār anubhav karavāno ārambh karanārane bāhya viṣhayomān sukh jevun lāge chhe ane ātmasvarūpanī bhāvanānā abhyāsamān duḥkh jevun jaṇāy chhe, parantu jyāre tenī paripakva abhyāsathī ātmasvarūpanun yathārthapaṇe gnān thāy chhe tyāre tene bāhya viṣhayo asukharūp pratīt thāy chhe ane ātmasvarūpamān ja sukh pratibhāse chhe.

yogano abhyās sharū karanārane, pūrvanā sanskārane līdhe, bāhya viṣhayo taraphanun valaṇ jaladī chhūṭatun nathī ane tethī tene ātmasvarūpamān ramavun mushkel lāge chhe.

Page 83 of 170
PDF/HTML Page 112 of 199
single page version

तद्भावना चेत्थं कुर्यादित्याह —

टीका — तत् आत्मस्वरूपं ब्रूयात् परं प्रति प्रतिपादयेत् । तदात्मस्वरूपं परान् विदितात्मस्वरूपान् पृच्छेत् । तथा तदात्मस्वरूपं इच्छेत् परमार्थतः सन् मन्येत् । तत्परो भवेत्

ātma – bhāvanāno abhyās jyāre tene paripakva thāy chhe ane te svarūpamān sthir thāy chhe, tyāre tene atīndriy ānandano anubhav thāy chhe. have tene bāhya viṣhayo badhā nīras lāge chhe; tene te uparathī ruchi ūṭhī jāy chhe ane ātmasvarūpamān ja viharavun game chhe.

māṭe shrī amr̥utachandrāchārya paṇ jignāsu jīvane uddeshīne kahe chheḥ —

‘‘he bhāī! tun koī paṇ rīte mahā kaṣhṭe athavā marīne paṇ tattvono kautūhalī thā ane sharīrādik mūrta dravyono ek muhūrta (be ghaḍī) pāḍoshī thaī, temanāthī bhinna evā tārā ātmāno anubhav kar; tārā ātmānā chaitanya – vilāsane dekhatān ja ā sharīrādik mūrtik pudgalo dravyo sāthe ekapaṇāno tāro moh chhūṭī jashe.’’¹ 52.

te bhāvanā ā rīte karavī – te kahe chheḥ —

anvayārtha : — (तत् ब्रूयात्) te eṭale ātmasvarūpanī vāt karavī, (तत् परान् पृच्छेत्) te sambandhī ātmānubhavī puruṣhone pūchhavun, (तत् इच्छेत्) tenī ichchhā karavī – tenī prāptine potānun iṣhṭa banāvavun ane (तत्परः भवेत्) temān eṭale ātmasvarūpanī bhāvanāmān tatpar – sāvadhān rahevun, (येन) jethī (अविद्यामयं रूपं) agnānamay bahirātmarūpano (त्यक्त्वा) tyāg karīne (विद्यामयं व्रजेत्) gnānamayarūpanī eṭale paramātmasvarūpanī prāpti karāy.

ṭīkā : — te ātmasvarūp kahevun eṭale bījāne samajāvavun; bījāone eṭale jemaṇe ātmasvarūp jāṇyun hoy temane te ātmasvarūp pūchhavun tathā te ātmasvarūpanī ichchhā karavī arthāt paramārthasvarūpe tene mānavun, temān tatpar rahevun arthāt ātmasvarūpanī bhāvanāno ādar 1. juoḥ shrī samayasār – kalash 23

Page 84 of 170
PDF/HTML Page 113 of 199
single page version

आत्मस्वरूपभावनादरपरो भवेत् । येनात्मस्वरूपेणेत्थं भावितेन । अविद्यामयं स्वरूपं बहिरात्मस्वरूपम् त्यक्त्वा विद्यामयं रूपं व्रजेत् ।।५३।। karavo; jethī, eṭale āvī rīte ātmasvarūpanī bhāvanā karavāthī, avidyāmay svarūpano eṭale bahirātmasvarūpano tyāg karīne vidyāmay rūp eṭale ke paramātmasvarūp prāpta karāy.

bhāvārtha : — ātmasvarūpanī bhāvanā kevī rīte karavī? te prashnanā uttaramān āchārya ātmārthīne uddeshīne kahe chhe keḥ —

ātmasvarūp bījāone samajāvavun, jemaṇe ātmasvarūp jāṇyun chhe temane tenā ja viṣhe pūchhī te jāṇavun, tenī ja ichchhā rākhavī arthāt tene ekane ja paramārtha satya mānavun ane ātmasvarūpanī bhāvanāmān ja nirantar lāgyā rahevun. ām karavāthī bahirātmasvarūpano – avidyāmay svarūpano nāsh thashe. paramātma – svarūpanī eṭale gnānamay svarūpanī prāpti thashe.

(1) ātmā sambandhī ja vāt kar, sansār sambandhī kāī paṇ vāt na kar. tem karavāthī bahāramān bhamato tāro upayog tattva – nirṇay taraph vaḷashe.

(2) ātmā sambandhī vadhu gnān māṭe visheṣh gnānīone pūchh; tethī ātmā sambandhī tārī shraddhā spaṣhṭa thaīne draḍh thashe ane gnān nirmaḷ thashe.

(3) ātma – prāptinī ja bhāvanā kar, bījā koī par padārthanī ke indriy – viṣhayanā sukhanī ichchhā na kar; em karavāthī bāhya indriy – sukhanī pāchhaḷ thatī nirarthak ākuḷatā maṭī jashe.

(4) ātmasvarūpanī bhāvanāmān ja nirantar abhirat ban. āvī rīte gnānamān, shraddhāmān ane āchāramān ek ātmāne ja viṣhay banāv; bījā koī bāhya padārthane tārā gnānano viṣhay na banāv. shrīmad rājachandre kahyun chhe keḥ —

ātmā ja ek prayojanabhūt vastu chhe. tenī prāpti ja karavā yogya chhe. te sivāy anya padārthono vichār mananā rog samān chhe.

evī rīte samajīne dhagash ane utsāhapūrvak jo tun ātma – bhāvanā karīsh, to avidyāno – agnānatāno nāsh thashe ane ātmasvarūpanī prāpti thashe. 1. juo – shrīmad rājachandrakr̥ut ‘ātmasiddhi’.

Page 85 of 170
PDF/HTML Page 114 of 199
single page version

ननु वाक्यायव्यतिरिक्तस्यात्मनोऽसम्भवात् तद्ब्रूयादित्याद्ययुक्तमिति वदन्तं प्रत्याह —

‘‘te gnānasvabhāvarūp jyoti avidyāno – agnānano nāsh karanār chhe tathā mahān utkr̥uṣhṭa ane gnānamay chhe; māṭe mumukṣhuoe tenā viṣhayamān ja pūchhavun, tenī prāptinī abhilāṣhā karavī tathā teno anubhav karavo.’’¹

vaḷī shrī amitagati āchāryakr̥ut ‘yogasār’mān kahyun chhe keḥ —

‘‘je puruṣh vidvān chhe tene te ātma – padārthanun nishchal manathī adhyayan karavun yogya chhe; te dhyān karavā yogya, ārādhanā karavā yogya, pūchhavā yogya, sāmbhaḷavā yogya, abhyās yogya, upārjan karavā yogya, jāṇavā yogya, kahevā yogya, prārthanā yogya, shikṣhāyogya, dekhavā yogya ane sparshavā yogya chhe, kāraṇ ke tem karavāthī ātmā sadā sthirapaṇāne pāme chhe.’’² 53

vāṇī – sharīrathī bhinna ātmāno asambhav hovāthī tene viṣhe bolavun (pr̥uchchhā karavī) ityādi yogya nathī – em bolanār prati kahe chheḥ —

anvayārtha : — (वाक्शरीरयोः भ्रान्तः) vachan ane sharīramān jene ātmabhrānti chhe tevo bahirātmā, (वाचि शरीरे च) vachan ane sharīramān (आत्मानं संधत्ते) ātmānun āropaṇ kare chhe arthāt vachan ane sharīrane ātmā māne chhe; (पुनः) parantu (अभ्रान्तः) vachan ane 1. juo – iṣhṭopadesh – shlok 49

२. अध्येतव्यं स्तिमितमनसा ध्येयमाराधनीयं

Page 86 of 170
PDF/HTML Page 115 of 199
single page version

टीका — सन्धत्ते आरोपयति । कं आत्मानम् । क्व ? शरीरे वाचि च । कोऽसौ मूढः ? वाक्शरीरयोर्भ्रान्तो वागात्मा शरीरमात्मेत्येव विपर्यस्तो बहिरात्मा । तयोरभ्रान्तो यथावत्स्वरूपरिच्छेदकोऽन्तरात्मा पुनः एतेषां वाक्शरीरमात्मानं तत्त्वं स्वरूपं पृथक् परस्परभिन्नं निबुद्धयते निश्चिनोति ।।५४।। kāyamān ātmabhrānti nahi karanār antarātmā (एषां तत्त्वं) temanā (ātmā ane vāṇī – kāyanā) svarūpane (पृथक्) ekabījāthī bhinna (निबुध्यते) jāṇe chhe.

ṭīkā : — sandhān kare chhe eṭale ārope chhe. kone? ātmāne. shāmān? sharīr ane vāṇīmān. te mūḍh koṇ chhe? vāṇī ane sharīramān bhrāntivāḷo arthāt vāṇī te ātmā, sharīr te ātmā evī viparīt mānyatāvāḷo bahirātmā chhe; parantu te bannemān jene bhrānti nathī arthāt (te bannenā) svarūpane yathārthapaṇe jāṇe chhe te antarātmā, temanā eṭale vāṇī, sharīr ane ātmānā tattvane eṭale svarūpane pr̥uthak eṭale ekabījāthī bhinna jāṇe chhe nakkī kare chhe.

bhāvārtha : — vāstavamān sharīr ane vāṇī e pudgalanī rachanā chhe, te mūrtik – jaḍ chhe ane ātmasvarūpathī viparīt lakṣhaṇavāḷān chhe, chhatān agnānī bahirātmā temān ātma – buddhi kare chhe, tene ātmā māne chhe. e eno bhram chhe. ā bhrāntine līdhe te sharīrādikanī ja bhāvanā kare chhe, ātmānī bhāvanā karato nathī.

gnānī antarātmāne jaḍ sharīrādik ane chetan ātmānā svarūpanun yathārtha bhedagnān chhe. te ātmāne sharīrādikathī bhinna jāṇe chhe. tene sharīrādikamān ātmapaṇānī bhrānti nathī. te sharīrane sharīr ane ātmāne ātmā ja samaje chhe, ekano bījāmān melāp karato nathī. tene ātmānā alag astitvanun bhān chhe; tethī te nirantar ātmānī ja bhāvanā kare chhe.

‘dehādi par padārtha chhe te par ja chhe. tene potānā mānavāthī duḥkh thāy chhe, kintu ātmā ātmā ja chhe arthāt ātmā padārtha potāno chhe, te kadāchit paṇ dehādirūp thaī shakashe nahi. tenā āshraye ja sukhanī prāpti thāy chhe. māṭe mahāpuruṣho tene māṭe ja udyamashīl hoy chhe.’¹

‘hun ek chhun, shuddha chhun, arūpī gnān – darshanamay chhun, bījun kāī – ek paramāṇumātra paṇ mārun nathī,² em gnānī vichāre chhe.’ 1. juo – iṣhṭopadesh – 45. 2. ‘‘hun ek, shuddha, sadā arūpī, gnānadarshanamay khare;

Page 87 of 170
PDF/HTML Page 116 of 199
single page version

एवमवबुद्ध्यमानो मूढात्मा येषु विषयेष्वासक्तचित्तो न तेषु मध्ये किञ्चित्तस्योपकारकमस्तीत्याह —

टीका — इन्द्रियार्थेषु पंचेन्द्रियविषयेषु मध्ये न तत्किञ्चिदस्ति यत् क्षेमङ्करमुपकारम् । कस्य ? आत्मनः । तथापि यद्यपि क्षेमङ्करं किञ्चिन्नास्ति । रमते रतिं करोति कोऽसौ ? बालो बहिरात्मा तत्रैव इन्द्रियार्थेष्वेव । कस्मात् ? अज्ञानभावनात् मिथ्यात्वसंस्कारवशात् । अज्ञानं भाव्यते जन्यते येनासावज्ञानभावनो मिथ्यात्वसंस्कारस्तस्मात् ।।५५।।

āvī rīte gnānī bhedagnān karī par padārthothī udāsīn thāy chhe ane ātmāne tenāthī pr̥uthak samajī ātmasvarūpanī bhāvanā bhāve chhe. 54.

āvī rīte (ātmasvarūp) nahi jāṇanār bahirātmā, je viṣhayomān tenun chitta āsakta hoy chhe, temān (te viṣhayomān) koīpaṇ (viṣhay) tene upakārak nathī. te kahe chheḥ —

anvayārtha : — (इन्द्रियार्थेषु) pāñch indriyonā viṣhayomān (तत्) evo koī padārtha (न अस्ति) nathī (यत्) je (आत्मनः) ātmāne (क्षेमंकर) hitakārī – lābhakārī hoy; (तथापि) tem chhatān (बालः) agnānī bahirātmā (अज्ञानभावनात्) mithyātvanā sanskārane līdhe (तत्र एव) temān ja eṭale te indriyonā viṣhayomān ja (रमते) rame chhe – āsakta thāy chhe.

ṭīkā : — indriyonā padārthomān eṭale pāñche indriyonā viṣhayo madhye evun kāī paṇ nathī e kṣhemaṅkar (sukhakar) arthāt upakārak hoy. kone? ātmāne; tem chhatān arthāt jo ke kāī sukhakar nathī chhatān (temān) rame chhe – rati kare chhe. koṇ te? bāl (agnānī) arthāt bahirātmā temān ja eṭale indriyonā viṣhayomān ja (rame chhe), shāthī? (rame chhe)? agnān – bhāvanāthī arthāt mithyātvanā sanskāravash (rame chhe), jenāthī agnān janme – pedā thāy te agnānabhāvane eṭale mithyātvanā sanskār – tenāthī (indriyonā viṣhayomān rame chhe).

Page 88 of 170
PDF/HTML Page 117 of 199
single page version

bhāvārtha : — indriyonā viṣhayomān evo koī paṇ viṣhay nathī ke je ātmāne hitakārī hoy, tem chhatān agnānī bahirātmā, anādikāḷanā avidyānā sanskārane līdhe, temān rati kare chhe – āsakta rahe chhe.

indriy – viṣhayonun sukh te sukh nathī. vāstavamān te duḥkh chhe, kāraṇ ke te parādhīn chhe, ākuḷatāvāḷun chhe, asthir chhe, kṣhaṇabhaṅgur chhe, vichchhinna chhe, pariṇāme duḥsah chhe ane bandhanun kāraṇ chhe;¹ tem chhatān anādi mithyātvanā sanskāravash agnānī tenī ruchi kare chhe ane tenī prāpti māṭe chintā karī rātadin tenī pāchhaḷ lāgyo rahe chhe.

viṣhayo hitakārī ke sukhadāyī nathī. teo ‘akiñchitkar’ chhe. ‘‘sansāramān ke mokṣhamān ātmā potānī meḷe ja sukharūp pariṇame chhe; temān viṣhayo ‘akiñchitkar’ chhe arthāt kāī karatā nathī. agnānīo viṣhayone sukhanān kāraṇ mānīne nakāmā temane avalambe chhe.’’²

‘‘jemane viṣhayomān rati chhe, temane duḥkh svābhāvik jāṇo; kāraṇ ke jo duḥkh (temano) svabhāv na hoy to viṣhayārthe vyāpār na hoy.’’³

‘‘agnānī bāhya indriyonā viṣhayomān sukh māne chhe, tenā grahaṇanī nirantar ichchhāthī sadā ākulavyākul rahe chhe. ā ākuḷatānun duḥkh tene keṭalīk vakhat eṭalun asahya lāge chhe ke viṣhay grahaṇ karavānā prayatnamān kadāch mr̥utyune bheṭavun paḍe to paṇ tenī darakār karato nathī. e batāve chhe ke mr̥utyunā duḥkh karatān ākuḷatānun duḥkh vadhāre chhe.’’⁴

e rīte indriyonā viṣhayomān vāstavik sukh nahi hovā chhatān, anādi avidyānā sanskārane līdhe agnānī temān rat rahe chhe. 55. 1. juo – shrī pravachanasār gāthā – 76 ane ṭīkā – bhāvārtha (gu. āvr̥utti)

2. shrī pravachanasār – gā. 6no bhāvārtha. 3. viṣhayo viṣhe rati jemane, duḥkh chhe svabhāvik temane;

4. juoḥ mokṣhamārga prakāshak – gu. āvr̥utti pr̥u. 51.

Page 89 of 170
PDF/HTML Page 118 of 199
single page version

तथा अनादिमिथ्यात्वसंस्कारे सत्येवम्भूता बहिरात्मनो भवन्तीत्याह —

टीका — चिरमनादिकालं मूढात्मानो बहिरात्मानः सुषुप्ता अतीव जडतां गताः । केषु ? कुयोनिषु नित्यनिगोदादिचतुरशीतिलक्षयोनिष्वधिकरणभूतेषु । कस्मिन् सति ते सुषुप्ताः ? तमसि अनादिमिथ्यात्वसंस्कारे सति । एवम्भूतास्ते यदि संज्ञिषूत्पद्य कदाचिद्दैववशाद् बुध्यन्ते तदा ममाहमिति जाग्रति ? केषु ? अनात्मीयात्मभूतेषु – अनात्मीयेषु परमार्थतोऽनात्मीयभूतेषु पुत्रकलत्रादिषु ममैते इति

anādi mithyātvanā sanskārane līdhe āvā (prakāranā) bahirātmāo thāy chhe – te kahe chheḥ —

anvayārtha : — (मूढात्मनः) mūrkha agnānī jīvo (तमसि) mithyātvarūpī andhakāravash (चिरं) anādi kāḷathī (कुयोनिषु) nitya nigodādi kuyoniomān (सुषुप्ताः) suṣhupta avasthāmān eṭale mūrchhit avasthāmān paḍī rahyā chhe. jo kadāchit teo pañchendriy sañgnī thāy to (अनात्मीयात्मभूतेषु) ‘anātmīyabhūt’mān eṭale vāstavamān je potānān nathī tevān strī – putra vageremān (मम) ‘e mārān chhe’, ane ‘anātmabhūt’mān eṭale sharīrādimān (अहं) hun chhun-hun e rūp chhun’ (इति जाग्रति) evo adhyavasāy kare chhe.

ṭīkā : — chirakālathī – anādi kāḷathī mūḍhātmāo eṭale bahirātmāo sūī rahyā chhe arthāt ati jaḍatāne prāpta thayā chhe. kyān (sūī rahyā chhe)? kuyoniomān arthāt nitya nigodādi chorāshī lakṣha yonisthānomān shun thatān te temān sūtā chhe? andhakār arthāt anādi mithyātvanā sanskār ( – ne vash) thatān (sūtā chhe). evā thayelā (sūtelā) te (bahirātmāo) jo sañgnī (jīvomān) utpanna thaī kadāchit eṭale daivavashāt jāgr̥ut thāy, to teo ‘mārun – hun’ evo adhyavasāy kare chhe. shāmān? anātmīyabhūtamān ane anātmabhūtamān – arthāt anātmīyamān eṭale vāstavamān anātmīyabhūt arthāt potānān nathī tevā putra – strī ādimān ‘e mārān chhe’ evun māne chhe eṭale evo adhyavasāy kare chhe, ane anātmabhūt je sharīrādi

Page 90 of 170
PDF/HTML Page 119 of 199
single page version

जाग्रति अध्यवस्यन्ति । अनात्मभूतेषु शरीरादिषु अहमेवैते इति जाग्रति अध्यवस्यन्ति ।।५६।।

ततो बहिरात्मसवरूपं परित्यज्य स्वपरशरीरमित्थं पश्येदित्याह — temān ‘te hun ja chhun’ evo adhyavasāy kare chhe – evī ūndhī mānyatā kare chhe.

bhāvārtha : — anādikāḷathī ā agnānī jīv, mithyātvanā sanskāravash nitya nigodādi nindya paryāyomān – chorāshī lakṣha yonisthānomān – gnānanī atyant hīnadashāmān arthāt jaḍavat mūrchhit avasthāmān paḍī rahyo chhe. kadāchit jo te sañgnī pañchendriy paryāy prāpta kare ane thoḍī gnānashakti jāgr̥ut thāy, to te anādi avidyānā sanskārane līdhe, strī – putra – mitrādi je potāthī pratyakṣha bhinna chhe arthāt ‘anātmīy’ chhe temān ‘ā mārān’ evī mamakārabuddhi kare chhe ane sharīrādi je potānun svarūp nathī, je ‘anātma’ arthāt jaḍ chhe, temān ‘ā hun chhun’ evī ātmabuddhi kare chhe.

sharīr, shubhāshubh rāgādi bhāvakarma ane gnānāvaraṇādi dravyakarmano ātmā sāthe sanyog sambandh chhe. vāstavamān te badhān ātmāthī bhinna chhe – ātmasvarūp nathī; māṭe teo ‘anātmabhūt’ chhe; chhatān agnānī tene potānān māne chhe.

strī – putra – mitrādino ātmā sāthe pratyakṣha bhinna sanyog sambandh chhe. vāstavamān teo jīvanān potānān nathī; tethī teo ‘anātmīyabhūt’ chhe.

agnānī, ā anātmabhūt ane anātmīyabhūt padārthomān mamakārabuddhi ane ātmabuddhi karī potānā chaitanyasvarūpane bhūlī anādikāḷathī bhav – bhramaṇ karī rahyo chhe. bhav – bhramaṇanun mūl kāraṇ jīvano mithyātvabhāv ja chhe.

‘‘je ātmā e rīte jīv ane pudgalanā (potapotānā) nishchit chetanatva ane achetanatva svabhāv vaḍe sva – parano vibhāg dekhato nathī. te ja ātmā ‘ā hun chhun ā mārun chhe’ em mohathī paradravyamān potāpaṇānun adhyavasān kare chhe; bījo nahi.....’’1 56.

tethī bahirātmasvarūpano tyāg karī sva – paranā sharīrane āvī rīte jovun – te kahe chheḥ — 1. parane svane nahi jāṇato, e rīt pāmī svabhāvane,

Page 91 of 170
PDF/HTML Page 120 of 199
single page version

टीका — आत्मनो देहमात्मसम्बन्धिशरीरं अनात्मचेतसा इदं ममात्मा न भवतीति बुद्ध्या अन्तरात्मा पश्येत् । निरन्तरं सर्वदा । तथा अन्येषां देहं परेषामात्मा न भवतीति बुद्ध्या पश्येत् । किं विशिष्टः ? आत्मतत्त्वे व्यवस्थितः आत्मस्वरूपनिष्ठः ।।५७।।

anvayārtha : — gnānīe (आत्मतत्त्वे) ātmasvarūpamān (व्यवस्थितः) sthit thaī (आत्मनः देहं) potānā sharīrane (अनात्मचेतसा) ‘ā māro ātmā nathī’ evī buddhithī (निरंतरं पश्येत्) nirantar jovun – anubhavavun ane (अन्येषां) bījā jīvonā sharīrane paṇ (अपरात्मधिया) ‘ā bījāno ātmā nathī’ evī buddhithī (पश्येत्) sadā avalokavun.

ṭīkā : — potānā sharīrane eṭale ātmā sāthe sambandh rākhanār sharīrane, anātmabuddhie arthāt ‘ā māro ātmā nathī’ evī buddhie antarātmāe nirantar – sarvadā dekhavun (anubhavavun) tathā bījāonā dehane, ‘e parano ātmā nathī’ evī buddhie jovun. kevā thaīne (tem karavun)? ātmatattvamān, vyavasthit thaīne eṭale ātmasvarūpamān sthit thaīne (tem karavun).

bhāvārtha : — gnānīe ātmasvarūpamān sthit thaīne potānā sharīrane anātmabuddhie nirantar jovun – anubhavavun arthāt ‘ā sharīr te māro ātmā nathī’ evī bhedabuddhithī sadā jāṇavun. bījānā sharīrane paṇ tevī bhedabuddhithī dekhavun – arthāt bījānun sharīr te teno ātmā nathī em bhedabuddhie sadā dekhavun.

āchārya upadesharūpe kahe chheḥ —

‘he jīv, tun anādithī sharīrādi bāhya padārthomān ātmabuddhi karī sansāramān rakhaḍī duḥkhī thayo, paṇ have sukhī thavun hoy to dehamān ātmabuddhino tyāg karī ātmasvarūpamān sthir thā, arthāt bahirātmapaṇun chhoḍī daī have antarātmā ban. tāro ātmā chaitanyasvarūp chhe ane tārun sharīr to achetan chhe. e tārun svarūp nathī, chhatān tun tene tāro ātmā māne chhe ane