Page 32 of 170
PDF/HTML Page 61 of 199
single page version

टीका — यत् शुद्धात्मस्वरूपं । अग्राह्यं कर्मोदयनिमित्तं क्रोधादिस्वरूपं । न गृह्णाति आत्मस्वरूपतया न स्वीकरोति । गृहीतमनन्तज्ञानादिस्वरूपं । नैव मुञ्चति कदाचिन्न परित्यजति । तेन च स्वरूपेण सहितं शुद्धात्मस्वरूपं किं करोति ? जानाति । किं विशिष्टं तत् ? सर्वं चेतनमचेतनं वा वस्तु । कथं जानाति ? सर्वथा द्रव्यपर्यायादिसर्वप्रकारेण । तदित्थम्भूतं स्वरूपं स्वसंवेद्यं स्वसंवेदनग्राह्यम् अहमात्मा अस्मि भवामि ।।२०।। anantagnānādi guṇone (न मुञ्चति) chhoḍatun nathī tathā (सर्वं) sampūrṇa padārthone (सर्वथा) sarva prakāre eṭale dravya – guṇ – paryāyarūpe (जानाति) jāṇe chhe, (तत् स्वसंवेद्यं) te potānā anubhavamān āvavā yogya chaitanya dravya (अहं अस्मि) hun chhun.

ṭīkā : je eṭale shuddhātmasvarūp chhe, te agrāhyane arthāt karmoday nimitte (thayelā) krodhādirūpane grahatun nathī eṭale tene ātmasvarūpapaṇe svīkāratun nathī ane grahaṇ karelā anantagnānādi svarūpane chhoḍatun ja nathī eṭale kyārey paṇ teno parityāg karatun nathī. āvā svarūpavāḷun shuddhātmasvarūp shun kare chhe? jāṇe chhe. shun jāṇe chhe? sarva chetan yā achetan vastune (jāṇe chhe). kevī rīte jāṇe chhe? te sarvathā arthāt dravya – paryāyādi sarva prakāre (jāṇe chhe). tethī āvun svasamvedya svarūp eṭale svasamvedanathī grāhya svarūp te hun – ātmā chhun.

bhāvārtha : shuddhātmā e anubhavagamya chaitanya dravya chhe. te nahi grahaṇ karavā yogya rāgadveṣhādine grahaṇ karatun nathī, ane grahaṇ karelā ātmik guṇone – anantagnānādi guṇone – chhoḍatun nathī. te sampūrṇa padārthone sarvathā – dravya – guṇ – paryāy sahit – jāṇe chhe.

‘je nijabhāvane chhoḍato nathī, kāī paṇ parabhāvane grahato nathī, sarvane jāṇe – dekhe chhe, te hun chhun – e gnān chintave chhe.’¹

ātmā paradravyane jarā paṇ grahato nathī tathā chhoḍato nathī kāraṇ ke par nimittanā āshraye thayelā – prāyogik guṇanā sāmarthyathī tem ja svābhāvik – vaisrasik guṇanā sāmarthyathī ātmā vaḍe paradravyanun grahavun tathā chhoḍavun ashakya chhe.² १. णियभावं णवि मुच्चइ परभावं णेव गेण्हए केइं ।

2. je dravya chhe par tehane na grahī, na chhoḍī shakāy chhe,

juoḥ shrī pravachanasār gāthā – 32 ane shrī samayasār kalash – 236

Page 33 of 170
PDF/HTML Page 62 of 199
single page version

इत्थंभूतात्मपरिज्ञानात्पूर्वं कीदृशं मम चेष्टितमित्याह —

ātmāne par dravyano grahaṇ – tyāg kahevo e to vyavahāranayanun kathanamātra chhe. nishchayanaye to te par dravyano grahaṇ – tyāg karī shakato ja nathī. jyāre jīv ātmasvarūpamān līn thāy chhe, tyāre rāgādi vikāro svayam chhūṭī jāy chhe; tene chhoḍavā paḍatā nathī. ane ātmik guṇo svayam pragaṭ thāy chhe.

vaḷī ātmasvarūp sampūrṇapaṇe pragaṭ thāy tyāre ātmānā gnānaguṇanī paryāy paṇ kevaḷagnānarūpe pragaṭe chhe. ā kevaḷagnānano evo anant mahimā chhe ke te anant dravyonā anant guṇone ane temanī trikālavartī vikārī – avikārī anant paryāyone sampūrṇapaṇe ek ja samayamān sarvathā pratyakṣha jāṇe chhe.¹

gnān par padārthone jāṇe chhe — em kahevun te paṇ vyavahāranayanun kathan chhe. vāstavamān to ātmā potāne jāṇatān samasta par padārtho jaṇāī jāy chhe evī gnānanī nirmaḷatā – svachchhatā chhe.

vaḷī te ātmasvarūp svasamvedya chhe arthāt potānā ātmānā ja anubhavamān āve tevun chhe. guru, temanī vāṇī ke tīrthaṅkar bhagavānanī divya – dhvani paṇ teno anubhav karāvī shake tem nathī. jīv anubhav kare to te nimittamātra kahevāy. te svānubhav – gochar chhe. ātmā pote ja tene oḷakhī, anubhav karī shake.

e rīte vāstavamān ātmāne paradravyanān tathā rāgādinān grahaṇ – tyāg nathī; te sarvagna chhe ane mātra svānubhav – gochar chhe. 20.

āvā ātma – parignānanī pūrve mārī cheṣhṭā kevī hatī te kahe chheḥ –

anvayārtha : (स्थाणौ) jhāḍanā ṭhūṇṭhāmān (उत्पन्नपुरुषभ्रान्तेः) jene puruṣhanī bhrānti 1. juoḥ shrī pravachanasār gāthā – 37, 38, 39, 41, 47, 48, 49, 51.

Page 34 of 170
PDF/HTML Page 63 of 199
single page version

टीका — उत्पन्नपुरुषभ्रान्तेः पुरुषोऽयमित्युत्पन्ना भ्रान्तिर्यस्य प्रतिपत्तुस्तस्य । स्थाणौ स्थाणुविषये । यद्वद्यत्प्रकारेण । विचेष्टितंविविधमुपकारापकारादिरूपं चेष्टितं विपरीतं वा चेष्टितं । तद्वत् तत्प्रकारेण । मे चेष्टितं । क्व ? देहादिषु । कस्मात् । आत्मविभ्रमात् आत्मविपर्यासात् । कदा ? पूर्वम् उक्तप्रकारात्मस्वरूपपरिज्ञानात् प्राक् ।।२१।। utpanna thaī tevā manuṣhyane (यद्वत्) jevī (विचेष्टितम्) viparīt yā vividh cheṣhṭā hoy chhe (तद्वत्) tevī (देहादिषु) sharīrādimān (आत्मविभ्रमात्) ātma – vibhramane līdhe (पूर्वं) pahelān (मे) mārī (चेष्टितम्) cheṣhṭā hatī.

ṭīkā : puruṣhanī bhrānti jene utpanna thaī chhe – tenī arthāt ‘ā puruṣh chhe’ evī jene bhrānti utpanna thaī chhe tenī – evun mānanāranī – sthāṇumān (ṭhūṇṭhānā viṣhayamān) je rīte – je prakāre vicheṣhṭā thāy chhe – vividh prakāranī cheṣhṭā thāy chhe – arthāt upakār – apakārādirūp cheṣhṭā vā viparīt cheṣhṭā thāy chhe – te pramāṇe – te prakāre men cheṣhṭā karī. konā viṣhe? dehādi viṣhe. shā kāraṇathī? ātmavibhram – ātmaviparyās – nā kāraṇe. kyāre? pūrve arthāt ukta prakāranā ātmasvarūpanā parignān pūrve.

bhāvārtha : antarātmā vichāre chhe ke, ‘jevī rīte koī puruṣh bhramathī vr̥ukṣhanā ṭhūṇṭhāne puruṣh samajī tenāthī potāne upakār – apakārādinī kalpanā karī sukhī – duḥkhī thāy chhe, tevī rīte hun paṇ mithyātvāvasthāmān bhramathī sharīrādine ātmā samajī tenāthī potāne upakār – apakārādinī kalpanā karī sukhī – duḥkhī thayo – e mārī mūrkhāī bharelī cheṣhṭā hatī. koī ṭhūṇṭhāne puruṣh māne ane hun sharīrādine ātmā mānun – em bannenā vibhramamān ane cheṣhṭāmān kāī pher nathī.’

‘‘jem ek nārīe kāṣhṭanī pūtaḷī banāvīne tene alaṅkār – vastra paherāvīne potānā mahelamān pathārīmān suvāḍī rākhī ane lūgaḍānthī ḍhāṅkī dīdhī. tyān, te nārīno pati āvyo. eṇe em jāṇyun ke mārī nārī shayan kare chhe. te tene halāve, pavan nākhe, parantu te (pūtaḷī) to bole nahi. ākhī rāt bahu sevā karī; prabhāt thayun tyāre teṇe jāṇyun ke ā to kāṣhṭanī pūtaḷī chhe, tyāre te pastāyo ke men jūṭhī sevā karī. tem anādithī ātmā par achetananī sevā vr̥uthā kare chhe. gnān thatān te jāṇe chhe ke jaḍ chhe, tyāre teno sneh tyāge chhe ane svarūpānandī thaī sukh pāme chhe.’’¹ 21. 1. ‘anubhav prakāshak’ – gu. bījī āvr̥utti, pr̥u. 22 – 23.

Page 35 of 170
PDF/HTML Page 64 of 199
single page version

साम्प्रतं तु तत्परिज्ञाने सति कीदृशं मे चेष्टितमित्याह —

टीका — असौ उत्पन्नपुरुषभ्रान्तिः पुरुषाग्रहे पुरुषाभिनिवेशे निवृत्ते विनष्टे सति यथा येन पुरुषाभिनिवेशजनितोपकारापकाराद्युद्यमपरित्यागप्रकारेण । चेष्टते प्रवर्तते । तथाचेष्टोऽस्मि तथा तदुद्यमपरित्यागप्रकारेण चेष्टा यस्यासौ तथाचेष्टोऽस्मि भवाम्यहम् । क्व ? देहादौ । किं विशिष्टः ? विनिवृत्तात्मविभ्रमः विशेषेण निवृत्त आत्मविभ्रमो यस्य । क्व ? देहादौ ।।२२।।

vartamānamān tenun (ātmānun) parignān thatān mārī kevī cheṣhṭā thaī gaī te kahe chheḥ —

anvayārtha : (स्थाणौ) vr̥ukṣhanā ṭhūṇṭhāmān (निवृत्ते पुरुषाग्रहे) ‘ā puruṣh chhe’ evī bhrānti dūr thatān, (यथा)। jevī rīte (असौ) te ( – pūrve bhrāntivāḷo manuṣhya) (चेष्टते) cheṣhṭā kare chhe arthāt tenāthī upakārādinī kalpanāno tyāg kare chhe, (देहादौ) sharīrādimān (विनिवृत्तात्मविभ्रमः) jeno ātmavibhram dūr thayo chhe tevo hun (तथा चेष्टः अस्मि) tevī rīte cheṣhṭā karun chhun.

ṭīkā : (ṭhūṇṭhāmān) puruṣhāgrah arthāt puruṣhābhinivesh nivr̥utta thatān – nāsh pāmatān, jene (ṭhūṇṭhāmān) puruṣhanī bhrānti thaī gaī hatī te (manuṣhya). jevī rīte puruṣhābhiniveshajanit upakār – apakārādithī te pravr̥uttino parityāg karavārūp cheṣhṭā kare chhe – pravarte chhe tevī rīte men cheṣhṭā karī chhe – arthāt te pravr̥uttinā parityāg anurūp jene jevī rīte cheṣhṭā thāy tevī cheṣhṭāvāḷo hun banī gayo chhun.

kyān (kyā viṣhayamān)? dehādimān. kevo (thayo chhun)? jeno ātmavibhram vinivr̥utta thayo chhe tevo – arthāt jeno ātma – vibhram visheṣh karī nivr̥utta thayo chhe tevo – thayo chhun. kyān (kyā viṣhayamān)? dehādimān.

bhāvārtha : jyāre māṇas ṭhūṇṭhāne ṭhūṇṭhun samaje chhe, tyāre pahelān temān puruṣhanī kalpanā

Page 36 of 170
PDF/HTML Page 65 of 199
single page version

अथेदानीमात्मनि स्त्र्यादिलिङ्गैकत्वादिसंख्याविभ्रमनिवृत्त्यर्थतद्विविक्तासाधारणस्वरूपं दर्शयन्नाह –

karī je upakār – apakārādinī kalpanārūp cheṣhṭā karato hato te bandh thaī jāy chhe; tem antarātmāne bhed – vignān dvārā sharīr ane ātmānī ekatāno bhram dūr thatān sharīrādimān upakār – apakārarūp buddhi rahetī nathī ane tethī tenā pratye udāsīn rahe chhe.

gnānī potānā ātmāne sharīrathī bhinna ane taddan judī jātano māne chhe; kāraṇ ke sharīr rūpī, ātmā arūpī; sharīr jaḍ, ātmā chetan; sharīr sanyogī, ātmā asanyogī; sharīr vināshī, ātmā avināshī; sharīr āndhaḷun, ātmā dekhato; sharīr indriy – grāhya, ātmā atīndriy – grāhya; sharīr bāhya paratattva, ātmā antaraṅg svatattva, ityādi prakāre banne ekabījāthī bhinna chhe.

āvā atyant bhinnapaṇānā vivekathī jīvane jyāre bhedagnān thāy chhe tyāre sharīrādimān ātmabuddhinī bhramaṇā chhūṭī jāy chhe, sharīranā sudhār – bagāḍathī ātmā sudhare – bagaḍe evo bhram ṭaḷī jāy chhe. dehādi par padārtho pratye kartā – buddhinā sthāne gnātā – buddhi ūpaje chhe ane te ātma sanmukh vaḷī chaitanya – svarūpamān ekāgra thavā lāge chhe.

ām jīvane jyāre bhed – vignānadvārā sva – paranun bhān thāy chhe, tyāre te par bhāvathī haṭī svasanmukh thāy chhe. 22

have ātmāmān strī ādi liṅg ne ekatvādi saṅkhyā sambandhī vibhramanī nivr̥utti māṭe tenāthī vivikta (bhinna) asādhāraṇ svarūp batāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (येन आत्मना) je ātmāthī – chaitanyasvarūpathī (अहम्) hun (आत्मनि) potānā ātmāmān (आत्मना) ātmādvārā – svasamvedanagnānadvārā (आत्मना एव) potānā

Page 37 of 170
PDF/HTML Page 66 of 199
single page version

टीका — येनात्मना चैतन्यस्वरूपेण इत्थंभावे तृतीया । अहमनुभूये । केन कर्त्रा ? आत्मनैव अनन्येन । केन करणभूतेन ? आत्मना स्वसंवेदस्वभावेन । क्व ? आत्मनि स्वस्वरूपे । सोऽहं इत्थंभूतस्वरूपोऽहं । न तत् न नपुंसकं । न सा न स्त्री । नासौ न पुमान् अहं । तथा नैको न द्वौ न वा बहुरहं । स्त्रीत्वादिधर्माणां कर्मोत्पादितदेहस्वरूपत्वात् ।।२३।। ātmāne pote (अनुभूये) anubhavun chhun. (सः) te – shuddhātmasvarūp (अहं) hun (न तत्) na to napunsak chhun, (न सा) na strī chhun, (न असौ) na puruṣh chhun; (न एकः) na ek chhun (न द्वै) na be chhun, (वा) athavā (न बहुः) na bahu chhun.

ṭīkā : je ātmā vaḍe – chaitanya svarūp vaḍe hun anubhavamān āvun chhun – konāthī? ātmāthī ja – bījā koīthī nahi, kayā karaṇ (sādhan) dvārā? ātmādvārā – svasamvedan svabhāv dvārā, kyān? ātmāmān – svasvarūpamān, te hun chhun – evā svarūpavāḷo chhun. na to hun napunsak chhun, na strī chhun, na puruṣh chhun; tathā na hun ek chhun, na be chhun ke na hun bahu chhun; kāraṇ ke strītvādi dharmo chhe te to karmopādit deh – svarūpavāḷā chhe.

bhāvārtha : hun svasamvedanagnānadvārā pote ja mārā ātmasvarūpane mārā ātmāmān anubhavun chhun – arthāt hun chaitanyasvarūp svasamvedanagamya chhun. temān strī – puruṣhādi liṅgano tathā ek, be, vagere saṅkhyānā vikalpono abhāv chhe.

antarātmā vichāre chhe ke jīvamān strī – puruṣhādino vyavahār kevaḷ sharīrane līdhe chhe. ek, be ane bahuvachanano vyavahār paṇ sharīrāshrit chhe. jyāre sharīr mārun rūp ja nathī ane mārun shuddhasvarūp nirvikalpa chhe, tyāre mārāmān liṅg – bhed ane vachan – bhedanā vikalpo kevī rīte ghaṭī shake? ā strītvādi dharmo to karmopādit dehanun svarūp chhe, mārun svarūp nathī. mārun chaitanyasvarūp to te badhānthī par chhe.

ātmā shuddha ānandasvabhāvī chhe, ek chhe – evo rāgamishrit vichār paṇ svabhāvamān nathī. guṇ – guṇī tarīke be chhe ne gnān – darshananā upayoge be chhe – evo bhed svarūpamān nathī.

ātmānun shuddha svarūp abhed, guṇ – guṇīnā bhed vinānun chhe. temān liṅgabhed, vachan bhed, vikalpabhedādi kāī nathī.

ahīn āchāryanun lakṣha abhed – akhaṇḍ ātmānā svarūp upar chhe; tethī temaṇe kahyun chhe ke, vāstavamān ātmāne strī, puruṣh, napunsakādi avasthāo nathī, guṇonā bhedarūp ane kārakonā bhedarūp kalpanā nathī.

Page 38 of 170
PDF/HTML Page 67 of 199
single page version

येनात्मना त्वमनुभूयसे स कीदृशः इत्याह —

टीका — यस्य शुद्धस्य स्वसंवेद्यस्य रूपस्य । अभावे अनुपलम्भे । सुषुप्तो यथावत्पदार्थपरिज्ञानाभावलक्षणनिद्रया गाढाक्रान्तः । यद् भावे यस्य तत्स्वरूपस्य भावे उपलम्भे । पुनर्व्युत्थितः विशेषेणोत्थितो जागरितोऽहं यथावत्स्वरूपपरिच्छित्तिपरिणत इत्यर्थः । किं विशिष्टं तत्स्वरूपं ? अतीन्द्रियं इन्द्रियैरजन्यमग्राह्यं च । अनिर्देश्यं शब्दविकल्पागोचरत्वादिदंतयाऽनिदन्तया वा निर्देष्टुमशक्यम् । तदेवंविधं स्वरूपं कुतः सिद्धमित्याह-तत्स्वसंवेद्यं तदुक्तप्रकारंस्वरूपं स्वसंवेद्य स्वसंवेदनग्राह्यं अहमस्मीति ।।२४।।

āvī samajaṇathī gnānī bhed – vignān karī ātmasvarūpamān ekāgra thavānī nirantar bhāvanā bhāve chhe. 23.

je ātmāthī tun anubhavamān āve chhe te kevo chhe te kahe chheḥ —

anvayārtha : (यत् अभावे) jenā – shuddhātmasvarūpanā – abhāve (अहं) hun (सुषुप्तः) sūto paḍī rahyo hato – agnān avasthāmān hato, (पुनः) vaḷī (यत् भावे) jenā – shuddhātmasvarūpanā – sadbhāvamān hun (व्युत्थितः) jāgī gayo – yathāvat vastusvarūpane jāṇavā lāgyo, (तत्) te – shuddhātmasvarūp (अतीन्द्रियम्) indriyo dvārā agrāhya (अनिर्देश्यम्) vachanothī agochar (vachanothī na kahī shakāy tevun) ane (स्वसंवेद्यम्) svānubhavagamya chhe; te (अहं अस्मि) hun chhun.

ṭīkā : je shuddha svasamvedyarūpanā abhāve eṭale tenī anupalabdhimān – aprāptimān hun sūto hato – arthāt yathāvat padārtha – parignānano abhāv jenun lakṣhaṇ chhe evī nidrāmān hun gāḍh gherāyelo hato (lapeṭāyelo hato) ane jenā sadbhāvamān arthāt jenā tatsvarūpanā sadbhāvamān – prāptimān (je svarūpano anubhav thatān) hun jāgyo – visheṣhapaṇe jāgr̥ut thayo, arthāt yathāvat svarūpanā parignānasvarūpe hun pariṇamyo – evo artha chhe.

Page 39 of 170
PDF/HTML Page 68 of 199
single page version

तत्स्वरूपं स्वसंवेदयतो रागादिप्रक्षयान्न क्वविच्छत्रुमित्रव्यवस्था भवतीति दर्शयन्नाह —

टीका — अत्रैव नकेवलमग्रे किन्तु अत्रैव जन्मनि क्षीयन्ते । के ते ? रागाद्याः आदौ भवः

tatsvarūp kevā prakāranun chhe? te atīndriy chhe arthāt indriyajanya nathī, indriyagrāhya nathī ane vachan – agochar arthāt shabda – vikalpothī agochar hovāthī (shabdo dvārā kahevāmān nahi āvatun hovāthī) ā ke te svarūpādirūpe kahī shakāy tevun nathī. to evā prakāranun svarūp kyāthī siddha thāy te kahe chhe – ‘‘te svasamvedya svarūp arthāt te ukta prakāranun svasamvedanathī grāhya svarūp te hun chhun.’’

bhāvārtha : je shuddhātmasvarūp atīndriy, vachan – agochar ane svānubhavagamya chhe te hun chhun – evun jyān sudhī jīvane gnān na hatun tyān sudhī te agnān – nidrāmān sūto hato, parantu jyāre tene potānā ukta prakāranā svarūpanun yathāvat bhān thayun tyāre te vāstavamān jāgr̥ut thayo arthāt tenā parignānarūpe pariṇamyo.

jene shuddhātmānī upalabdhi chhe te ja jāge chhe ane jene shuddhātmānī upalabdhi nathī te ūṅghe chhe. jyārathī te chidānand – svarūpane svasamvedan dvārā anubhave chhe, tyārathī te sadāy jāgr̥ut ja chhe em samajavun. 24

te svarūpanun svasamvedan karanārane rāgādino visheṣh kṣhay thavāthī kvachit paṇ shatrumitranī vyavasthā (kalpanā) rahetī nathī te darshāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (यतः) kāraṇ ke (बोधात्मानं) shuddha gnānasvarūp evā (मां) ane – mārā ātmāne (तत्त्वतः प्रपश्यतः) vāstavamān anubhav karanār jīvane (अत्र एव) ahīn ja (रागाद्याः) rāgādi doṣho (क्षीयन्ते) nāsh pāme chhe; (ततः) tethī (मे) māro (न कः चित्) na koī (शत्रुः) shatru chhe (न च) ane na koī (प्रियः) mitra chhe.

ṭīkā : ahīn ja — nahīn ke kevaḷ āgaḷ (bījā janmamān) ja parantu ā ja janmamān

Page 40 of 170
PDF/HTML Page 69 of 199
single page version

आद्यः राग आद्यो येषां द्वेषादिनां ते तथोक्ताः । किं कुर्वन्तस्ते क्षीयन्ते ? तत्त्वतो मां प्रपश्यतः । कथम्भूतं मां ? बोधात्मानं ज्ञानस्वरूपं । तत इत्यादि – यतो यथावदात्मानं पश्यतो रागादयः प्रक्षीणास्ततस्तस्मात् कारणात् न मे कश्चिच्छत्रुः न च नैव प्रियो मित्रम् ।।२५।। (teo) kṣhay pāme chhe. koṇ te? rāgādi – arthāt rāg jenī ādimān chhe tevā dveṣhādi (doṣho). shun karatān te kṣhīṇ thāy chhe? tattvataḥ (paramārthapaṇe) mane dekhatān (anubhavatān). kevā mane? bodhātmā eṭale gnānasvarūp (evā mane). yathāvat ātmāno anubhav karatān rāgādi kṣhīṇ thāy chhe; te kāraṇathī na koī māro shatru chhe ane koī māro priy eṭale mitra chhe.

bhāvārtha : gnānasvarūp ātmāne yathārthasvarūpe avalokatān – anubhavatān rāg – dveṣhādi doṣhono (bhūmikānusār) ahīn ja abhāv thāy chhe; tethī gnānī kahe chhe ke, ‘‘ā jagatamān mane koī shatru – mitrarūpe bhāsato nathī – arthāt vāstavamān koī koīno shatru – mitra thaī shakato nathī.’’

jyāre ātmā prabuddha thaī yathārtha vastusthitino anubhav kare chhe, tyāre tenī rāg – dveṣharūp iṣhṭa – aniṣhṭanī kalpanā maṭī jāy chhe ane bāhya sāmagrīnā bādhak – sādhak manātā jīvo pratye tene upekṣhābuddhi rahe chhe; tethī te na koīne shatru samaje chhe ke na to koīne mitra māne chhe. e rīte ātmasvarūpanī bhāvanānā baḷe tenā rāg – dveṣhādino nāsh thatān tene koī pratye shatru-mitrapaṇun rahetun nathī.

gnānabhāvanārūpe pariṇamelo gnānī vichāre chhe keḥ —

‘‘nishchayathī hun ek chhun, shuddha chhun, mamatārahit chhun, gnān – darshanathī pūrṇa chhun; te svabhāvamān raheto, temān – te chaitanya – anubhavamān līn thato hun ā krodhādik sarva āsravone kṣhay pamāḍun chhun.’’¹

sārānsh e chhe ke jyāre gnānī potānā ātmasvarūpane yathārthapaṇe jāṇī temān līn thāy chhe, tyāre tenā āsrav – bhāvo rāgadveṣhādi vikāro svayam utpanna thatā nathī. āvī sthitimān tene koī shatru – mitra bhāsato nathī; tene sarva pratye samabhāv pragaṭe chhe. 25. 1.hun ek shuddha, mamatvahīn hun, gnānadarshanapūrṇa chhun; emān rahī sthit, līn emān, shīghra ā sau kṣhay karun.

Page 41 of 170
PDF/HTML Page 70 of 199
single page version

यदि त्वमन्यस्य कस्यचिन्न शत्रुर्मित्रं वा तथापि तवान्यः कश्चिद्भविष्यतीत्याशंक्याह –

टीका — आत्मस्वरूपे प्रतिपन्नेवाऽयंलोको मयि शत्रुमित्रभावं प्रतिपद्यते ? न तावद् प्रतिपन्ने । यतः मामपश्यन्नयं लोको न मे शत्रुर्न च प्रियः । अप्रतिपन्ने हि वस्तुस्वरूपे रागाद्युत्पत्तावतिप्रसङ्गः । नापि प्रतिपन्ने यतः मां प्रपश्यन्नयं लोको न मे शत्रुर्न च प्रियः । आत्मस्वरूपप्रतीतौ रागादिकप्रक्षयात् कथं क्व चिदपि शत्रुमित्रभावः स्यात् ।।२६।।

bhale tun bījā koīno shatru – mitra na ho, to paṇ bījo koī to tāro shatru – mitra hashe ne? evī āshaṅkā karī tenun samādhān kare chheḥ —

anvayārtha : (मां) mane – mārā ātmasvarūpane (अपश्यन्) nahi dekhato (अयं लोकः) ā lok – agnānī prāṇigaṇ (न मे शत्रुः) māro shatru nathī (न च प्रियः) ane mitra nathī, tathā (मां) mane – mārā ātmasvarūpane (प्रपश्यन्) yathārthapaṇe dekhato (अयं लोकः) ā lok – gnānī jīvagaṇ (न मे शत्रुः) na māro shatru chhe (न च प्रियः) ane na mitra chhe.

ṭīkā : ātmasvarūp samajāy ke na samajāy to paṇ ā lok mārā pratye shatru – mitrabhāv kem kare? pratham to (ātmasvarūp) na samajāy to paṇ te na kare, kāraṇ ke ā lok mane dekhato nathī tethī te māro shatru nathī ne māro mitra nathī; jyān vastusvarūp na samajāy tyān paṇ rāgādinī utpatti thāy to atiprasaṅg āve.

(vastusvarūp) samajavāmān āvatān paṇ na (koī māro shatru – mitra chhe), kāraṇ ke ā (gnānī) lok mane dekhato (jāṇato) hovāthī, te nathī māro shatru ne nathī māro mitra.

ātmasvarūpanī pratīti thatān rāgādino kṣhay (abhāv) thavāthī kvachit paṇ shatru – mitrabhāv kevī rīte hoī shake?

bhāvārtha : antarātmā samādhān kare chhe ke, ‘agnānī jano to mārā ātmāne dekhatā –

Page 42 of 170
PDF/HTML Page 71 of 199
single page version

अन्तरात्मनो बहिरात्मत्वत्यागे परमात्मत्वप्राप्तौ चोपायत्वं दर्शयन्नाह —

टीका — एवमुक्तप्रकारेणान्तरात्मव्यवस्थितः सन् बहिरात्मानं त्यक्त्वा परमात्मानं भावयेत् । कथंभूतं ? सर्वसंकल्पवर्जितं विकल्पजालरहितं अथवा सर्वसंकल्पवर्जितः सन् भावयेत् ।।२७।। jāṇatā nathī. mārun ātmasvarūp atīndriy hovāthī temanī indriyone agochar chhe, tethī teo mārā viṣhayamān shatru – mitranī kalpanā kevī rīte karī shake? teo mārā jaḍ sharīrane ja dekhe chhe, sharīrathī atyant bhinna evo māro ātmā to dekhāto nathī, to bhale teo mārā sharīrane shatru – mitra māne; mane (mārā ātmāne) tethī shun?

gnānī jano mārā shuddhātmasvarūpane yathāvat jāṇatā hovāthī temanāmān rāg – dveṣhādino abhāv chhe, tethī mārā pratye temanāmān shatru – mitrabhāv kevī rīte hoī shake?

ā rīte gnānī ke agnānī – koī jīv māro shatru nathī ke mitra nathī. 26.

antarātmāne bahirātmapaṇānā tyāgano ane paramātmapaṇānī prāptino upāy darshāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (एवं) āvī rīte (बहिरात्मानं) bahirātmāne (त्यक्त्वा) tajī (अंतरात्मव्यवस्थितः) antarātmāmān vyavasthit thaī tathā (सर्वसंकल्पवर्जितं) sarva saṅkalpothī rahit thaīne (परमात्मानं) paramātmāne (भावयेत्) bhāvavo.

ṭīkā : evī rīte eṭale ukta prakāre antarātmāmān vyavasthit thaīne ane bahirātmāno tyāg karīne paramātmānī bhāvanā karavī, kevā thaīne? sarva saṅkalpothī rahit thaīne – vikalpajālarahit thaīne arthāt sarva saṅkalpothī mukta thaīne (paramātmānī bhāvanā karavī). (27).

bhāvārtha : pratham jīv bahirātmapaṇāne chhoḍī ātmasvarūpanī sanmukh thatān antarātmā

Page 43 of 170
PDF/HTML Page 72 of 199
single page version

तद्भावनायाः फलं दर्शयन्नाह —

टीका — योऽनन्तज्ञानाद्यात्मकः प्रसिद्धः परमात्मा सोऽहमित्येवमात्तसंस्कारः आत्तो गृहीतः संस्कारो वासना येन । कया कस्मिन् ? भावनया तस्मिन् परमात्मनि भावनया सोऽहमित्यभेदाभ्यासेन । पुनरित्यन्तर्गर्भितवीप्सार्थः । पुनः पुनस्तस्मिन् भावनया । तत्रैव परमात्मन्यैव दृढ़संस्कारात् अविचभावनावशात् । लभते प्राप्नोति ध्याता । हि स्फु टम् । आत्मनि स्थितिं thāy chhe. tyārabād krame krame puruṣhārtha vadhārī sarva vikalpothī rahit thaī gnānānandasvarūp paramātmānī ārādhanā kare chhe, arthāt temān līn thaī tadrūp banavānī bhāvanā bhāve chhe. e paramātmapadanī prāptino upāy chhe. 27.

te bhāvanānun phaḷ darshāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (तस्मिन्) temān – paramātmapadamān (भावनया) bhāvanā karatā rahevāthī (सः अहं) te – anantagnānasvarūp paramātmā – ‘hun chhun’ (इति) evā (आत्तसंस्कारः) sanskār pāmelo te – gnānī puruṣh – (पुनः) vāramvār (तत्र एव) temān ja – ātmasvarūpamān ja (दृढ संस्कारात्) draḍh sanskārane līdhe (हि) nishchayathī (आत्मनि) ātmāmān (स्थितिं लभते) sthiratā prāpta kare chhe.

ṭīkā : je anantagnānādisvarūp prasiddha paramātmā chhe te ‘hun chhun’ evo sanskār pāmī arthāt evo sanskār eṭale vāsanā grahīne, shā vaḍe? shāmān? tenī bhāvanā vaḍe arthāt paramātmānī bhāvanā vaḍe te ‘hun chhun’ evā abhed abhyās vaḍe, tenī vāramvār bhāvanāthī tenā ja eṭale paramātmānā ja – draḍh sanskārane līdhe avichal bhāvanāne līdhe – dhyātā kharekhar ātmāmān sthiti pāme chhe – prāpta kare chhe – arthāt ātmāmān achalatā vā anantagnānādichatuṣhṭayarūpatā prāpta kare chhe.

Page 44 of 170
PDF/HTML Page 73 of 199
single page version

आत्मन्यचलतां अनन्तज्ञानादिचतुष्टयरूपतां वा ।।२८।।

नन्वात्मभावनाविषये कष्टपरम्परासद्भावेन भयोत्पत्तेः कथं कस्यचित्तत्र प्रवृत्तिरित्याशङ्कां निराकुर्वन्नाह —

bhāvārtha : anantagnānasvarūp paramātmā te ja ‘hun chhun’ evī vāramvār abhed bhāvanā bhāvavāthī tenā sanskār draḍh thāy chhe ane tevā sanskārane līdhe ātmasvarūpamān sthir thaī jīv anantachatuṣhṭayarūp paramapadanī prāpti kare chhe.

jyāre antarātmā svasanmukh thaī potāne siddha samān shuddha, buddha, chaitanyaghan, sukh – dhām ane anantachatuṣhṭayādirūp dhyāve chhe – vāramvār bhāve chhe, tyāre abhed avichal bhāvanānā baḷe te shuddhātmasvarūpamān tanmay thaī jāy chhe. te vakhate tene anirvachanīy ānandano anubhav thāy chhe. paramātmasvarūpamān līn thatān te svayam paramātmā thaī jāy chhe. ā paramātmasvarūpanī draḍh bhāvanānun phal chhe.

‘‘je paramātmā chhe te ja hun chhun – evī vāramvār bhāvanā bhāvatān shuddhasvātmāmān je līnatā thāy chhe, te koī vachan – agochar yog chhe – samādhirūp dhyān chhe.’’¹

āvī rīte paramātmabhāvanānā draḍh sanskārathī ātmā paramātmā thaī jāy chhe. 28. ātma – bhāvanānā viṣhayamān kaṣhṭaparamparānā sadbhāvane līdhe bhayanī utpattinī sambhāvanā rahe chhe, to temān koīnī kevī rīte pravr̥utti thāy? evī āshaṅkānun nirākaraṇ karatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (मूढात्मा) agnānī bahirātmā (यत्र) jemān – sharīr – putra – mitrādi bāhya padārthomān (विश्वस्तः) vishvās kare chhe (ततः) tenāthī – sharīrādi bāhya padārthothī (अन्यत्) bījun ko (भयास्पदं न) bhayanun sthān nathī ane (यतः) jenāthī – paramātmasvarūpanā anubhavathī 1. juoḥ ‘adhyātmarahasya’ – shlok 57.

Page 45 of 170
PDF/HTML Page 74 of 199
single page version

टीका — मूढात्मा बहिरात्मा । यत्र शरीरपुत्रकलत्रादिषु । विश्वस्तोऽवंचकाभिप्रायेण विश्वासं प्रपिपन्नः – मदीया एते अहमेतेषामितिअभेदबुद्धिं गत इत्यर्थः । ततो नान्यद्भयास्पदं ततः शरीरादेर्नान्यद्भयास्पदं संसारदुःखात्रसस्यास्पदं स्थानम् । यतो भीतः यतः परमात्मस्वरूपसंवेदनाद्भीतः त्रस्त । ततो नान्यदभयस्थानं ततः स्वसंवेदनात् नान्यत् अभयस्य संसारदुःखत्रासाभावस्य स्थानमास्पदम् । सुखास्पदं ततो नान्यदित्यर्थः ।।२९।। (भीतः) te ḍare chhe (ततः अन्यत्) tenāthī bījun kāī (आत्मनः) ātmāne (अभयस्थानं न) nirbhayatānun sthān nathī.

ṭīkā : mūḍhātmā eṭale bahirātmā jyān eṭale sharīr – putra – bhāryādimān vishvās kare chhe – avañchak abhiprāyathī (teo mane ṭhagashe nahi evā abhiprāyathī) vishvās pāme chhe – ‘te mārān chhe ane hun temano chhun’ evī abhedabuddhi kare chhe – evo artha chhe. tenāthī bījun koī bhayanun sthān nathī – tenāthī eṭale sharīrādithī bījun bhayanun sthān – arthāt sansāraduḥkhanā trāsanun sthān nathī.

jenāthī bhay pāme chhe – jenāthī eṭale paramātmasvarūpanā samvedanathī bhay pāme chhe – trāse chhe, tenāthī bījun koī abhayasthān nathī – tenāthī eṭale svasamvedanathī bījun abhayanun – sansāraduḥkhanā trāsanā abhāvanun sthān nathī. tenāthī bījun sukhanun sthān nathī – evo artha chhe.

bhāvārtha : sharīr – putrādi je bhayanun sthān chhe – duḥkhanun kāraṇ chhe temān bahirātmā ātmabuddhi karī vishvās kare chhe ane paramātmasvarūp je nirbhay sthān chhe, paramasharaṇarūp chhe ane sukhanun kāraṇ chhe, tenā samvedanane kaṣhṭarūp mānī ḍare chhe.

agnānī bāhya sharīrādimān sukh mānī temān niḥshaṅkapaṇe pravarte chhe, paṇ vāstavamān teo mr̥ugajaḷ samān chhe. temān kāī sukh nathī; te koīnun sharaṇ nathī ke koīnun vishvāsanun – abhayanun sthān nathī. ek shuddhātmasvarūp ja abhayarūp chhe, te ja sharaṇanun sthān chhe ane te ja jagatanā jīvone bhav – bhayamānthī rakṣhā karanār param tattva chhe.

jem pitta – jvaravāḷā rogīne mīṭhun dūdh paṇ kaḍavun lāge chhe, tem bahirātmāne param sukhadāyī paramātmasvarūpanī bhāvanā paṇ kaṣhṭadāyī lāge chhe; tethī te ātmasvarūpanī bhāvanāne bhāvato nathī paṇ viṣhay – kaṣhāyanī ja bhāvanā bhāve chhe.

vaḷī, ‘‘rāgādi pragaṭ e duḥkh dain, tinahīko sevat ginat chain;

Page 46 of 170
PDF/HTML Page 75 of 199
single page version

तस्यात्मनः कीदृशः तत् प्रतिपत्त्युपाय इत्याह —

ātmahit – hetu virāg gnān, te lakhai āpakun kaṣhṭadān.’’(2/6)¹

rāgādi viṣhay – kaṣhāyo ātmāne ahitarūp chhe – duḥkhadāyak chhe, chhatān agnānī temān hit mānī – sukh mānī – pravarte chhe ane gnān – vairāgya je ātmāne hitakar chhe tene ahitakar – kaṣhṭarūp māne chhe.

vaḷī agnānī jīvane uddeshīne shrīmad rājachandre kahyun chhe ke – ‘‘are jīv!

‘‘ahā! je anantasukhanun dhām chhe evā chaitanya – svabhāvamān to tane mitratā na rahī – temān utsāh ane prem na āvyo ane anant duḥkhanun dhām evā je bāhya viṣhayo – temān tane sukhabuddhi thaī – prem āvyo – utsāh āvyo, e kevī vichitratā chhe! are jīv! have tārān gnān – chakṣhune ughāḍīne jo, re jo, ke, ‘tāro svabhāv duḥkharūp nathī, paṇ bāhya viṣhayo taraphanun tārun valaṇ ekānt duḥkharūp chhe. temān svapney sukh nathī.’ ām vivekathī vichārī tārā antar svabhāv taraph vaḷ ane bāhya viṣhayomān sukh – buddhi chhoḍīne temanāthī nivr̥utta thā, nitya nirbhay sthān ane sukhanun dhām to tāro ātmā ja chhe.’’

tethī shuddhātmasvarūpanā svasamvedan sivāy anya koī abhay sthān nathī. sansār – duḥkhanā trāsanā abhāvanun te ek ja sthān chhe, arthāt sukhanun e ek ja sthān chhe, sharīr – putrādi bāhya padārtho – koī sukhanun sthān nathī. 29.

te ātmasvarūpanī prāptino upāy kevo chhe te kahe chheḥ — 1. juoḥ shrī daulatarāmajīkr̥ut ‘chhahaḍhālā’ 2// // /

Page 47 of 170
PDF/HTML Page 76 of 199
single page version

टीका — संयम्य स्वविषये गच्छन्ति निरुध्य । कानि ? सर्वेन्द्रियाणि पञ्चापीन्द्रियाणि । तदनन्तरं स्तिमिते स्थिरीभूतेन । अन्तरात्मना मनसा । यत्स्वरूपं भाति । किं कुर्वतः ? क्षणं पश्यतः क्षणमात्रमनुभवतः बहुतरकालं मनसा स्थिरीकर्तुमशक्यत्वात् स्तोककालं मनोनिरोधं कृत्वा पश्यतो यच्चिदानन्दस्वरूपं प्रतिभाति तत्तत्त्वं तद्रूपं तत्त्वं स्वरूपं परमात्मनः ।।३०।।

कस्मिन्नाराधिते तत्स्वरूप – प्राप्तिर्भविष्यतीत्याशङ्कयाह —

anvayārtha : (सर्वेन्द्रियाणि) sarva indriyone (संयम्य) rokīne (स्तिमितेन) sthir thayelā (अन्तरात्माना) antarātmā dvārā (क्षणं प्रपश्यतः) kṣhaṇ mātra jonārane – anubhav karanār jīvane (यत्) je – chidānandasvarūp (भाति) pratibhāse chhe (तत्) te (परमात्मनः तत्त्वम्) paramātmānun svarūp chhe.

ṭīkā : potapotānā viṣhayomān jatī – pravartatī – koṇ (pravartatī)? sarva indriyo, eṭale pāñche indriyo, tene rokīne – nirodhīne, tyārabād sthir thaelā antarātmā vaḍe eṭale man vaḍe je svarūp bhāse chhe, shun karatān? kṣhaṇ vār jotān – kṣhaṇamātra anubhavatān – arthāt bahu kāl sudhī manane sthir karavun ashakya hovāthī thoḍā kalāk sudhī manano nirodh karīne dekhatān – je chidānandasvarūp pratibhāse chhe, te paramātmānun tattva – tadrūp tattva – svarūp chhe.

bhāvārtha : sarva indriyonā viṣhayomān bhamatī – pravartatī chittavr̥uttine rokīne arthāt antarjalpādi saṅkalpa – vikalpothī rahit thaīne, upayogane potānā chidānand svarūpamān sthir karavo. te ātmasvarūpamān sthir thatān paramātmasvarūpano pratibhās thāy chhe.

pāñch indriyonā viṣhayo taraphanun valaṇ chhoḍī ane mananā saṅkalpa – vikalpo toḍī gnānānand svabhāvamān ekāgra thavun – sthir thavun te paramātma – prāptino upāy chhe.

ātmā atīndriy sukhano bhaṇḍār chhe evī draṣhṭi thatān rāganī – vikāranī ruchi tathā indriyonā viṣhayo taraphanī pravr̥utti aṭakī jāy chhe. par taraphanī vr̥utti rokāī jatān, upayog ātmasvarūpamān sthir thāy chhe, ane ātmānā ānandakandano anubhav thāy chhe. ā samyagdarshan chhe ne te ja samādhi chhe. te vaḍe ja paramātmapad pamāy chhe. 30.

konī ārādhanā karavāthī te svarūpanī prāpti thāy? evī āshaṅkā karī kahe chheḥ —

Page 48 of 170
PDF/HTML Page 77 of 199
single page version

टीका — यः प्रसिद्धः पर उत्कृष्ट आत्मा स एवाहं । योऽहं यः स्वसंवेदनेन प्रसिद्धोऽलमन्तरात्मा स परमः परमात्मा । ततो यतो मया सह परमात्मनोऽभेदस्ततोऽहमेव मया उपास्य आराध्यः । नान्यः कश्चिन्मयोपास्य इति स्थितिः । एवं स्वरूप एवाराध्याराधकभाव- व्यवस्था ।।३१।।

anvayārtha : — (यः) je (परमात्मा) paramātmā chhe (सः एव) te ja (अहं) hun chhun, tathā (यः) je (अहं) hun chhun (सः) te (परमः) paramātmā chhe; (ततः) tethī (अहं एव) hun ja (मया) mārā vaḍe (उपास्यः) upāsavā yogya chhun, (कः चित् अन्यः न) bījo koī (upāsya) nathī, (इति स्थितिः) evī vastusthiti chhe.

ṭīkā : je prasiddha par eṭale utkr̥uṣhṭa ātmā chhe te ja hun chhun. je hun – arthāt je svasamvedanathī prasiddha hun antarātmā – te param eṭale paramātmā chhe. mārī sāthe paramātmāno abhed chhe, tethī hun ja mārā vaḍe upāsanā karavā yogya – ārādhavā yogya chhun, bījo koī mārā vaḍe upāsavā yogya nathī. evī sthiti chhe – arthāt evun svarūp ja chhe – evī ārādhya – ārādhakanī vyavasthā chhe.

bhāvārtha : antarātmā vichāre chhe ke, ‘‘māro antarātmā svasamvedanathī prasiddha chhe. vāstavamān te arihant ane siddha samān chhe arthāt paramātmā chhe. tenī abhedapaṇe upāsanā karavāthī hun pote ja paramātmā thaī shakun tem chhun. māṭe hun ja (māro shuddhātmā ja) māre potāne upāsya chhun; bījo koī upāsanā karavā yogya nathī. hun pote ja upāsya ane upāsak chhun.’

‘‘kharekhar arhantane dravyapaṇe, guṇapaṇe ane paryāyapaṇe jāṇe chhe te kharekhar ātmāne jāṇe chhe, kāraṇ ke bannemān nishchayathī taphāvat nathī.’’¹

Page 49 of 170
PDF/HTML Page 78 of 199
single page version

एतदेव दर्शयन्नाह —

टीका — मामात्मानमहं प्रपन्नोऽस्मि भवामि किं कृत्वा ? प्रच्याव्य व्यावृत्य केभ्यः ? विषयेभ्यः । केन कृत्वा ? मयैवात्मस्वरूपेणैव करणात्मना । क्व स्थितं माम् प्रपन्नोऽहं ? मयि स्थितं

jyāre antarātmā potāne siddha samān shuddha, buddha ane gnātā – draṣhṭārūp anubhave chhe ane abhed bhāvanānā baḷe shuddhātmasvarūpamān tanmay thaī jāy chhe tyāre te sarva karma – bandhanathī mukta thaī paramātmā banī jāy chhe teṭalā māṭe pote upāsak ane potānun shuddhātmasvarūp upāsya chhe, em samajī ane nirṇay karī antarmukh thaīne potānā svasamvedan gnān vaḍe nij shuddhātmānī upāsanā karavī te paramātmapadanī prāptino upāy chhe.

‘siddha samān sadā pad mero’ — siddhanā jevun ja paripūrṇa mārun svarūp shaktirūpe chhe. paramātmapad bahāramān nathī. te to mārāmān ja chhe, evī nirantar bhāvanānā baḷathī ātmā paramātmā banī shake chhe. tevī tenī shakti chhe. je ā shaktinun shraddhā – gnān kare chhe te ja potānā shuddhātmāmān ramaṇatā karī paramātmapadane prāpta kare chhe.

ā ja ārādhya – ārādhak bhāvanī vyavasthānun svarūp chhe. 31.

te ja batāvīne kahe chheḥ —

anvayārtha : (मां) mane – mārā ātmāne (विषयेभ्यः) pañchendriyanā viṣhayothī (प्रच्याव्य) haṭhāvīne (मया एव) mārā ja vaḍe – potānā ja ātmā vaḍe (अहं) hun (मयि स्थितं) mārāmān sthit (परमानंतनिर्वृत्तम्) param ānandathī nirvr̥utta (rachāyelā) (बोधात्मानं) gnānasvarūp ātmāne (प्रपन्नोऽस्मि) prāpta thayo chhun.

ṭīkā : hun mane eṭale mārā ātmāne prāpta thayo chhun. shun karīne? (mārā ātmāne) chhoḍāvīne – pāchho vāḷīne, shānāthī? viṣhayothī. shā vaḍe karīne? mārā ja vaḍe eṭale karaṇ

Page 50 of 170
PDF/HTML Page 79 of 199
single page version

आत्मस्वरूप एव स्थितम् । कथम्भूतं मां ? बोधात्मानं ज्ञानस्वरूपम् । पुनरपि कथम्भूतम् ? परमानन्दनिर्वृतं परमश्चासावानन्दश्च सुखं तेन निर्वृतं सुखीभूतम् अथवा परमानन्दनिर्वृतोऽहम् ।।३२।।

एवमात्मानं शरीराद्भिन्नं यो न जानाति तं प्रत्याह – (sādhan)rūp ātmasvarūp vaḍe ja; kyān rahelā evā mane hun prāpta thayo chhun? mārāmān rahelāne arthāt ātmasvarūmān ja rahelāne. kevā mane? bodhātmāne eṭale gnānasvarūpane. vaḷī kevā mane? param ānandathī nirvr̥utta (rachāyelā)ne – param ānand eṭale sukh, tenāthī nirvr̥utta (rachāyelā) – sukh thayelāne (evā mane eṭale ātmāne prāpta thayo chhun); athavā, hun param ānandathī nirvr̥utta (paripūrṇa) chhun.

bhāvārtha : bāhya indriyonā viṣhayothī mārā ātmāne chhoḍāvīne mārāmān rahelā param ānandathī paripūrṇa gnānasvarūp ātmāne, hun mārā ja puruṣhārthathī pāmyo chhun.

ā shlokamān ‘मया एव’ ane ‘मयि स्थितं’ – e shabdo bahu arthasūchak chhe te batāve chhe ke paramātmapad mārāmān – ātmāmān chhe, bīje bahār koī ṭhekāṇe nathī ane te pad hun ātma sanmukh thaīne puruṣhārtha karun to ja prāpta thāy, bījā koī bāhya sādhanathī ke koīnī kr̥upāthī te prāpta thāy nahi. paramātmapadanī prāpti māṭe te svāvalambananun grahaṇ ane parāvalambanano tyāg sūchave chhe.

vaḷī āchārye darshāvyun chhe ke ātmasvarūpanī prāpti men mārā ātmabaḷ vaḍe ja karī chhe. em potāno ātmavaibhav batāvī mumukṣhu jīvone preraṇā karī chhe ke, ‘tame paṇ svataḥ eṭale potānā ātmasāmarthyathī ja param padanī prāpti karo.’

ātmā ane parapadārthone (indriyonā viṣhayone) bhinna karavāmān ane ātmāne grahaṇ karavāmān karaṇ (sādhan) judān nathī; pragne ek ja karaṇ chhe, te vaḍe ja ātmāne bhinna karāy chhe ane te vaḍe ja tene grahaṇ karāy chhe.¹

ahīn sādhya sādhan ek ja chhe ‘bhinna bhinna nathī’ — em batāvyun chhe. 32.

evī rīte ātmāne sharīrathī bhinna je jāṇato nathī tenā prati kahe chheḥ — 1. juoḥ shrī samayasār gu. āvr̥utti – gāthā 294, 296 –

Page 51 of 170
PDF/HTML Page 80 of 199
single page version

टीका — यः प्रतिपन्नाद्देहात्परं भिन्नमात्मानमेवमुक्तप्रकारेण न वेत्ति । किं विशिष्टम् ? अव्ययं अपरित्यक्तानन्तचतुष्टयस्वरूपम् । स प्रतिपन्नान निर्वाणं लभते । किं कृत्वा ? तप्त्वाऽपि । किं तत् ? परमं तपः । ।।३३।।

anvayārtha : (एवं) ukta prakāre (यः) je (अव्ययं) avināshī (आत्मानं) ātmāne (देहात्) sharīrathī (परं न वेत्ति) bhinna jāṇatā nathī (सः) te (परमं तपः तप्त्वापि) ghor tapashcharaṇ karavā chhatān (निर्वाणं) mokṣha (न लभते) prāpta karato nathī.

ṭīkā : je prāpta thayelā dehathī ātmāne, e rīte – ukta prakāre bhinna jāṇato nathī, kevā ātmāne? avyay arthāt jeṇe anantachatuṣhṭay svarūpano tyāg karyo nathī tevā (ātmāne), te prāpta thayelā dehathī nirvāṇ pāmato nathī. shun karīne? tapyā chhatān, shun tapīne? param tapane.

bhāvārtha : je jīv avināshī ātmāne dehathī bhinna jāṇato nathī – anubhavato nathī, te ghor tap kare to paṇ samyaktva ke nirvāṇane pāmato nathī.

ātmā avināshī chaitanyasvarūp gnānānandamay chhe ane sharīr indriyādi achetan – jaḍ chhe. bannenān lakṣhaṇ bhinna bhinna chhe, tethī teo ekabījāthī bhinna chhe. ām je jīv jāṇato nathī te agnānī chhe, sva – paranā bhed – vignānathī rahit chhe. sharīrādinī jaḍ kriyāne jīv karī shake chhe em mānī te rāg – dveṣh kare chhe ane tethī ghor tap karavā chhatān te dharma pāmato nathī.

gnānasvarūp ātmānā bhān vinā jīv bhale vrat – tap – niyam – shīlādi āchare to paṇ te karmabandhanathī chhūṭashe nahi – nirvāṇ pāmashe nahi.¹ 1. paramārthamān aṇasthit je tapane kare, vratane dhare,