Samadhitantra-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 34-45.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 10

 

Page 52 of 170
PDF/HTML Page 81 of 199
single page version

ननु परमतपोऽनुष्ठायिनां महादुःखोत्पत्तितो मनः खेदसद्भावात्कथं निर्वाणप्राप्तिरिति वदन्तं प्रत्याह

आत्मदेहान्तरज्ञानजनिताह्लादनिर्वृतः
तपसा दुष्कृतं घोरं भुञ्जानोऽपि न खिद्यते ।।३४।।

टीकाआत्मा च देहश्च तयोरन्तरज्ञानं भेदज्ञानं तेन जनितश्चासावाह्लादश्च परमप्रसत्तिस्तेन निर्वृतः सुखीभूतः सन् तपसा द्वादशविधेन कृत्वा दुष्कृतं घोरं भुञ्जानोऽपि दुष्कर्मणो रौद्रस्य विपाकमनुभवन्नपि न खिद्यते न खेदं गच्छति ।।३४।।

ātmabhān vinā agnānī je tapādi kare chhe te badho kāyklesh chhe. tenāthī chaitanyanī shāntinun vedan nathī. te kharekhar tap nathī paṇ ‘tāp’ chheklesh chhe. tenāthī muktinī prāpti kadī thatī nathī, parantu jenāthī chaitanyanun pratapan hoy, chaitanyanā ānandano anubhav hoy te ja kharun tap chhe. tenāthī ja nirvāṇanī prāpti thāy chhe.

māṭe pratham bhedgnān dvārā svātmānun ja avalamban karī temān ja līnatā karavī te ja ek nirvāṇprāptino upāy chhe. bījā badhā upāy jūṭhā chhe, duḥkhadāyak chhe ane sansāranun kāraṇ chhe. 33.

param tap karanārāone mahāduḥkhanī utpatti thavāthī tathā manamān khed thavāthī nirvāṇanī prāpti kem sambhave? evī shaṅkā karanār prati kahe chheḥ

shlok 34

anvayārtha : (आत्मदेहान्तरज्ञानजनिताह्लादनिर्वृत्तः) ātmā ane dehanā bhed vignānathī utpanna thayelā āhlādathī je ānandit chhe te (तपसा) tapadvārā (घोरं दुष्कृतं) bhayānak duṣhkarmo (भुंजानः अपि) bhogavato hovā chhatān (न खिद्यते) khed pāmato nathī.

ṭīkā : ātmā ane dehte bannenā antaragnānbhedagnānathī je āhlād arthāt param prasannatā (prashānti) utpanna thāy chhe tenāthī ānandit eṭale sukhī thaīne, bār prakāranā tape karī ghor duṣhkarmane bhogavato chhatān arthāt bhayānak duṣhkarmanā vipākane (phalane) anubhavato hovā chhatān, te khinna thato nathīkhed pāmato nathī.

ātam-dehavibhāgathī ūpajyo jyān āhlād,
tapathī duṣhkr̥ut ghorane vede paṇ nahi tāp. 34.


Page 53 of 170
PDF/HTML Page 82 of 199
single page version

bhāvārtha : jene ātmā ane sharīranun bhedagnān varte chhe, te chaitanyasvarūpamān ekāgra thaī atīndriy ānandamān jhūlato hovāthī tene saheje upavāsādi bār prakāranān tap hoy chhe. tenāthī tene manamān khed thato nathī ane tapashcharaṇanā kāḷe ghor duṣhkarmanā phalasvarūp bāhya rogādi ke upasargādinān kāraṇo upasthit hovā chhatān, tenā ānandamān bādhā āvatī nathī, arthāt te khedakhinna thato nathī.

visheṣh

jem suvarṇa, agnithī tapta hovā chhatān, tenā suvarṇapaṇāne chhoḍatun nathī, tem gnānī karmanā udayathī tapta hovā chhatān potānā gnānīpaṇāne chhoḍato nathī.1

sādhakanī nīchalī dashāmān samyagdraṣhṭine rog, upasargādi āvī paḍe to asthiratānā kāraṇe tene thoḍī ākulatā thāy chhe ane tenā pratikāranī paṇ te ichchhā kare chhe, parantu shraddhā gnānamān sharīr pratyenā mamatvabhāvano abhāv hoī tene tenun svāmītva hotun nathī. te to phakta teno gnātādraṣhṭā rahe chhe; tethī svabhāvadraṣhṭinā baḷe te jem jem ātmasvarūpamān sthiratā pāme chhe, tem tem tene vītarāgatā vadhatī jāy chhe ane rāgdveṣhādino abhāv thato jāy chhe; eṭale jeṭale anshe vītarāgatā pragaṭe chhe teṭale anshe ākulatāno abhāv thāy chhe em samajavun.

svarūpamān ṭharavun ane chaitanyanun nirvikalpapaṇe pratapavun arthāt ātmānī shuddha paryāyamān vīryanun ugra pratapan te tape chhe.2 āvī samajaṇ ane svarūpācharaṇanā kāraṇe gnānī udayamān āvelā pratikūḷ sanyogothī khedakhinna thato nathī.

muni manvachankāyanī nishchal guptidvārā ātmadhyānamān eṭalā līn thaī jāy chhe ke temanī sthir mudrā dekhī, pashuo temanā sharīrane paththar samajī khūjalī khañjavāḷe chhe, chhatān teo potānā dhyānamān nishchal rahe chhe.3

māṭe atīndriy ānandamān jhūlatā gnānīone tapashcharyādinun kaṣhṭa lāgatun nathī. 34. 1. jyam agnitapta suvarṇa paṇ nij svarṇabhāv nahīn taje,

tyam karmaudaye tapta paṇ gnānī na gnānīpaṇun taje.(shrī samayasār, gu. ā.gāthā 184)

2. ‘sahaj nishchayanayātmak paramasvabhāvasvarūp paramātmāmān pratapan te tap chhe; nij svarūpamān avichal

sthitirūp sahaj nishchay chāritra ā tapathī hoy chhe.’ (shrī niyamasār, gāthā5155nī ṭīkā)

3. ‘samyakprakār nirodh manvachkāyātam dhyāvate,

tin suthir mudrā dekhi, mr̥ugagaṇ upal khāj khujāvate’ (chhahaḍhālā6//4)
//
/


Page 54 of 170
PDF/HTML Page 83 of 199
single page version

खेदं गच्छतामात्मस्वरूपोपलम्भाभावं दर्शयन्नाह

रागद्वेषादिकल्लोलैरलोलं यन्मनोजलम्
स पश्यत्यात्मनस्तत्त्वं स तत्त्वं नेतरो जनः ।।३५।।

टीकारागद्वेषादय एव कल्लोलास्तैरलोलमचञ्जलमकलुषं वा यन्मनोजलं मन एव जलं मनोजलं यस्य मनोजलम् यन्मनोजलम् स आत्मा पश्यति आत्मनस्तत्त्वमात्मनः स्वरूपम् स तत्त्वम् स आत्मदर्शी तत्त्वं परमात्मस्वरूपम् नेतरो जनः (रागादिपरिणतः जनः) तत्त्वं न भवति ।।३५।।

khed pāmanārāone ātmasvarūpanī prāptino abhāv darshāvatān kahe chhe keḥ

shlok 35

anvayārtha : (यन्मनोजलम्) jenun manarūpī jal (रागद्वेषादिकल्लोलैः) rāgdveṣhādi taraṅgothī (अलोलं) chañchal thatun nathī, (सः) te (आत्मनः तत्त्वं) ātmānā yathārtha svarūpane (पश्यति) dekhe chheanubhave chhe. (तत् तत्त्वं) te ātmatattvane (इतरः जनः) bījo māṇas rāgdveṣhādithī ākulit chittavāḷo māṇas (न पश्यति) dekhī shakato nathī.

ṭīkā : rāgadveṣhādi je kallolo (taraṅgo) chhe, tenāthī alolachañchalakaluṣh jenun manarūpī jal chhe [man e ja jal te manojal, jenun manojal chhe] te ātmā, ātmānā tattvane eṭale paramātmasvarūpane dekhe chhe (anubhave chhe,) arthāt [te tattvane] te eṭale ātmadarshī tattvane eṭale paramātmasvarūpane (anubhave chhe,) bījo koī jan arthāt rāgādipariṇat anya [अनात्मदर्शी] jan tattvane anubhavī shakato nathī.

bhāvārtha : jenun man rāgadveṣhādi vikalpothī ākulitchalit thatun nathī te ātmānā yathārtha svarūpaneparamātmasvarūpane anubhave chhe; bījo koī rāgadveṣhādithī ākulit anātmadarshī jan tene anubhavī shakato nathī.

jem taraṅgothī ūchhaḷatā pāṇīmān andar rahelī vastu dekhātī nathī, tem rāg dveṣhādirūp taraṅgothīvikalpothī chañchal banelā manarūpī jalamān arthāt gnānajalamān ātma tattva dekhātun nathī. nirvikalpa dashāmān ja ātmadarshan thāy chhe; saviklpa dashāmān ātmānubhav thato nathī.

rāgādik-kallolathī man-jaḷ lol na thāy,
te dekhe chidtattvane, anya jane na jaṇāy. 35.
11


Page 55 of 170
PDF/HTML Page 84 of 199
single page version

किं पुनस्तत्त्वशब्देनोच्यत इत्याह

अविक्षिप्तं मनस्तत्त्वं विक्षिप्तं भ्रान्तिरात्मनः
धारयेत्तदविक्षिप्तं विक्षिप्तं नाश्रयेत्ततः ।।३६।।

टीकाअविक्षिप्तं रागाद्यपरिणतं देहादिनाऽऽत्मनोऽभेदाध्यवसायपरिहारेण स्वस्वरूप एव निश्चिलतां गतम् इत्थं भूतं मनः तत्त्वं वास्तवं रूपमात्मनः विक्षिप्तं उक्तविपरीतं

visheṣh

vastusvarūp samajī atīndriy ātmasvarūpanī sanmukh thatān rāgadveṣhādi vikalpo svayam shānta thaī jāy chhe. tene shamāvavā māṭe ātmasanmukhatā sivāy bījo koī upāy nathī. upayog antarmukh thatān rāgadveṣhādino abhāv thāy chhe, nirvikalpa dashā pragaṭ thāy chhe ane paramātmatattvano ānand anubhavamān āve chhe. te vakhate bahāranī game tevī anukūḷatā ke pratikūḷatā hoy to paṇ chitta malin thatun nathī. āvo jīv svarūpamān līn thaī akathya ānandshānti anubhave chhe, parantu bāhya padārthomān iṣhṭaaniṣhṭanī kalpanā karī jenun chitta rāgdveṣhādi kaṣhāyothī ākulit thāy chhe tene shuddhātmāno ānand āvato nathī; arthāt tene shuddhātmasvarūpanī prāpti thatī nathī. 35.

vaḷī tattva shabdathī shun kahevā māge chhe te kahe chheḥ

shlok 36

anvayārtha : (अविक्षिप्तं) avikṣhipta (मनः) man chhe te (आत्मनः तत्त्वं) ātmānun vāstavik svarūp chhe ane (विक्षिप्तं) vikṣhipta man chhe te (आत्मनः भ्रान्तिः) ātmavibhram chhe (ततः) tethī (तम् अविक्षिप्तं) te avikṣhipta manane (धारयेत्) dhāraṇ karavun ane (विक्षिप्तं) vikṣhipta manano (न आश्रयेत्) āshray karavo nahi.

ṭīkā : avikṣhipta eṭale rāgādithī apariṇatdehādi sāthe ātmānā abhed (ekarūp)nā adhyavasāy (mithyā abhiprāy)no parihār karīne svasvarūpamān ja nishchal (sthir) thaī gaelun evun man te ātmatattva eṭale ātmānun vāstavik svarūp chhe.

vikṣhipta eṭale upar kahyun tenāthī viparīt (arthāt rāgādithī pariṇat tathā deh ane

avikṣhipta man tattva nij, bhram chhe man vikṣhipta;
avikṣhipta manane dharo, dharo na man vikṣhipta. 36.


Page 56 of 170
PDF/HTML Page 85 of 199
single page version

मनोभ्रान्तिरात्मस्वरूपं न भवति यत एवं तस्मात् धारयेत् किं तत् ? मनः कथम्भूतम् ? अविक्षिप्तम् विक्षिप्तं पुनस्तत् नाश्रयेन्न धारयेत् ।।३६।। ātmānā bhedagnānathī rahit) man te (ātma) bhrānti chhe, te ātmānun svarūp nathī; māṭe (teneavikṣhipta manane) dhāraṇ karavun. tene eṭale kone? manane; kevā (manane)? avikṣhipta (manane); parantu te vikṣhipta (manane) dhāraṇ karavun nahiteno āshray karavo nahi.

bhāvārtha : je man rāgadveṣhathī vikṣhipta thatun nathīākulit thatun nathī, dehādimān ātmabuddhi karatun nathī ane ātmasvarūpamān nishchal rahe chhe te ātmatattva chheātmānun vāstavik svarūp chhe. je man rāgadveṣhādikarūpe pariṇame chhetenāthī vikṣhipta thāy chhe; deh ane ātmānā bhedgnānathī rahit chhe ane ātmasvarūpamān sthir thatun nathī te ātmabhrānti chhe, ātmānun nijarūp nathī. māṭe avikṣhipta man ātmatattva hovāthī pragaṭ karavā yogya chhe ane vikṣhipta man ātmaātmatattva nahi hovāthī hey chhetyāgavā yogya chhe.

jyāre gnānasvarūp bhāv man rāgādi vibhāv bhāvothī chhūṭī ātmāne, sharīrādi bāhya padārthothī bhinna, chaitanyamay, ek ṭaṅkotkīrṇa gnāyak svabhāvarūp anubhav karavā lāge chhe tathā temān tanmay thaī jāy chhe tyāre te avikṣhipta arthāt nirvikalpa bhāv manane ‘ātmatattva kahe chhe, parantu jyāre temān vikalpo ūṭhavā lāge tyāre te vikṣhipta arthāt savikalpa manane ātmānun tattva kahetā nathī. te āsrav chhe. māṭe ātmārthīe svasanmukh thaīne nirvikalpa manane jaavikṣhipta manane ja dhāraṇ karavun joīe. tenāthī ja ātmalābh chhe.

visheṣh

pratham svaparanun bhedagnān karī par padārthomān iṣhṭaaniṣhṭapaṇānī kalpanāno tyāg karavo, rāgdveṣhādinān kāraṇo taraph upekṣhābuddhi karavī ane bhāvashrutagnānane antarmukh karavun. āthī par padārtho sambandhīnā saṅkalpavikalpo badhā shamī jashe, man avikṣhipta banashe ane ātmasvarūpamān sthir thashe. āvā avikṣhipta bhāv manane ja pragaṭ karavā āchārye upadesh āpyo chhe, kāraṇ ke te ātmatattva chhe ane te mokṣhanun kāraṇ chhe.

je gnānano upayog rāgādi vikāromān tathā par padārthomān rokāy chhe te gnān nathī, paṇ je gnān gnānamān ja pratiṣhṭhit thāy chhe te ja vāstavik gnān chheātmatattva chhe; māṭe te upādey chhe.

je upayog paramān ja aṭakelo rahevāthī ātmasanmukh vaḷato nathī, te paranā valaṇavāḷun tattva chhe, ātmānā valaṇavāḷun tattva nathī, tenāthī sansār chhe, māṭe te hey chhe. 36.


Page 57 of 170
PDF/HTML Page 86 of 199
single page version

कुतः पुनर्मनसो विक्षेपो भवति कुतश्चाविक्षेप इत्याह

अविद्याभ्याससंस्कारैरवशं क्षिप्यते मनः
तदेव ज्ञानसंस्कारैः स्वतस्तत्त्वेऽवतिष्ठते ।।३७।।

टीकाशरीरादौ शुचिस्थिरात्मीयादिज्ञानान्यविद्यास्तासामभ्यासः पुनः पुनः प्रवृत्तिस्तेन जनिताः संस्कारा वासनास्तैः कृत्वा अवशं विषयेन्द्रियाधीनमनात्मायत्तमित्यर्थः क्षिप्यते विक्षिप्तं भवति मनः तदेव मनः ज्ञानसंस्कारैरात्मनः शरीरादिभ्यो भेदज्ञानाभ्यासैः स्वतः स्वयमेव तत्त्वे आत्मस्वरूपे अवतिष्ठते ।।३७।।

vaḷī kayā kāraṇathī manano vikṣhep thāy chhe ane kayā kāraṇe teno avikṣhep thāy chhe te kahe chheḥ

shlok 37

anvayārtha : (अविद्याभ्याससंस्कारैः) avidyānā abhyāsathī utpanna thayelā sanskāro (मनः) man (अवशं) avashapaṇesvādhīn nahi rahevāthī (क्षिप्यते) vikṣhipta thāy chhe. (तत् एव) te ja man (ज्ञानसंस्कारैः) bhedagnānanā sanskāro dvārā (स्वतः) svataḥ (तत्त्वे) ātmasvarūpamān (अवतिष्ठते) sthir thāy chhe.

ṭīkā : sharīr vagerene pavitra, sthir ane ātmīy (potānun) ādi mānavārūp je avidyā (agnān) teno abhyās arthāt tenī vāramvār pravr̥utti tenāthī utpanna thayelā sanskāro eṭale vāsanāote vaḍe karīne avasharthāt viṣhayo ane indriyone ādhīn eṭale ātmāne ādhīn te man vikṣhep pāme chhe; eṭale vikṣhipta thāy chhe. te ja man, gnānasanskāro vaḍe arthāt ātmāne sharīrādithī bhinna jāṇavārūp abhyās vaḍe, svataḥ eṭale svayam ja tattvamān arthāt ātmasvarūpamān sthir thāy chhe.

bhāvārtha : sharīrādi par padārthomān ātmabuddhi karavī te agnān chheavidyā chhe. tenā punaḥ punaḥ pravr̥uttirūp abhyāsathī utpanna thayelā sanskārothī man paravash thaīneparādhīn thaīne rāgīdveṣhī banī jāy chhevikṣhipta thāy chhe. ā ja man bhedgnānanā sanskārothī svataḥ eṭale potānī meḷe ātmasvarūpamān sthir thāy chhe.

agnānaj sanskārathī man vikṣhepit thāy;
gnānaj sanskāre svataḥ tattva viṣhe sthir thāy. 37.


Page 58 of 170
PDF/HTML Page 87 of 199
single page version

sharīr jaḍ chhe, apavitra chhe, asthir chhe ne par chhe. temān ātmānī kalpanā karī tene pavitra, sthir ne potānun mānavun tathā gnān ane rāgane ek mānavā arthāt shubh bhāvathī lābh mānavo te avidyā chheagnān chhe. ā agnānatāneūndhī mānyatā ane ūndhā gnānane vāramvār andar ghūṇṭavāthī ane tadanusār ācharaṇ karavāthī vāsanārūp sanskāro utpanna thāy chhe. ā sanskārothī man potāne vashsvādhīn vartatun nathī, parantu paravash bane chhearthāt viṣhayo ane indriyone ādhīn thaī kṣhubdha thāy chhevikṣhipta thāy chhe. āvunrāgdveṣh ākulit man bāhya viṣhayomān ja pravarte chhe, gnānasvarūpamān sthir thatun nathī.

hun sharīrādithī ane rāgdveṣhādi vikārothī bhinna, pavitra, sthir ane gnāyaksvarūp chhunevā svaparanā bhedavignān dvārā utpanna thayelā gnānsanskārothī te ja man svayam svādhīnapaṇepotānī ja meḷe rāgdveṣhādithī rahit thāy chheavikṣhipta thāy chhe ane ātmasvarūpamān sthir thāy chhe.

visheṣh

shuddhātmānī vāramvār bhāvanāthī gnānanā sanskāro utpanna thāy chhe. tenāth man rāg dveṣh rahit thaī samādhimān ṭhare chhe.

‘hun shuddhagnānasvarūp paramātmā chhun; sharīrmanvāṇīrūp hun nathī. hun tenāthī bhinna chhun’evī vāramvār bhāvanā bhāvavāthī tenā sanskāro draḍh thāy chhe ane tevā sanskārothī chaitanyasvarūpamān sthiratā prāpta thāy chhe.1

māṭe gnānsanskār samādhinun kāraṇ chhe ane avidyānā sanskār asamādhinun kāraṇ chhe.

gnānsanskāro dvārā jem jem svarūpamān sthiratā vadhatī jāy chhe, tem tem rāg dveṣhādi bhāvo chhūṭatā jāy chhe ane vītarāgatā vadhatī jāy chhe. māṭe jyān sudhī man (gnānano upayog) bāhya viṣhayothī chhūṭī ātmasvarūpamān sthir na thāy tyān sudhī ātmatattvanī bhāvanā karyā ja karavī.

shrī samayasār kalash130mān kahyun chhe keḥ

भावयेद्भेदविज्ञानमिदमछिन्नधारया।
तावद्यावत् पराच्च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते।।१३०।।

1. juosamādhitantra shlok 282


Page 59 of 170
PDF/HTML Page 88 of 199
single page version

चित्तस्य विक्षेपेऽविक्षेपे च फलं दर्शयन्नाह

अपमानादयस्तस्य विक्षेपो यस्य चेतसः
नापमानादयस्तस्य न क्षेपो यस्य चेतसः ।।३८।।

टीकाअपमानो महत्त्वखंडनं अवज्ञा च स आदिर्येषां मदेर्ष्यामात्सर्यादिनां ते अपमानादयो भवन्ति यस्य चेतसो विक्षेपो रागादिपरिणतिर्भवति यस्य पुनश्चेतसो न क्षेपो विक्षेपो

‘‘ā bhedavignān achhinnadhārāthīarthāt jemān vichchhed na paḍe evā akhaṇḍ pravāharūpetyān sudhī bhāvavun, ke jyān sudhī parabhāvothī chhūṭī gnān gnānamān ja (potānā svarūpamān ja) ṭharī jāy.’’

ahīn gnānanun gnānamān ṭharavun be prakāre jāṇavun. ek to, mithyātvano abhāv thaī samyaggnān thāy ane pharī mithyātva na āve, tyāre gnān gnānamān ṭharyun kahevāy; bījun jyāre gnān shuddhopayogarūpe sthir thaī jāy ane pharī anya vikārarūpe na pariṇame tyāre te gnānamān ṭharī gayun kahevāy. jyān sudhī banne prakāre gnān gnānamān na ṭharī jāy tyān sudhī bhedavignān bhāvyā karavun.’’1

ā shlokamān ‘स्वतः’ shabda e sūchave chhe ke jīv svayam potānā samyak puruṣhārthathī potānā svarūpamān sthir thāy chhe, bījā koī kāraṇe nahi. 37.

mananā vikṣhepanun ane avikṣhepanun phal batāvī kahe chheḥ

shlok 38

anvayārtha : (यस्य चेतसः) jenā manamān (विक्षेपः) vikṣheprāgādi pariṇām thāy chhe, (तस्य) tene (अपमानादयः) apamānādik hoy chhe, paṇ (यस्य चेतसः) jenā manamān (क्षेपः न) kṣheprāgādirūp pariṇām thatān nathī (तस्य) tene (अपमानादयः न) apamān tiraskārādi hotān nathī.

ṭīkā : jenun man vikṣhep pāme chhe arthāt rāgādirūpe pariṇame chhe, tene apamānādi arthāt apamān eṭale potānā mahattvanun khaṇḍanavagnā, mad, irṣhyā, mātsarya, vagere thāy 1. juoḥ shrī samayasār kalash130. gu. āvr̥uttimān bhāvārtha

apamānādik tehane, jas manane vikṣhep;
apamānādi na tehane, jas man nahi vikṣhep. 38.


Page 60 of 170
PDF/HTML Page 89 of 199
single page version

नास्ति तस्य नापमानादयो भवन्ति ।।३८।।

अपमानादिनां चापगम उपायमाह chhe, parantu jenā manamān vikṣhep thato nathī, tene apamānādi thatān nathī.

bhāvārtha : jenun man rāgdveṣhādi vikārothī vikṣhipta thāy chhe, tene ja mān apamānādinī lāgaṇī thāy chhe, parantu jenun man rāgadveṣharūpe pariṇamatun nathī tene apamānādinī lāgaṇī udbhavatī nathī. te mānapamānamān samabhāve varte chhe.

mohrāgdveṣhādi vibhāvomān vartato jīv ja mānapamānanī kalpanāthī duḥkhī thāy chhe, parantu jenun chitta rāgdveṣhmohādi vibhāvothī rahit thaī potānā gnānasvarūpamān sthir thāy chhe tene mānapamānanī kalpanāo utpanna thatī nathī, kāraṇ ke gnānānandamān līn thatān koṇ bahumān kare chhe koṇ apamān kare chheevo vikalpa ja ūṭhato nathī. te gnātādraṣhṭāpaṇe rahe chhe.

visheṣh

gnānīne shatrumitra pratye, mānapamānanā prasaṅge, jīvan ke maraṇanā viṣhayamān ane sansār ke mokṣhamān samabhāvsamadarshitā varte chhe.1

‘‘gnānabhāvanā chhoḍīne agnānathī je jīv par sanyogamān mānapamānanī buddhi kare chhe te agnānī chhe. jene gnānasvabhāvanī bhāvanā nathī evā agnānīne ja bāhyadraṣhṭithī ekānt mānaapamānarūp pariṇaman thāy chhe. gnānasvabhāvanī bhāvanāmān gnānīne gnānanun ja pariṇaman thāy chhe, mānapamānarūp pariṇaman thatun nathī; jarāk rāgdveṣhanī vr̥utti thāy, tyān te vr̥uttine paṇ gnānathī bhinnarūp ja jāṇe chhe ne gnānasvabhāvanī ja bhāvanā vaḍe gnānanī adhikatārūpe ja pariṇame chhe.’’2 38.

apamānādine dūr karavāno upāyaḥ 1. ‘‘shatru mitra pratye varte samadarshitā,

mānamāne varte te ja svabhāv jo;
jīvit ke maraṇe nahi nyūnādhikatā,
bhav
mokṣhe paṇ shuddha varte samabhāv jo......apūrva0’’......10
(shrīmad rājachandra‘apūrva avasar’)

2. juo‘ātmadharma’.


Page 61 of 170
PDF/HTML Page 90 of 199
single page version

यदा मोहात्प्रजायेते रागद्वेषौ तपस्विनः
तदैव भावयेत्स्वस्थमात्मानं शाम्यतः क्षणात् ।।३९।।

टीकामोहान्मोहनीयकर्मोदयात् यदा प्रजायेते उत्पद्येते कौ ? रागद्वेषौ कस्य ? तपस्विनः तदैव रागद्वेषोदयकाल एव आत्मानं स्वस्थं बाह्यविषयाद्व्यावृत्तस्वरूपस्थं भावयेत् शाम्यत उपशमं गच्छतः रागद्वेषौ क्षणात् क्षणमात्रेण ।।३९।।

shlok 39

anvayārtha : (यदा) je samaye (तपस्विनः) tapasvī antarātmāne (मोहात्) mohavashāt (रागद्वेषौ) rāg ane dveṣh (प्रजायेते) utpanna thāy (तदा एव) te ja samaye te tapasvīe (स्वस्थं आत्मानं) shuddhasvarūpanī (भावयेत्) bhāvanā karavī. em karavāthī rāg dveṣhādi (क्षणात्) kṣhaṇavāramān (शाम्यतः) shānta thaī jāy chhe.

ṭīkā : mohathī eṭale mohanīy karmanā uday nimitte, jyāre pedā thāyutpanna thāy, koṇ (be)? rāg ane dveṣh. kone (utpanna thāy)? tapasvīne, tyāre ja arthāt rāgdveṣhanā udayakāle ja svastha ātmānīarthāt bāhya viṣhayothī vyāvr̥utta thaī (pāchho haṭhī) svarūpamān sthit thayelā ātmānībhāvanā karavī. tem karavāthī rāgdveṣh kṣhaṇamānkṣhaṇamātramān upashame chhe eṭale shānt thaī jāy chhe.

bhāvārtha : asthiratānā kāraṇe mohavash jyāre antarātmāne rāgdveṣhādi utpanna thāy tyāre chittane par padārthothī haṭhāvī svasanmukh vāḷī shuddhātmāne bhāvavo. tem karavāthī kṣhaṇavāramān rāgdveṣhādi shānta thaī jāy chhe.

bhedavignān dvārā ātmā ane sharīrādine bhinna bhinna jāṇīne shuddhātmānī bhāvanā karavī te ja rāgdveṣhādi vikārone nāsh karavāno upāy chhe.

visheṣh

samyagdraṣhṭi jīvane bhūmikānusār rāgdveṣh thāy chhe. paṇ tene te vakhate antaramān ātmānun bhedagnān chhe. te bāhya nimitto ane vikārane potānā ātmasvarūpathī bhinna māne chhe. te māṭe tene ādar nathī. avashapaṇeasthiratāne līdhe je rāgdveṣh thāy chhe tene te

yogījanane mohathī rāgadveṣh jo thāy;
svastha nijātmā bhāvavo, kṣhaṇabharamān shamī jāy. 39.


Page 62 of 170
PDF/HTML Page 91 of 199
single page version

तत्र रागद्वेषयोर्विषयं विपक्षं च दर्शयन्नाह

यत्र काये मुनेः प्रेम ततः प्रच्याव्य देहिनम्
बुद्धया तदुत्तमे काये योजयेत्प्रेम नश्यति ।।४०।।

टीकायत्रात्मीये परकीये वा काये शरीरे इन्द्रियविषयसङ्घाते मुनेः प्रेम स्नेहः ततः कायात्प्रच्याव्य व्यावर्त्य देहिनं आत्मानम् कया ? बुद्धया विवेकज्ञानेन पश्चात्तदुत्तमे काये तस्माद् प्रागुक्तकायादुत्तमे चिदानन्दमये काये आत्मस्वरूपे योजयेत् कया कृत्वा ? बुद्धया potānun svarūp mānato nathī. tene to potānā svarūp taraph ja draṣhṭi chhe. te asthiratānā rāg dveṣhane ṭāḷavā māṭe chaitanyasvabhāvanī ja bhāvanā bhāve chhe.

māṭe āchārya samyagdraṣhṭione uddeshī kahe chhe kejyāre chāritranī nabaḷāīthī rāg dveṣhādi vikārī vr̥uttionun utthān thāy, tyāre ātmasvarūpanī bhāvanā karavī. tenāthī vr̥uttio shānta thaī jashe. rāgdveṣhādinā shaman māṭe shuddhātmānī bhāvanāe ek rāmabāṇ upāy chhe. 39.

have rāgdveṣhanā viṣhayane tathā vipakṣhane darshāvatān kahe chheḥ

shlok 40

anvayārtha : (यत्र काये) sharīramān (मुनेः) munineantarātmāne (प्रेम) prem hoy (ततः) tenāthī eṭale sharīrādithī (बुद्धया) bhedvignān dvārā (देहिनम्) ātmāne (प्रच्याव्य) vyāvr̥utta karīnepāchho haṭhāvīne (तदुत्तमे काये) tenāthī uttam chidānand kāyamānātmasvarūpamān (योजयेत्) lagāvavo. em karavāthī (प्रेम नश्यति) bāhya sharīr ane indriyviṣhayo taraphano prem (rāgano vikalpa) nāsh pāme chhe.

ṭīkā : jyān potānī vā pārakī kāyamān eṭale sharīramānarthāt indriyviṣhayanā samūhamān munino premsneh hoy, tyānthī eṭale sharīrathī dehīne eṭale ātmāne vyāvr̥utta karīnepāchho vāḷīne, shā vaḍe? buddhi vaḍevivekagnān vaḍe, pachhī uttam kāyamānarthāt agāu kahelī kāy karatān uttam kāyamānchidānandamay kāyamān eṭale ātmasvarūpamān tene (premane) joḍavo. shā vaḍe karīne? buddhi vaḍeantadraṣhṭivaḍe. pachhī shun thāy chhe? prem nāsh pāme chhe eṭale sharīr pratyeno prem raheto nathī.

tanamān munine prem jo, tyānthī karī viyukta,
shreṣhṭha tane jīv joḍavo, thashe premathī mukta. 40.
12


Page 63 of 170
PDF/HTML Page 92 of 199
single page version

अन्तर्दृष्टया ततः किं भवति ? प्रेम नश्यति कायस्नेहो न भवति ।।४०।।

तस्मिन्नष्टे किं भवतीत्याह

bhāvārtha : antarātmāne chāritra mohavash bāhya sharīrādi tathā indriyonā viṣhayomān rāg thāy to bhedavignān dvārā upayogane tyānthī haṭhāvī shuddhātmasvarūpamān joḍavo. tem karavāthī sharīrādi pratyeno prem nāsh pāme chhe.

jeno upayog chaitanyanā ānandamān lāge chhe tene jagatanā badhāy padārtho nīras lāge chhe, sharīrādi bāhya padārtho pratyeno utsāh uḍī jāy chhe ane te taraph te udāsīn rahe chhe.

visheṣh

‘‘chaitanyasvarūpamān upayogane joḍavo te ja rāgdveṣhane ṭāḷavāno upāy chhe. ā sivāy bāhya padārtho taraph valaṇ rākhīne rāgdveṣh ṭāḷavā māge to te kadī ṭaḷī shake nahi. pahelān to dehādithī bhinna ne rāgādithī paṇ paramārthe bhinnaevā chidānandasvarūpanun bhān karyun hoy tene ja temān upayoganī līnatā thāy, parantu je jīv dehādinī kriyāne potānī mānato hoy ke rāgathī lābh mānato hoy, teno upayog te dehathī ne rāgathī pāchho khasīne chaitanyamān vaḷe ja kyāthī? jyān lābh māne tyānthī potānā upayogane kem khaseḍe? na ja khaseḍe.

māṭe upayogane potānā chidānandasvarūpamān ekāgra karavā ichchhanāre pratham to potānā svarūpane dehādithī ne rāgādithī atyant bhinna jāṇavun joīe. jagatanā koī paṇ bāhya viṣhayomān ke te taraphanā rāgamān kyāy svapney mārun sukh ke shānti nathī, anantakāl bahāranā bhāvo karyā paṇ mane kiñchit sukh na maḷyun. jagatamān kyāy mārun sukh hoy to te mārā nij svarūpamān ja chhe, bīje kyāy nathī. māṭe have hun bahārano upayog chhoḍīne mārā svarūpamān ja upayogane joḍun chhun. āvā draḍh nirṇayapūrvak, dharmī jīv vāramvār potānā upayogane antar svarūpamān joḍe chhe.

‘‘chaitanyasvabhāvanī mahattā ane bāhya indriyviṣhayonī tuchchhatā jāṇīne potānā upayogane vāramvār chaitanyabhāvanāmān joḍavāthī par pratyeno prem nāsh pāme chhe ne vītarāgī ānandano anubhav thāy chhe........’’1 40.

te (prem) nāsh pāmatān shun thāy chhe te kahe chheḥ 1. ātmadharma.


Page 64 of 170
PDF/HTML Page 93 of 199
single page version

आत्मविभ्रमजं दुःखमात्मज्ञानात्प्रशाम्यति
नायतास्तत्र निर्वान्ति कृत्वापि परमं तपः ।।४१।।

टीकाआत्मविभ्रमजं आत्मनो विभ्रमोऽनात्मशरीरादावात्मेति ज्ञानं तस्माज्जातं यत् दुःखं तत्प्रशाम्यति कस्मात् ? आत्मज्ञानात् शरीरादिभ्यो भेदेनात्मस्वरूपवेदनात् ननु दुर्धरतपोऽनुष्ठानान्मुक्तिसिद्धेरतस्तद्दुःखोपशमो न भविष्यतीति वदन्तं प्रत्याहनेत्यादि तत्र आत्मस्वरूपे अयताः अयत्नपराः न निर्वान्ति न निर्वाणं गच्छंति सुखिनो वा न भवन्ति किं कृत्वापि तप्त्वाऽपि किं तत् परमं तपः दुर्द्धरानुष्ठानम् ।।४१।।

shlok 41

anvayārtha : (आत्मविभ्रमजं) ātmānā vibhramathī utpanna thayelun (दुःख) duḥkh (आत्मज्ञानात्) ātmagnānathī (प्रशाम्यति) shānta thāy chhe. (तत्र) temān eṭale bhedagnān dvārā ātmasvarūpanī prāpti karavāmān (अयताः) je prayatna karatā nathī te (परमं) utkr̥uṣhṭa durddhar (तपः) tap (कृत्वा अपि) karavā chhatān (न निर्वान्ति) nirvāṇane prāpta karatā nathī.

ṭīkā : ātmavibhramathī utpanna thayelunarthāt anātmarūp sharīr vageremān ātmabuddhi te ātmavibhram, tenāthī utpanna thayelun je duḥkh te shānta thāy chhe. shānāthī? ātmagnānathī eṭale sharīrādithī bhed karīne ātmasvarūpanun vedan karavāthī.

durddhar tapanā anuṣhṭhān (ācharaṇ)thī to muktinī siddhi thavāthī te duḥkhano upasham thashe nahievī āshaṅkā karanārane kahe chhena ityādi.....temān eṭale ātmasvarūpane viṣhe yatna nahi karanārā nirvāṇ pāmatā nathī arthāt sukhī thatā nathī. shun karīne paṇ?tapīne paṇ. shun tapīne? param tap eṭale durddhar anuṣhṭhān. (arthāt durddhar tap tapīne paṇ teo mokṣha pāmatā nathī.)

bhāvārtha : ātmabhrāntithī eṭale sharīrādimān ātmabuddhi karavāthī je duḥkh utpanna thāy chhe te bhedagnānathī nāsh pāme chhe. bhedavignān dvārā ātmasvarūpanī prāpti māṭe je prayatna karatā nathī, te ghor tap karavā chhatān mokṣhamārganī ke nirvāṇanī prāpti karī shakatā nathī.

visheṣh

sharīrādi ane rāgādimān ātmabuddhi karavī te vibhram chheātmabhrānti chhe. te duḥkhanun

ātmabhramodbhav duḥkh to ātmagnānathī jāy;
tatra yatna viṇ, ghor tap tapatān paṇ na mukāy. 41.


Page 65 of 170
PDF/HTML Page 94 of 199
single page version

तच्च कुर्वाणो बहिरात्मा अन्तरात्मा च किं करोतीत्याह kāraṇ chhe. sharīrādithī bhinna ātmasvarūpano anubhav karavāthīsvaparanun bhedagnān karavāthī arthāt dehādithī ane shubhabhāvathī paṇ bhinna gnāndarshan svarūp ja hun chhun, bījun kāī mārun nathīevā ātmagnānathī ā duḥkharūp bhrānti dūr thāy chhe. āvā bhedavignānanā prayatna vagar ghor tap kare to paṇ jīv sācho dharma pāmato nathī.

muktiprāpti māṭe ātmagnānapūrvak karelun ichchhānirodharūp tap ja kāryakārī chhe. ātmagnānathī shūnya tap te tap nathī. te to sansārparibhramaṇanun ja kāraṇ chhe. tenāthī ātmā kadī paṇ svarūpamān sthir thaī shakato nathī ane karmabandhanathī chhūṭī shakato nathī. tenī duḥkh paramparā chālu ja rahe chhe.

pt.. shrī ṭoḍaramallajīe kahyun chhe keḥ

‘‘jinamatamān evī paripāṭī chhe ke pahelān samyaktva hoy pachhī vrat hoy. have samyaktva to svaparanun shraddhān thatān thāy chhe tathā te shraddhān dravyānuyogano abhyās karavāthī thāy chhe; māṭe pratham dravyānuyog anusār shraddhān vaḍe samyagdraṣhṭi thāy ane tyārapachhī charaṇānuyog anusār vratādik dhāraṇ karī vratī thāy.......’’1

mithyādraṣhṭi jīv ātmagnān vinā karoḍo janma sudhī tap karīne jeṭalān karmono abhāv kare teṭalān karmono nāsh, gnānī potānā manvachankāyano nirodh karī kṣhaṇavāramān sahaj karī de chhe. ātmagnān vinā pañch mahāvrat pāḷīnemuni thaīne te navamī graiveyak sudhī devalokamān anant vār gayo paṇ jarāy sukh na pāmyo.2

agnānī jīvanī kriyā sansārane māṭe saphaḷ chhe ne mokṣhane māṭe niṣhphaḷ chhe ane gnānīnī je dharmakriyā chhe te sansārane māṭe niṣhphaḷ chhe ane mokṣhane māṭe saphaḷ chhe.3 41.

te (tapashcharyā) karanār bahirātmā ane antarātmā shun kare chhe te kahe chheḥ 1. mokṣhamārga prakāshak 2. pt.. shrī daulatarāmajī kr̥ut ‘chhahaḍhālā’4//5 // /

koṭi janma tap tapain, gnān vin karma jharain je,
gnānīke chhinamen, triguptitain sahaj ṭarain te;
munivrat dhār anantavār grīvak upajāyau,
pai nij ātamagnān vinā, sukh lesh na pāyau.......(4
//5)
//
/

3. juo. shrī pravachanasārgāthā 116nī ṭīkā.


Page 66 of 170
PDF/HTML Page 95 of 199
single page version

शुभं शरीर दिव्यांश्च विषयानभिवांछति
उत्पन्नात्ममतिर्देहे तत्त्वज्ञानी ततश्च्युतिम् ।।४२।।

टीकादेहे उत्पन्नात्ममतिर्बहिरात्मा अभिवांछति अभिलषति किं तत् ? शुभं शरीरं दिव्याश्च उत्तमान् स्वर्गसम्बंधिनो वा विषयान् अन्तरात्मा किं करोतीत्याहतत्त्वज्ञानी ततश्च्युतिम् तत्त्वज्ञानी विवेकी अन्तरात्मा ततः शरीरादेः च्युतिं व्यावृत्तिं मुक्तिरूपां अभिवांछति ।।४२।।

shlok 42

anvayārtha : (देहे उत्पन्नात्ममतिः) dehamān jene ātmabuddhi utpanna thaī chhe evo bahirātmā (tap dvārā) (शुभ शरीरं) sundar sharīr (दिव्यान् विषयान् च) ane svarganā viṣhayabhogonī (अभिवांछति) vāñchhā kare chhe ane (तत्त्वज्ञानी) gnānī antarātmā (ततः) tenāthī eṭale sharīrādi ane viṣhaybhogothī (च्युतिम्) chhūṭavānī bhāvanā kare chhe.

ṭīkā : dehamān jene ātmabuddhi utpanna thaī chhe te bahirātmā vāñchhā kare chhe abhilāṣhā kare chhe. konī (vāñchhā kare chhe)? shubh (sundar) sharīr ane divya eṭale uttam svargasambandhī viṣhayonī (divya viṣhaybhogonī) abhilāṣhā kare chhe.

antarātmā shun kare chhe te kahe chhetattvagnānī tenāthī chyuti vāñchhe chhearthāt tattvagnānī eṭale vivekī antarātmā, tenāthī eṭale sharīrādithī muktirūp (chhūṭakārārūp) chyutinī eṭale vyāvr̥uttinī vāñchhā kare chhe.

bhāvārtha : sharīrādimān ātmabuddhi karanār bahirātmā tapādi dvārā sundar sharīr ane svargīy viṣhaybhogonī vāñchhā kare chhe ane bhedagnānī antarātmā to bāhya sharīrviṣhayādinī vāñchhāthī chyut thaī, eṭale tenāthī vyāvr̥utta thaī, ātmasvarūpamān ṭharavā māge chhe.

visheṣh

je agnānī indriyonā viṣhayonī ane svarganān sukhanī ichchhāthī vrattapādi āchare chhe, te to mithyādraṣhṭi ja chhe, kāraṇ ke tenā abhiprāyamān shubh rāganā phalasvarūp viṣhayonī ja vāñchhanā chhe. tenān vrattapādi bhogahetue ja chhe.

‘‘te bhoganā nimittarūp dharmane ja shraddhe chhe, tenī ja pratīt kare chhe, tenī ja ruchi kare chhe ane tene ja sparshe chhe, parantu karmakṣhayanā nimittarūp dharmane nahi.

dehātamadhī abhilaṣhe divya viṣhay, shubh kāy;
tattvagnānī te sarvathī ichchhe mukti sadāy. 42.


Page 67 of 170
PDF/HTML Page 96 of 199
single page version

तत्त्वज्ञानीतरयोर्बन्धकत्वाबन्धकत्वे दर्शयन्नाह

परत्राहम्मतिः स्वस्माच्च्युतो बध्नात्यसंशयम्
स्वस्मिन्नहम्मतिच्युत्वा परस्मान्मुच्यते बुधः ।।४३।।

.......‘‘te karmathī chhūṭavānā nimittarūp, gnānamātra, bhūtārtha (satyārtha) dharmane nathī shraddhato bhoganā nimittarūp, shubhakarmamātra, abhūtārtha dharmane ja shraddhe chhe; tethī ja te abhūtārtha dharmamān shraddhān, pratīt, ruchi ane sparshanathī uparanā graiveyak sudhīnā bhogmātrane pāme chhe, parantu kadāpi karmathī chhūṭato nathī.......’’1

gnānī to shuddhātmasvarūpanī ja bhāvanā kare chhe. te viṣhaysukhonī svapne paṇ bhāvanā karato nathī. tene vrattapādino shubh rāg bhūmikānusār āve, paṇ tene tenī vāñchhanā nathī, abhiprāyamān teno niṣhedh varte chhe. jene rāganī bhāvanā ja na hoy tene rāganā phalarūp viṣhayonī paṇ ichchhā kem hoy? na ja hoy.

‘‘jem koīne ghaṇo daṇḍ thato hato te have thoḍo daṇḍ āpavāno upāy rākhe chhe tathā thoḍo daṇḍ āpīne harṣha paṇ māne chhe, parantu shraddhānamān to daṇḍ āpavo aniṣhṭa māne chhe; tem samyagdraṣhṭine pāparūp ghaṇo kaṣhāy thato hato, te have puṇyarūp thoḍo kaṣhāy karavāno upāy rākhe chhe tathā thoḍo kaṣhāy thatān harṣha paṇ māne chhe, parantu shraddhānamān to kaṣhāyane hey ja māne chhe. vaḷī jem koī kamāṇīnun kāraṇ jāṇī vyāpārādikano upāy rākhe chhe, upāy banī āvatān harṣha paṇ māne chhe, tem dravyaliṅgī mokṣhanun kāraṇ jāṇī prashasta rāgano upāy rākhe chhe, upāy banī āvatān harṣha paṇ māne chhe. e pramāṇe prashasta rāganā upāyamān vā tenā harṣhamān samānatā hovā chhatān paṇ samyagdraṣhṭine to daṇḍ samān tathā mithyādraṣhṭine vyāpār samān shraddhān hoy chhe. māṭe e bannenā abhiprāyamān bhed thayo.’’

2 42.

tattvagnānī (antarātmā) ane itar (bahirātmā)mān (anukrame) karmanun abandhapaṇun ane karmanun bandhapaṇun darshāvī kahe chheḥ 1. te dharmane shraddhe, pratīt, ruchi ane sparshan kare,

te bhogahetu dharmane, nahi karmakṣhayanā hetune.......(275)(shrī samayasār guj. gā. 275 ane ṭīkā)

2. mokṣhamārga prakāshakgu. āvr̥uttipr̥u. 252

paramān nijamati niyamathī svachyut thaī bandhāy;
nijamān nijamati gnānījan parachyut thaī mukāy. 43.


Page 68 of 170
PDF/HTML Page 97 of 199
single page version

टीकापरत्र शरीरादौ अहम्मतिरात्मबुद्धिर्बहिरात्मा स्वस्मादात्मस्वरूपात् च्युतो भ्रष्टः सन् बध्नाति कर्मबन्धनबद्धं करोत्यात्मानं असंशयं यथा भवति तथा नियमेन बध्नातीत्यर्थः स्वस्मिन्नात्मस्वरूपे अहम्मतिः बुद्धोऽन्तरात्मा परस्माच्छरीरादेः च्युत्वा पृथग्भूत्वा मुच्यते सकलकर्मबन्धरहितो भवति ।।४३।।

shlok 43

anvayārtha : (परत्र अहम्मतिः) sharīrādi par padārthomān jene ātmabuddhi chhe te bahirātmā (स्वस्मात्) potānā ātmasvarūpathī (च्युतः) bhraṣhṭa thaī (असंशयम्) niḥsandeh (बध्नाति) karma bāndhe chhe ane (स्वस्मिन् अहम्मतिः) jene potānā ātmasvarūpamān ātmabuddhi chhe te (बुधः) antarātmā (परस्मात्) sharīrādi paranā sambandhathī (च्युत्वा) chyut thaī (मुच्यते) karmabandhanathī mukta thāy chhe.

ṭīkā : paramān eṭale sharīrādimān ahambuddhi ātmabuddhi karanā bahirātmā, svathī arthāt ātmasvarūpathī chyut (bhraṣhṭa) thaīne bāndhe chheātmāne karmabandhanathī bāndhe chhe, niḥsanshayapaṇe arthāt niyamathī bāndhe chheevo artha chhe.

potānāmān eṭale ātmasvarūpamān ahambuddhivāḷo budh eṭale antarātmā, parathī eṭale sharīrādithī chyut thaīne arthāt pr̥uthak thaīne mukta thāy chhe arthāt sarvakarmabandhanathī rahit thāy chhe.

bhāvārtha : bahirātmā potānun shuddhātmasvarūp bhūlīne sharīrādi par padārthomān ātmabuddhi kare chhe, tethī tene gnānāvaraṇādi karmano bandh thāy chhe ane antarātmā sharīrādi par padārtho sātheno sambandh toḍī potānā chidānandasvarūp sāthe ātmabuddhipūrvak sambandh joḍe chhe, tethī te karmabandhanathī chhūṭī jāy chhe.

visheṣh

agnānatāvash jīv sharīrādi par padārthomān ahambuddhi, mamakār buddhi, kartā bhokatābuddhi ādi karī, rāgdveṣh kare chhe ane rāgdveṣhanā nimitte tene karmano bandh thāy chhe, bāhya padārtho bandhanun kāraṇ chhe ja nahi. temān mithyābhrāntijanit mamatvabhāv e ja sansārbandhanun kāraṇ chhe. agnānīne potānā chaitanyasvarūpanī asāvadhānī chhe, tethī tene par padārthomān ātmabhrānti chālu rahe chhe ane tenā phalarūpe karmabandh paṇ thayā ja kare chhe.

gnānīne rāgdveṣhādi ane ātmasvabhāvanun bhedvignān chhe, tethī te upayogamān rāg sāthe ekatā nahi hovāthī te abandh chhe.


Page 69 of 170
PDF/HTML Page 98 of 199
single page version

अत्राहम्मतिर्बहिरात्मनो जाता तत्तेन कथमध्यवसीयते ? यत्र चान्तरात्मनस्तत्तेन कथमित्याशंक्याह

दृश्यमानमिदं मूढस्त्रिलिङ्गमवबुध्यते
इदमित्यवबुद्धस्तु निष्पन्नं शब्दवर्जितम् ।।४४।।

टीकादृश्यमानं शरीरादिकं किं विशिष्टं ? त्रिलिंङ्गं त्रीणि स्त्रीपुंनपुंसकलक्षणानि लिङ्गानि यस्य तत् दृश्यमानं त्रिलिंङ्गं सत् मूढो बहिरात्मा इदमात्मतत्त्वं त्रिलिङ्गं मन्यते

‘‘bandhonā svabhāvane ane ātmānā svabhāvane jāṇīne bandho pratye je virakta thāy chhe te karmothī mukāy chhe.’’1

gnānī potānā svarūpamān sthit chhe eṭale svasamay chhe ane par padārtho pratyenā rāgādi bhāvothī mukta chhe. tethī tene karmabandh nathī. agnānī ātmasvarūpathī chyut chhe arthāt par padārthomān ātmabuddhie sthit chhe eṭale par samay chhe ane rāgādi bhāvothī yukta chhe, tethī te karmothī baddha chhe. 43.

jyān (je padārthomān) bahirātmāne ātmabuddhi thaī tene te kevā māne chhe? ane antarātmā tene (padārthane) kevā māne chhe? tevī āshaṅkā karī kahe chheḥ

shlok 44

anvayārtha : (मूढः) agnānī bahirātmā, (दृश्यमानं) dekhavāmān āvatā (त्रिलिङ्गं) strīpuruṣhnapunsakanā bhedathī triliṅgarūp sharīrane (इदं अवबुध्यते) ātma tattva (arthāt mārān) māne chhe ke, jyāre (अवबुद्धः) antarātmā, (इदं) ‘ā ātma tattva chhe te triliṅgarūp nathī, (तु) paṇ te (निष्पन्नं) anādi sansiddha tathā (शब्दवर्जितं इति) nāmādi vikalpothī rahit chhe,’ em samaje chhe.

ṭīkā : drashyamān (dekhavāmān āvatā) sharīrādikanekevā (sharīrādikane)? triliṅgarūparthāt strīpuruṣhnapunsak e traṇ liṅg jene chhe tevā triliṅgarūp dekhātā sharīrādikane, mūḍh eṭale bahirātmā drashyamān (sharīrādik) sāthe abhedarūp (ekarūp)nī 1. bandho taṇo jāṇī svabhāv, svabhāv jāṇī ātmano,

je bandh mānhī virakta thāye, karmamokṣha kare aho! (293) (shrī samayasār gu. āvr̥uttigā. 293)
nij ātmā traṇ liṅgamay māne jīv vimūḍh;
svātmā vachanātīt ne svasiddha māne budh. 44.


Page 70 of 170
PDF/HTML Page 99 of 199
single page version

दृश्यमानादभेदाध्यवसायेन यः पुनरवबुद्धोऽन्तरात्मा स इदमात्मतत्त्वमित्येवं मन्यते पुनस्त्रिलिङ्गत्तया तस्याः शरीरधर्मतया आत्मस्वरूपत्वाभावात् कथम्भूतमिदमात्मस्वरूपं निष्पन्नमनादिसंसिद्धम् तथा शब्दवर्जितं विकल्पाभिधानाऽगोचरम् ।।४४।।

ननु यद्यन्तरात्मैवात्मानं प्रतिपद्यते तदा कथं पुमानहं गौरोऽहमित्यादिरूपा तस्य कदाचिदभेदभ्रांतिः स्यात् इति वदन्तं प्रत्याह

जानन्नप्यात्मनस्तत्त्वं विविक्तं भावयन्नपि
पूर्वविभ्रमसंस्काराद् भ्रान्तिं भूयोपि गच्छति ।।४५।।

mānyatāne līdhe ā ātmatattvane triliṅgarūp māne chhe;

paṇ je gnānī antarātmā chhe, te ‘ā ātmatattva chhe, te triliṅgarūpe nathī’ evun māne chhe, kāraṇ ke sharīradharmapaṇānā kāraṇe teno (triliṅgapaṇāno) ātmasvarūpapaṇāmān abhāv chhe. ā ātmasvarūp kevun chhe? te niṣhpanna arthāt anādi sansiddha chhe tathā shabdavarjit eṭale nāmādi vikalpothī agochar chhe.

bhāvārtha : bahirātmāne sharīrādi sāthe ekatābuddhiabhedabuddhi hovāthī, strīpuruṣh napunsak e triliṅgarūp sharīr je draṣhṭigochar chhe tene ātmā māne chhe; parantu antarātmā māne chhe ke, ‘‘ā ātmā to anādi sansiddha tathā nāmādi vikalpothī rahit chhe. strīpuruṣhādi triliṅg e sharīranā dharma chhe, arthāt paudgalik chhe. te ātmasvarūpamān nathī.’’

agnānī jīvane sharīrathī bhinna ātmatattvanī pratīti nathī; te strīpuruṣhnapunsakarūp triliṅgātmak drashyamān sharīrane ja ātmā māne chhe.

samyagdraṣhṭine vastusvarūpanun gnān chhe ane sharīrathī bhinna chaitanyarūp ātmatattvanī pratīt chhe, tethī te potānā ātmāne tadrūp ja anubhave chhe, paṇ tene triliṅgarūp anubhavato nathī, tene to te anādi siddha tathā nirvikalpa samaje chhe.

e rīte gnānī ane agnānīnī sharīr sambandhī mānyatā ekabījāthī viparīt chhe. 44. jo antarātmā ja ātmāne anubhave chhe, to pachhī ‘hun puruṣh, hun goro’ ityādi abhedarūp bhrānti tene kadāchit kem thāy chhe? evun bolanār prati kahe chheḥ

yadyapi ātma jaṇāy ne bhinnapaṇe vedāy,
pūrvabhrānti-sanskārathī punarapi vibhram thāy. 45.
13


Page 71 of 170
PDF/HTML Page 100 of 199
single page version

टीकाआत्मनस्तत्त्वं स्वरूपं जानन्नपि तथा विविक्तं शरीरादिभ्योभिन्नं भावयन्नपि उभयत्राऽपिशब्दः परस्परसमुच्चये भूयोऽपि पुनरपि भ्रान्तिं गच्छति कस्मात् ? पूर्वविभ्रमसंस्कारात् पूर्वविभ्रमो बहिरात्मावस्थाभावी शरीरादौ स्वात्मविपर्यासस्तेन जनितः संस्कारो वासना तस्मात् ।।४५।।

shlok 45

anvayārtha : antarātmā (आत्मनः तत्त्वं) potānā ātmānun shuddha chaitanyasvarūp (जानन् अपि) jāṇato hovā chhatān, (विविक्तं भावयन् अपि) ane tene sharīrādithī bhinna bhāvavā chhatān (पूर्वविभ्रमसंस्कारात्) pūrve eṭale bahirātmāvasthāmān utpanna thayelā bhrāntinā sanskārone līdhe (भूयः अपि) pharīthī te (भ्रान्तिं गच्छति) bhrānti pāme chhe.

ṭīkā : ātmānun tattva eṭale svarūp jāṇavā chhatān tathā tene vivikta eṭale sharīrādithī bhinna bhāvato hovā chhatān [banne ṭhekāṇe अपि shabda paraspar samuchchayanā arthamān chhe] pharīthī paṇpunaḥ api te (antarātmā) bhrānti pāme chhe. shāthī (bhrānti pāme chhe?) pūrvavibhramanā sanskārathīarthāt pūrvavibhram eṭale bahirātmāvasthāmān sharīrādine viṣhe potāno ātmā mānavārūp viparyās (vibhram), tenāthī thayelo sanskārvāsanā, tene līdhe (te pharīthī bhrānti pāme chhe.)

bhāvārtha : antarātmā ātmatattvane dehathī bhinna jāṇe chhe tathā tenī tevī bhāvanā paṇ kare chhe, tem chhatān pūrve eṭale bahirātmāvasthāmān sharīrādine ātmā mānavārūp bhrāntithī utpanna thayelā sanskārane līdhe, tene samyak shraddhā rahevā chhatān, chāritradoṣharūp bhrānti thāy chhe. te chāritradoṣh kem ṭāḷavo te have pachhīnā shlokamān batāvashe.

ātmagnānī potānā ātmānun yathārtha svarūp jāṇe chhe ane tene sharīrādi par dravyothī bhinna paṇ anubhave chhe, chhatān pūrvanā lāmbā vakhatanā sanskārono sarvathā abhāv nahi hovāthī tene koī koī vakhate bāhya padārthomān asthiratānā kāraṇe bhram thaī jāy chhe.

visheṣh

dharmīne asthiratāne līdhe rāgdveṣh thaī jāy, paṇ shraddhāgnānamān tene tenun svāmīpaṇun nathī ekatvabuddhi nathī. shraddhā gnānanā baḷathī ane bhedgnānanī bhāvanāthī pūrvanā sanskārone naṣhṭa karavā te sadā prayatnashīl hoy chhe. jo te rāgdveṣhane shraddhā gnānamān bhalā māne to te pharīthī bahirātmā mithyādraṣhṭi thaī jāy.

avirat samyagdraṣhṭine andar gnānachetanānun pariṇaman chhe, chhatān asthiratāne līdhe