Page 12 of 170
PDF/HTML Page 41 of 199
single page version

तच्च प्रतिपद्यमानो मनुष्यादिचतुर्गतिसम्बन्धिशरीराभेदेन प्रतिपद्यते तत्र —

ane tenun pratipādan karī manuṣhyādi chaturgati sambandhī sharīrabhedathī jīvabhedanun temān pratipādan kare chhe.

anvayārtha : (अविद्वान्) mūḍh bahirātmā (नरदेहस्थ) manuṣhyadehamān rahelā (आत्मानं) ātmāne (नरम्) manuṣhya, (तिर्यङ्गस्थं) tiryañchanā sharīramān rahelā ātmāne (तिर्यंचम्) tiryañch, (सुरांङ्गस्थं) devanā sharīramān rahelā ātmāne (सुरं) dev (तथा) ane........

anvayārtha : (नारकांङ्गस्थं) nārakīnā sharīramān rahelā ātmāne (नारकं) nārakī (मन्यते) māne chhe. (तत्त्वतः) vāstavik rīte (स्वयं) svayam ātmā (तथा न) tevo nathī – arthāt te manuṣhya, tiryañch, dev ane nārakīrūp nathī; parantu vāstavik rīte ā ātmā (अनंतांतधीशक्ति) anantānant gnān ane anantānant shakti (vīrya) rūp chhe, (स्वसंवेद्यः) svānubhavagamya chhe – potānā anubhavagochar chhe ane (अचलस्थितिः) potānā svarūpamān sadā nishchal – sthir rahevāvāḷo chhe....... ✽

Page 13 of 170
PDF/HTML Page 42 of 199
single page version

टीका — नरस्य देहो नरदेहः तत्र तिष्ठतीति नरदेहस्थस्तमात्मानं नरं मन्यते । कोऽसौ ? अविद्वान् बहिरात्मा । तिर्यंचमात्मानं मन्यते । कथंभूतं ? तिर्यगङ्गस्थं तिरश्चामङ्गं तिर्यगङ्गं तत्र तिष्ठतीति तियङ्गस्थस्तं । सुराङ्गस्थं आत्मानं सुरं तथा मन्यते ।।८।। नारकमात्मानं मन्यते । किं विशिष्टं ? नारकाङ्गस्थं । न स्वयं तथा नरादिरूप आत्मा स्वयं कर्मोपाधिमंतरेण न भवति । कथं ? तत्त्वतः परमार्थतो न भवति । व्यवहारेण तु यदा भवति तदा भवतु । कर्मोपाधिकृता हि जीवस्य मनुष्यादिपर्यायास्तन्निवृतौ निवर्तमानत्वात् न पुनः वास्तवा इत्यर्थः । परमार्थतस्तर्हिकीदृशोऽसावित्याहअनन्तानन्तधीशक्तिः धीश्च शक्तिश्च धीशक्ति अनन्तानन्ते धीशक्ति यस्य । तथाभूतोऽसौकुतः परिच्छेद्य इत्याह – स्वसंवेद्यो निरुपाधिकं हि रूपं वस्तुनः स्वभावोऽभिधीयते । कर्माद्यपाये चानन्तान्तधीशक्तिपरिणत आत्मा स्वसंवेदनेनैव वेद्यः । तद्विपरीतपरिणत्यनुभवस्य संसारावस्थायां कर्मोपाधिनिर्मितत्वात् । अस्तु नाम तथा स्वसंवेद्यः

ṭīkā : narano deh te naradeh. temān rahe chhe tethī naradehastha. te (naranā dehamān rahenār) ātmāne nar māne chhe. koṇ te (āvun māne chhe)? avidvān – bahirātmā (evun māne chhe); tiryañchane ātmā māne chhe, kevā (tiryañch)ne? tiryañchonā sharīramān rahenārane – tiryañchonun sharīr te tiryañchasharīr – temān rahe chhe tethī tiryaṅgastha – tene (ātmā māne chhe). tevī rīte devonā sharīramān rahenār (ātmā)ne dev māne chhe.

nārakane ātmā māne chhe. kevā (nārakane)? nārakīnā sharīramān rahenārane. ātmā svayam narādirūp nathī; karmopādhi vinā te svayam thato nathī. kevī rīte? tattvataḥ eṭale paramārthe te (tevo) nathī, paṇ vyavahāre te hoy to bhale hoy. jīvanī manuṣhyādi paryāyo karmopādhithī thayelī chhe. te (karmopādhi) nivr̥utta thatān (maṭatān) te (paryāy) nivr̥utta thatī hovāthī vāstavamān (te paryāyo jīvanī) nathī – em artha chhe.

tyāre paramārthe te (ātmā) kevo chhe? te kahe chhe. te anantānant dhīshakti – arthāt anantānant gnān ane shakti – vāḷo chhe. tevo te kevī rīte jāṇī shakāy (anubhavī shakāy)? te kahe chhe. te svasamvedya chhe. nirupādhik rūp ja vastuno svabhāv kahevāy chhe. karmādino vināsh thatān, anantānant gnān – shaktirūpe pariṇat ātmā svasamvedanathī ja vedī shakāy chhe. sansār – avasthāmān te karmopādhithī nirmit (nirmāyelo) hovāthī tenāthī viparīt pariṇatino anubhav thāy chhe.

tevo svasamvedya (ātmā) bhale ho, paṇ te keṭalo kāl? sarvadā to nahi hoy, kāraṇ ke pāchhaḷathī tenā rūpano nāsh thāy chhe. (āvī shaṅkāno parihār karatān) kahe chhe ke – tenī

Page 14 of 170
PDF/HTML Page 43 of 199
single page version

कियत्कालमसौ न तु सर्वदा । पश्चात् तद्रूपविनाशादित्याह – अचलस्थितिः अनंतांतधीशक्ति- स्वभावेनाचलास्थितिर्यस्य सः । यैः पुनर्योगसांख्यैर्मुक्तौ तत्प्रच्युतिरात्मनोऽभ्युपगता ते प्रमेयकमलमार्तण्डे न्यायकुमुदचन्द्रे च मोक्षविचारे विस्तरतः प्रत्याख्याताः ।।९।। (ātmānī) achaḷ sthiti chhe, kāraṇ ke anantānant dhīshaktinā svabhāvanā kāraṇe te achal sthitivāḷo chhe. je yog ane sāṅkhyamatavāḷāoe, muktinā viṣhayamān ātmānī tenāthī (muktithī) prachyutino (patanano) sambhav mānyo chhe, tenā sambandhī (khaṇḍanarūpe) prameyakamalamārtaṇḍa ane nyāyakumudachandramān mokṣhavichār – prasaṅge vistārathī kahevāmān āvyun chhe.

bhāvārtha : naranārakādi je paryāyone jīv dhāraṇ kare chhe te paryāyorūp agnānī potāne māne chhe. vāstavamān jīv te paryāyorūp nathī, paṇ te svānubhavagamya, shāshvat ane anantānantagnān – vīryamay chhe. mukta – avasthāmān (mokṣhamān) tenī sthiti achal chhe; tyānthī (muktithī) tenun kadī paṇ patan thatun nathī – arthāt jīv mukta thayā pachhī kadī pharīthī sansāramān āvato nathī. yog ane sāṅkhyamatavāḷānī mānyatā tenāthī viparīt chhe.

bahirātmā naranārakādi paryāyone ja potānī sāchī avasthā māne chhe. ātmānun vāstavik svarūp tenāthī bhinna, karmopādhirahit, shuddha, chaitanyamay, ṭaṅkotkīrṇa ek gnātā – draṣhṭā chhe, abhedya chhe, anantagnān tathā anantavīryathī yukta chhe ane achalasthitirūp chhe – āvun bhedagnān (vivekagnān) tene hotun nathī, tethī te sansāranā par padārthomān tathā manuṣhyādi paryāyomān ātmabuddhi kare chhe – tene ātmā māne chhe.

jīv je je gatimān jāy chhe te te gatine anurūp judo judo svāṅg (veṣh) dhāraṇ kare chhe. ā svāṅg achetan chhe, jaḍ chhe ane kṣhaṇik chhe. te veṣhane dhāraṇ karanār jīv, tenāthī bhinna, shāshvat, gnānasvarūp chetan dravya chhe. agnānīne potānā vāstavik svarūpanun bhān nathī, tethī te bāhya veṣhane ja jīv mānī te pramāṇe vartāv kare chhe.

‘‘.......amūrtik pradeshono puñj prasiddha gnānādi guṇono dhārak anādinidhan vastu pote (ātmā) chhe, tathā mūrtik pudgal dravyono piṇḍ prasiddha gnānādirahit navīn ja jeno sanyog thayo chhe evān sharīrādi pudgal ke je potānāthī par chhe – e bannenā sanyogarūp nānā prakāranā manuṣhya – tiryañchādi paryāyo hoy chhe te paryāyomān ā mūḍh jīv ahambuddhi dhārī rahyo chhe, svaparano bhed karī shakato nathī. je paryāy pāmyo hoy tenej potāpaṇe māne chhe; tathā e paryāyamān paṇ je gnānādi guṇo chhe te to potānā guṇ chhe ane rāgādik chhe te potāne

Page 15 of 170
PDF/HTML Page 44 of 199
single page version

स्वदेहे एवमध्यवसायं कुर्वाणो बहिरात्मा परदेहे कथंभूतं करोतीत्याह –

टीका — व्यापार – व्याहाराकारादीना स्वदेहसदृशं परदेहं दृष्ट्वा । कथंम्भूतं ? परात्मनाधिष्ठितं कर्मवशात्स्वीकृतं अचेतनं चेतनेन संगतं । मूढो बहिरात्मा परत्वेन परात्मत्वेन अध्यवस्यति ।।१०।। karmanimittathī aupādhikabhāv chhe; vaḷī varṇādik chhe te potānā guṇo nathī paṇ sharīrādi pudgalanā guṇo chhe; sharīrādimān paṇ varṇādinun vā paramāṇunun palaṭāvun nānā prakārarūp thayā kare chhe. e sarva pudgalanī avasthāo chhe, parantu te sarvane ā jīv potānun svarūp jāṇe chhe. tene svabhāv – parabhāvano vivek thaī shakato nathī.’’¹ 8 – 9

svadehamān āvo adhyavasāy karanār bahirātmā paradehamān kevo adhyavasāy kare chhe, te kahe chhe –

anvayārtha : (मूढः) agnānī bahirātmā, (परमात्माधिष्ठितं) bījānā ātmā sāthe rahelā (अचेतनं) achetan – chetanārahit (परदेहं) bījānā sharīrane, (स्वदेहसदृशं) potānā sharīr samān (दृष्ट्वा) joīne (परत्वेन) bījānā ātmārūpe (अध्यवस्यति) māne chhe.

ṭīkā : vyāpār, vyāhār (vāṇī, vachan) ākārādivaḍe paradehane potānā deh samān joīne – kevo (joīne)? karmavashāt bījānā ātmāthī adhiṣhṭhit – svīkr̥ut achetan (paranā dehane) chetanāyukta joīne bahirātmā tene (dehane) parapaṇārūp – arthāt paranā ātmārūpe māne chhe. ✽

1. mokṣhamārgaprakāshak gu. āvr̥utti – pr̥u. 42.

Page 16 of 170
PDF/HTML Page 45 of 199
single page version

एवंविधाध्यवसायात्किं भवीत्याह –

टीका – विभ्रमो विपर्यासः पुंसां वर्तते ? किं विशिष्टानां ? अविदितात्मनां अपरिज्ञातात्मस्वरूपाणां । केन कृत्वाऽसौ वर्तते ? स्वपराध्यवसायेन । क्व ? देहेषु । कथम्भूतो

bhāvārtha : agnānī bahirātmā, jevī rīte potānā sharīrane potāno ātmā māne chhe tevī rīte bījānā (strī – putra – mitrādikanā) achetan sharīrane temano (strī – putra – mitrādikano ātmā) māne chhe.

jem potānā sharīrano nāsh thatān, bahirātmā potāno nāsh samaje chhe, tem strī – putra – mitrādinā sharīrano nāsh thatān te temanā ātmāno nāsh samaje chhe. em te potānā sharīramān ātmabuddhi – ātmakalpanā – karī duḥkhī thāy chhe, ane bījāo paṇ sharīranī pratikūḷatānā kāraṇe duḥkhī thāy chhe em māne chhe. 10.

evā prakāranā adhyavasāyathī shun thāy chhe te kahe chhe —

anvayārtha : (अविदितात्मनां पुंसां) ātmānā svarūpathī agnān puruṣhone, (देहेषु) (स्वपराध्यवसायेन) potānī ane paranī ātmabuddhinā kāraṇe (पुत्रभार्यादिगोचरः) putra – strī – ādikanā viṣhayamān (विभ्रमः वर्तते) vibhram varte chhe.

ṭīkā : puruṣhone vibhram arthāt viparyās (mithyāgnān) varte chhe. kevā puruṣhone? ātmāthī ajāṇ – ātmasvarūpane nahi jāṇanārā – puruṣhone. shāthī karīne te (vibhram) varte chhe? svaparanā adhyasāyathī. (vibhram) kyān thāy chhe? sharīro viṣhe. kevo vibhram thāy chhe? putra – ✽

Page 17 of 170
PDF/HTML Page 46 of 199
single page version

विभ्रमः ? पुत्रभार्यादिगोचरः परमार्थतोऽनात्मीयमनुपकारकमपि पुत्रभार्याधनधान्यादिकमात्मीयमुपकारकं च मन्यते । तत्सम्पत्तौ संतोषं तद्वियोगे च महासन्तापमात्मवधादिकं च करोति ।।११।। bhāryādi viṣhayak (vibhram thāy chhe.) – paramārthe (vāstavamān) putra, strī, dhan, dhānyādi ātmīy (potānān) temaj upakārak nahi hovā chhatān, te (vibhramit puruṣh) temane ātmīy tathā upakārak māne chhe, temanī sampattimān (ābādīmān) te santoṣh tathā tenā viyogamān mahāsantāp ane ātmavadhādik kare chhe.

bhāvārtha : je puruṣhone ātmasvarūpanun yathārtha gnān nathī, teo potānā sharīramān potānā ātmānī ane paranā sharīramān paranā ātmānī kalpanā karī, strī – putrādikanā viṣhayamān vibhrānta rahe chhe – arthāt potānā sharīranī sāthe strī – putrādikanā sharīr – sambandhane ja potānā ātmāno sambandh māne chhe.

bahirātmā strī – putra – mitrādi anātmīy arthāt par hovā chhatān temane ātmīy māne chhe ane potāne anupakārak hovā chhatān temane upakārak mānī temanī rakṣhāno prayatna kare chhe, tenā sanyogādimān sukhī thāy chhe ane temanā viyogādimān mahāsantāp māne chhe ane ātmavadh paṇ kare chhe.

‘‘........sharīrano sanyog thavā ane chhūṭavānī apekṣhāe janma – maraṇ hoy chhe tene potānān janma – maraṇ mānī ‘‘hun ūpajyo, hun marīsh’’ em māne chhe. vaḷī sharīranī ja apekṣhāe anya jīvothī sambandh māne chhe, jemake jenāthī sharīr nīpajyun tene potānān mātā – pitā māne chhe, sharīrane ramāḍe tene potānī ramaṇī māne chhe, sharīravaḍe nīpajyān tene potānān dīkarā – dīkarī māne chhe, sharīrane je upakārak chhe tene potāno mitra māne chhe tathā sharīranun būrun kare tene potāno shatru māne chhe, ityādirūp tenī mānyatā hoy chhe. ghaṇun shun kahīe? harakoī prakāravaḍe potāne ane sharīrane te ekarūp ja māne chhe.......’’¹

‘‘........vaḷī jem koī bahāvaro beṭho hato tyān koī anya ṭhekāṇethī māṇas, ghoḍā ane dhanādik āvī ūtaryān; te sarvane ā bahāvaro potānān jāṇavā lāgyo, paṇ e badhān potapotāne ādhīn hovāthī temān koī āve, koī jāy ane koī anek avasthārūp pariṇame – em e sarvanī parādhīn kriyā thavā chhatān ā bahāvaro tene potāne ādhīn jāṇī mahā khedakhinna thāy chhe. e pramāṇe ā jīv jyān paryāy (sharīr) dhāraṇ kare chhe tyān koī anya ṭhekāṇethī putra, ghoḍā ane dhanādik āvīne svayam prāpta thāy chhe tene ā jīv potānān 1. mokṣhamārga prakāshak gu. āvr̥utti – pr̥u. 83.

Page 18 of 170
PDF/HTML Page 47 of 199
single page version

एवंविधविभ्रामाच्च किं भवतीत्याह –

टीका — तस्माद्विभ्रमाद्बहिरात्मनि संस्कारो वासना दृढोऽविचलो जायते । किन्नामा ? अविद्यासंज्ञितः अविद्या संज्ञाऽस्य संजातेति ‘‘तारकादिभ्य इतच्’’ येन संस्कारेण कृत्वालोको- ऽविवेकिजनः । अंगमेव च शरीरमेव । स्वं आत्मानं । पुनरपि जन्मान्तरेऽपि । अभिमन्यते ।।१२।। jāṇe chhe, paṇ e to potapotāne ādhīn koī āve, koī jāy tathā koī anek avasthārūp pariṇame – em tenī parādhīn kriyā hoy chhe, tene potāne ādhīn mānī ā jīv khedakhinna thāy chhe.’’² 11.

evā prakāranā vibhramathī shun thāy chhe? te kahe chheḥ –

anvayārtha : (तस्मात्) e vibhramathī (अविद्यासंज्ञितः) avidyā nāmano (संस्कारः) (दृढः) draḍh – majabūt (जायते) thāy chhe, (येन) je kāraṇathī (लोकः) agnānī jīv (पुनः अपि) janmāntaramān paṇ (अंगम् एव) sharīrane ja (स्वं अभिमन्यते) ātmā māne chhe.

ṭīkā : te vibhramathī bahirātmāmān sanskār eṭale vāsanā draḍh – avichal thāy chhe. kayā nāmano (sanskār)? avidyā nāmano (sanskār) – avidyā sañgnā jenī chhe te – je sanskārane līdhe avivekī (agnānī) jan aṅgane ja eṭale sharīrane ja pharīthī paṇ, arthāt anya janmamān paṇ potāno ātmā māne chhe.

bhāvārtha : ā jīvane agnānajanit avidyā sanskār anādikālathī chhe, strī – putrādi par padārthomān ātmabuddhi karavāthī ā sanskār draḍh thāy chhe ane tene līdhe anya janmamān paṇ jīv sharīrane ja ātmā māne chhe. ✽

2. mokṣhamārga prakāshak, gu. āvr̥utti – pr̥u. 52.

Page 19 of 170
PDF/HTML Page 48 of 199
single page version

एवमभिमन्यमानश्चासौ किं करोतीत्याह —

टीका – देहे स्वबुद्धित्मबुद्धिरार्बहिरात्मा किं करोति ? आत्मानं युनक्ति सम्बद्धं करोति

anādi agnānatānā kāraṇe ā jīvane je paryāy (sharīr) prāpta thāy chhe tene te potāno ātmā samajī le chhe ane teno āvo agnānātmak sanskār janma – janmāntaromān paṇ banyo rahevāthī te draḍh thato jāy chhe. jem rassīnā ghasārāthī kūvānā pattharamān kāpo vadhu ne vadhu ūṇḍo paḍato jāy chhe, tem avidyānā sanskāro paṇ agnānī jīvamān vadhu ne vadhu ūṇḍā ūtaratā jāy chhe.

avidyānā sanskārothī prerāī ā jīv sharīrādi par padārtho viṣhe ātmabuddhi kare chhe. potāne parano kartā – bhoktā māne chhe, par pratye ahaṅkār – mamakār buddhi ne ekatābuddhi kare chhe. ā kāraṇathī tene rāg – dveṣh thāy chhe ane rāg – dveṣhathī tenun sansār – chakra chālu ja rahe chhe. 12.

evī rīte mānīne te shun kare chhe? te kahe chheḥ –

anvayārtha : (देहे स्वबुद्धिः) sharīramān ātmabuddhi karanār bahirātmā (निश्चयात्) nishchayathī (आत्मानं) potānā ātmāne (एतेन) tenī sāthe – sharīranī sāthe (युनक्ति) joḍe chhe – sambandh kare chhe, arthāt bannene ekarūp māne chhe, parantu (स्वात्मनि एव आत्मधीः) potānā ātmāmān ja ātmabuddhi karanār antarātmā (देहिनं) potānā ātmāne (तस्मात्) tenāthī – sharīrathī (वियोजयति) pr̥uthak – alag kare chhe.

ṭīkā : sharīramān ¹svabuddhi – ātmabuddhi karanār bahirātmā shun kare chhe? te (potānā) 1. pāṭaṇ – jain bhaṇḍāranī prat ādhāre ‘samādhishatak’nī ṭīkānā anuvādamān shrīyut maṇilāl nabhubhāī

Page 20 of 170
PDF/HTML Page 49 of 199
single page version

दीर्धसंसारिणं करोतीत्यर्थः । केन ? एतेन देहेन । निश्चयात् परमार्थेन । स्वात्मन्येव जीवस्वरूपे एव आत्मधीरन्तरात्मा । निश्चयाद्वियोजयति असम्बद्धं करोति देहिनं ।।१३।। ātmāne (sharīr sāthe) joḍe chhe – (tenī sāthe) sambandh kare chhe; tene dīrgha sansārī kare chhe – evo artha chhe. konī sāthe (joḍe chhe)? nishchayathī eṭale nakkī te sharīr sāthe (joḍe chhe); paṇ ātmāmān ja eṭale jīvasvarūpamān ja ātmabuddhivāḷo antarātmā nishchayathī tene (ātmāne) tenāthī (sharīrathī) pr̥uthak (alag) kare chhe – (sharīr sāthe) asambandh kare chhe.

bhāvārthaḥ agnānī bahirātmā potānā sharīramān sva-buddhi-ātmabuddhi kare chhe arthāt sharīr ane ātmāne ekarūp māne chhe, jyāre gnānī antarātmā potānā ātmāne sharīrathī bhinna samaje chhe.

‘‘........ā jīv e sharīrane potānun aṅg jāṇī potāne ane sharīrane ekarūp māne chhe, paṇ sharīr to karmoday ādhīn koī veḷā kr̥ush thāy, koī veḷā sthūl thāy, koī veḷā naṣhṭa thāy ane koī veḷā navīn ūpaje, ityādi charitra thāy chhe. e pramāṇe tenī parādhīn kriyā thavā chhatān ā jīv tene potāne ādhīn jāṇī mahā khedakhinna thāy chhe.....’’¹

dehādhyāsathī mithyādraṣhṭi bahirātmā sharīrane ja ātmā mānato hovāthī tene navān navān sharīrono sambandh thato rahe chhe ane tethī te anantakāl sudhī ā gahan sansāravanamān bhaṭakato phare chhe tathā sansāranā tīvra tāpathī sadā baḷato rahe chhe.

antarātmāne sharīrādimān ātmabuddhi (mamatvabuddhi) hotī nathī; paṇ tene potānā gnānadarshanasvarūp ātmāmān ja ātmabuddhi hoy chhe; tethī te sharīrane, potānā chaitanyasvarūpathī bhinna, pudgalano piṇḍ samaje chhe. bhed – gnānanā baḷe te dhyānadvārā – svarūpalīnatā dvārā potānā ātmāne sharīrādinā bandhanathī sarvathā pr̥uthak kare chhe ane sadāne māṭe mukta thaī jāy chhe.

āvī rīte draṣhṭipherane līdhe bahirātmā par sāthe ekatvabuddhi karī sansāramān rakhaḍe chhe, jyāre antarātmā par sātheno sambandh toḍī tathā sva sāthe sambandh joḍī ante sansāranā duḥkhothī sarvathā mukta thāy chhe.

anādi kālathī sharīrane ātmā mānavānī bhūl jīve pote ja potānī agnānatāthī karī chhe ane ātmagnān vaḍe te ja potānī bhūl sudhārī shake chhe.

‘sharīrādimān ātmabuddhirūp vibhramathī utpanna thayelun duḥkh ātmagnānathī ja shānta thāy chhe’² 13. 1. mokṣhamārga prakāshak, gu. āvr̥utti – pr̥u. 52 2. juoḥ ‘samādhitantra’ – shlok 41.

Page 21 of 170
PDF/HTML Page 50 of 199
single page version

देहेष्वात्मानं योजयतश्च बहिरात्मनो दुर्विलसितोपदर्शनपूर्वकमाचार्योऽनुशयं कुर्वन्नाह —

टीका – जाताः प्रवृत्ताः । काः ? पुत्रभार्यादिकल्पनाः । क्व ? देहेषु । कया ? आत्मधिया । क्व आत्मधीः ? देहेष्वेव । अयमर्थः – पुत्रादिदेहं जीवत्वेन प्रतिपद्यमानस्य मत्पुत्रो भार्येतिकल्पना विकल्पा जायन्ते । ताभिश्चानात्मनीयाभिरनुपकारिणीभिश्च सम्पत्तिं पुत्रभार्यादिविभूत्यतिशयं आत्मानो मन्यते जगत्कर्तृ हा हतं नष्टं स्वस्वरूप – परिज्ञानाद् बहिर्भूतं जगत् बहिरात्मा प्राणिगणः ।।१४।।

sharīromān ātmāno sambandh joḍanār bahirātmānā nindanīy vyāpārane batāvīne āchārya khed pragaṭ karatān kahe chheḥ –

anvayārtha : (देहेषु) sharīromān (आत्मधिया) ātmabuddhinā kāraṇe (पुत्रभार्यादि- कल्पनाः जाताः) māro putra, mārī strī, ityādi kalpanāo utpanna thāy chhe. (हा) khed chhe ke (जगत्) bahirātma – svarūp prāṇigaṇ (ताभिः) e kalpanāonā kāraṇe (सम्पत्तिम्) strī – putrādinī samr̥uddhine (आत्मनः) potānī samr̥uddhi (मन्यते) māne chhe. evī rīte ā jagat (हतं) haṇāī rahyun chhe.

ṭīkā : utpanna thaī – pravartī. shun (pravartī)? putra – strī ādi sambandhī kalpanāo. shāne viṣhe? sharīro viṣhe. kayā kāraṇe? ātmabuddhinā kāraṇe. shāmān ātmabuddhi? sharīromān ja. artha e chhe ke – putra vagerenā dehane jīvarūpe mānanārane, ‘māro putra, strī – evī kalpanāo – vikalpo thāy chhe. anātmarūp ane anupakārak evī te kalpanāothī putra – bhāryādirūp vibhūtinā atishay svarūp sampattine jagat potānī māne chhe. are! svasvarūpanā parignānathī bahirbhūt (rahit) bahirātmārūp jagat – prāṇigaṇ – haṇāī rahyun chhe.

bhāvārtha : dehamān ātmabuddhinā kāraṇe ātmasvarūpanā gnānathī rahit bahirātmāo, strī – putrādi sambandhomān mārāpaṇānī kalpanāo kare chhe ane temanī samr̥uddhine potānī samr̥uddhi māne chhe. ām ā jagat haṇāī rahyun chhe – e khedanī vāt chhe.

Page 22 of 170
PDF/HTML Page 51 of 199
single page version

इदानीमुक्तमर्थमुपसंहृत्यात्मन्यन्तरात्मनोऽनुप्रवेशं दर्शयन्नाह —

jyānsudhī jīvane sharīramān ātmabuddhi rahe chhe tyānsudhī tene potānā nirākul nijānandarasano svād āvato nathī ane potānī anantachatuṣhṭayarūp sampattithī agnāt rahe chhe. te strī – putra – dhan – dhānyādi bāhya sampattione potānī mānī tenā sanyog – viyogamān harṣha – viṣhād kare chhe. tenā phalasvarūp tenun sansār – paribhramaṇ chālu rahe chhe. tethī āchārya khed darshāvatān kahe chhe ke, ‘‘hāy! ā jagat māryun gayun! ṭhagāī gayun! tene potānun kāī paṇ bhān rahyun nahi!’’

‘‘........vaḷī koī vakhate koī prakāre potānī ichchhānusār pariṇamatā joī ā jīv e sharīr – putrādikamān ahaṅkār – mamakār kare chhe ane e ja buddhithī tene upajāvavānī, vadhāravānī tathā rakṣhā karavānī chintāvaḍe nirantar vyākuḷ rahe chhe, nānā prakāranān duḥkh veṭhīne paṇ temanun bhalun ichchhe chhe......’’¹

‘‘.......mithyādarshan vaḍe ā jīv koī veḷā bāhya sāmagrīno sanyog thatān tene paṇ potānī māne chhe, putra, strī, dhan, dhānya, hāthī, ghoḍā, mandir (makān) ane nokar – chākarādi je potānāthī pratyakṣha bhinna chhe. sadākāḷ potāne ādhīn nathī – em potāne jaṇāy to paṇ temān mamakār² kare chhe, putrādikamān ‘‘ā chhe te hun ja chhun’’ — evī paṇ koī veḷā bhramabuddhi thāy chhe. mithyādarshanathī sharīrādikanun svarūp paṇ anyathā ja bhāse chhe.......’’³ 14.

have kahelā arthano upasanhār karīne ātmāmān antarātmāno anupravesh darshāvatān kahe chheḥ — 1. mokṣhamārga prakāshak, gu. āvr̥utti – pr̥u. 53. २. वपुर्गृहं धनं दाराः पुत्रा मित्राणि शत्रवः ।

3. mokṣhamārga prakāshak, gu. āvr̥utti – pr̥u. 83.

Page 23 of 170
PDF/HTML Page 52 of 199
single page version

टीका — मूलं कारणं । कस्य ? संसारदुःखस्य । काऽसौ ? देहएवात्मधीः । देहः कायः स एवात्म इति धीः । यत एवं ततस्तस्मात्कारणात् । एनां देहएवात्मबुद्धिं त्यक्त्वा अन्तः प्रविशेत् आत्मनि आत्मबुद्धिं कुर्यात् अन्तरात्मा भवेदित्यर्थः । कथं भूतः सन् ? बहिरव्यापृतेन्द्रियः बहिर्बाह्यविषयेषु अव्यापृतान्यप्रवृत्तानीन्द्रियाणि यस्य ।।१५।।

anvayārtha : (देहे) sharīramān (आत्मधीः एव) ātmabuddhi hovī te ja (संसारदुःखस्य) sansāranā duḥkhanun (मूलं) kāraṇ chhe (ततः) tethī (एनां) tene – sharīramān ātmabuddhine – (त्यक्त्वा) chhoḍīne tathā (बहिः अव्यापृतेन्द्रियः) bāhya viṣhayomān indriyonī pravr̥uttine rokīne (अन्तः) antaraṅgamān – ātmāmān (प्रविशेत्) pravesh karavo.

ṭīkā : mūl eṭale kāraṇ, konun? sansāraduḥkhanun te (kāraṇ) kayun? dehamān ja ātmabuddhi arthāt deh – kāy te ja ātmā evī buddhi (mānyatā) te. te kāraṇane līdhe teno, eṭale dehamān ja ātmabuddhino, tyāg karīne antaramān pravesh karavo – ātmāmān ātmabuddhi karavī – antarātmā thavun – evo artha chhe. kevo thaīne? bāhyamān avyāpr̥ut indriyovāḷo thaīne – arthāt bāhya viṣhayomān jenī indriyo avyāpr̥ut eṭale apravr̥utta thaī chhe (rokāī gaī chhe – aṭakī gaī chhe) tevo thaīne.

bhāvārtha : sharīramān ātmabuddhi thavī e ja sansāranun mūḷ (ek ja sāchun) kāraṇ chhe, māṭe tene chhoḍīne tathā indriyonī bāhya viṣhayomān thatī pravr̥uttine rokīne ātmāmān pravesh karavo, arthāt par taraphathī haṭhīne svasanmukh thavun.

sansāramān jeṭalān duḥkh chhe te badhā sharīramān ekatābuddhinā kāraṇe ja hoy chhe. jyān sudhī jīvane bāhya padārthomān ātmabuddhi rahe chhe tyānsudhī ātmānī sāthe sharīrano sambandh rahyā kare chhe ane tethī tene sansāramān ghor duḥkh bhogavavān paḍe chhe.

jyāre jīvane sharīrādi par padārtho taraphano mamatvabhāv chhūṭī jāy chhe tyāre tene bāhya padārthomān ahaṅkār – mamakārabuddhi hotī nathī. te parathī mukh moḍī svasanmukh ḍhaḷe chhe ane ātmik ānand anubhave chhe; tethī granthakāre samasta duḥkhonun mūḷ kāraṇ je sharīramān ātmabuddhi chhe teno tyāg karī, antarātmā thavānī jīvane preraṇā karī chhe, jethī te ghor sānsārik duḥkhothī chhuṭakāro pāmī sāchā nirākul sukhanī prāpti kare.

Page 24 of 170
PDF/HTML Page 53 of 199
single page version

अन्तरात्मा आत्मन्यात्मबुद्धि कुर्वाणोऽलब्धलाभात्संतुष्ट आत्मीयां बहिरात्मावस्थामनुस्मृत्य विषादं कुर्वन्नाह —

‘‘......ā jīvane paryāyamān ahambuddhi thāy chhe, tethī te potāne ane sharīrane ekarūp jāṇī pravarte chhe. ā sharīramān potāne ruche evī iṣhṭa avasthā thāy chhe temān rāg kare chhe tathā potāne aṇaruchatī evī aniṣhṭa avasthāmān dveṣh kare chhe. sharīranī iṣhṭa avasthānā kāraṇabhūt bāhya padārthomān rāg kare chhe tathā tenā ghātak padārthomān dveṣh kare chhe......koī bāhya padārtha sharīranī avasthānā kāraṇarūp nathī, chhatān temān paṇ te rāgadveṣh kare chhe.’’¹

‘‘potāno svabhāv to draṣhṭā – gnātā chhe. have pote kevaḷ dekhavāvāḷo jāṇavāvāḷo to raheto nathī, paṇ je je padārthone te dekhe – jāṇe chhe temān iṣhṭa – aniṣhṭapaṇun māne chhe ane tethī rāgīdveṣhī thāy chhe. koīnā sadbhāvane tathā koīnā abhāvane ichchhe chhe, paṇ teno sadbhāv ke abhāv ā jīvano karyo thato ja nathī, kāraṇ ke koī dravya koī anya dravyano kartā chhe ja nahi,² paṇ sarva dravyo potapotānā svabhāvarūp pariṇame chhe; mātra ā jīv vyartha kaṣhāyabhāv karī vyākuḷ thāy chhe.

vaḷī kadāchit pote ichchhe tem ja padārtha pariṇame to paṇ te potāno pariṇamāvyo to pariṇamyo nathī, paṇ jem chālatā gāḍāne dhakelī bāḷak em māne ke, ‘‘ā gāḍāne hun chalāvun chhun’’ – e pramāṇe te asatya māne chhe.³........

māṭe sharīrādi mārān chhe ane tenī kriyā hun karī shakun chhun evī sharīramān ātmabuddhi te agnānachetanā chhe. teno tyāg karī ‘ātmā e ja māro chhe’ — evī ātmāmān ātmabuddhirūp gnāyakasvabhāvanun avalamban karī antarātmā thavā, āchārye agnānī jīvane upadesh karyo chhe. 15.

antarātmā ātmāmān ātmabuddhi karato, alabdha (pūrve nahi prāpta thayelā evā) lābhathī santoṣh pāmī, potānī bahirātmāvasthānun smaraṇ karīne viṣhād (khed) kare chhe. te kahe chheḥ — 1. mokṣhamārga prakāshak, gu. āvr̥utti – pr̥u. 92 2. ko dravya bījā dravyane utpād nahi guṇano kare,

3. mokṣhamārga prakāshak, gu. āvr̥utti – pr̥u. 90.

Page 25 of 170
PDF/HTML Page 54 of 199
single page version

टीका — मत्त आत्मस्वरूपात् । च्युत्वा व्यावृत्य । अहं पतितः अत्यासक्त्या प्रवृत्तः । क्व ? विषयेषु । कैः कृत्वा ? इन्द्रियद्वारैः इन्द्रियमुखैः । ततस्तान् विषयान् प्रपद्य ममोपकारका एते इत्यतिगृह्यानुसृत्य । मां आत्मानं । न वेद न ज्ञातवान् । कथं ? अहमित्युल्लेखेन अहमेवाहं न शरीरादिकमित्येवं तत्त्वतो न ज्ञातवानित्यर्थः । कदा ? पुरा पूर्वं अनादिकाले ।।१६।।

anvayārtha : (अहं) hun (पुरा) anādikālathī (मत्तः) ātmasvarūpathī (च्युत्वा) chyut thaīne (इन्द्रियद्वारेः) indriyodvārā (विषयेषु) viṣhayomān (पतितः) patit thayo, (ततः) tethī (तान्) te viṣhayone (प्रपद्य) prāpta karī (तत्त्वतः) vāstavamān (मां) mane – potāne (अहं इति न वेद) hun te ja chhun ātmā chhun em men oḷakhyo nahi.

ṭīkā : mārāthī arthāt ātmasvarūpathī chyut thaī – pāchho haṭhī, hun patit thayo arthāt ati āsaktithī pravartyo. kyān (pravartyo)? viṣhayomān. konā dvārā? indriyorūp dvārothī – indriy – mukhethī. pachhī te viṣhayone prāpta karīne, te mārā upakārak chhe em samajī tene atipaṇe grahī – anusarī men potāne ātmāne – oḷakhyo nahi – jāṇyo nahi. kevā prakāre (na jāṇyo)? ‘hun’ evā ullekhathī hun ja pote (ātmā) chhun, sharīrādirūp nathī. em tattvataḥ (vāstavamān) men jāṇyun nahi – evo artha chhe. kyāre? pūrve – anādikāle.

bhāvārtha : antarātmā vichār kare chhe ke, ‘hun anādikālathī ātmasvarūpane chūkī indriyonā viṣhayomān āsakta rahyo; temān ātmabuddhi karī men mārā ātmānun vāstavik svarūp jāṇyun nahi.’

jyānsudhī jīvane potānā asalī chaitanyasvarūpanun yathārtha parignān hotun nathī, tyānsudhī te potānā svarūpathī chyut thaī bāhya indriyonā viṣhayone potāne sukhadāyak – upakārak samajī temān ati āsakti rahe chhe – temān ātmabuddhi kare chhe, paṇ jyāre tene chaitanya ane par jaḍ padārthonun indriyonā viṣhayonun bhedavignān thāy chhe ane potānān nirākul chidānand – sudhārasano svād āve

Page 26 of 170
PDF/HTML Page 55 of 199
single page version

अथात्मो ज्ञप्तावुपायं दर्शयन्नाह —

टीका – एवं वक्ष्यमाणन्यायेन । बहिर्वाचं पुत्रभार्याधनधान्यादिलक्षणान्बहिरर्थ-वाचकशब्दान् । त्यक्त्वा । अशेषतः साकल्येन । पश्चात् अन्तर्वाचं अहं प्रतिपादकः, प्रतिपाद्यः, सुखी, दुःखी, चेतनो वेत्यादिलक्षणमन्तर्जल्पं त्यजेदशेषतः । एष बहिरन्तर्जल्पत्यागलक्षणः योगः स्वरूपे चित्तनिरोधलक्षणः समाधिः । प्रदीपः स्वरूपप्रकाशकः । कस्य ? परमात्मनः । कथं ? समासेन संक्षेपेण झटिति परमात्मस्वरूपप्रकाशक इत्यर्थः ।।१७।। chhe tyāre tene bāhya indriyonā viṣhayo vagere padārtho bhalā – būrā lāgatā nathī, phakta teo tene gneyarūp bhāse chhe. ā kāraṇathī antarātmā pahelān bahirātmāvasthāmān viṣhay – bhogone sukharūp mānī sevato hato te have bhogavelā viṣhayonī bābatamān vichār karavā lāge chhe ke, ‘are! agnānatāthī indriyonā viṣhayamān phasāī men mārun chaitanyasvarūp oḷakhyun nahi!’ 16.

have ātmāne jāṇavāno upāy batāvatān kahe chheḥ —

anvayārtha : (एवं) āgaḷanā shlokamān kahevāmān āvatī vidhi anusār (बहिर्वाचं) bāhya arthavāchak vachan – pravr̥uttino (त्यक्त्वा) tyāg karīne (अन्तः) antaraṅg vachan – pravr̥uttine paṇ (अशेषतः) sampūrṇapaṇe (त्यजेत्) tajavī. (एषः) ā (योगः) yog arthāt samādhi (समासेन) (परमात्मनः) paramātmasvarūpano (प्रदीपः) prakāshak dīvo chhe.

ṭīkā : evī rīte arthāt āgaḷ kahevāmān āvatā nyāyathī, bāhya vachan – arthāt putra – strī – dhan-dhānyādirūp bāhyārtha vāchak shabdone, asheṣhapaṇe eṭale sampūrṇapaṇe tajīne, pachhī antaraṅg vachanane – arthāt hun pratipādak (guru), hun pratipādya (shiṣhya), sukhī, duḥkhī, chetan ityādirūp antarjalpano pūrṇapaṇe tyāg karavo. e bahirjalpa – antarjalpanā tyāg – svarūp yog — arthāt svarūpamān chittanirodhalakṣhaṇ samādhi – pradīp arthāt svarūpaprakāshak chhe. kono? paramātmāno. kevī rīte? samāsathī eṭale saṅkṣhepathī shīghrapaṇe te paramātmasvarūpano prakāshak chhe

Page 27 of 170
PDF/HTML Page 56 of 199
single page version

कुतः पुनर्बहिरन्तर्वाचस्त्यागः कर्तव्य इत्याह — evo artha chhe.

bhāvārtha : bāhya vachan – pravr̥uttinā vikalpo tem ja antaraṅg vikalpono sarvathā tyāg karīne chaitanyasvarūpamān ekāgra thavun te yog chhe samādhi chhe. ā yog paramātmāno prakāshak pradīp chhe.

‘strī, putra, dhan, dhānyādi mārān chhe’ evo mithyā pralāp te bāhya vachan – vyāpār – bahirjalpa chhe ane ‘hun sukhī, hun duḥkhī, hun raṅk, hun rāy, hun guru, hun shiṣhya’ ityādi antaraṅg vachanapravr̥utti te antarjalpa chhe. te banne bahiraṅg ane antaraṅg vachan – pravr̥uttine chhoḍī ātmasvarūpamān ekāgratā prāpta karavī te yog athavā samādhi chhe. ā yog ja paramātmasvarūpane prakāshavā māṭe dīpak samān chhe.

āchārye yogane pradīp kahyo chhe, kāraṇ ke jem dīvo nishchayathī potānā svarūpane prakāshe chhe, te yog andar birājelā nij ātmānā svarūpane prakāshe chhe.

je samaye ātmā ā bāhya – abhyantar saṅkalpa – vikalpono parityāg kare chhe te samaye te indriyonī pravr̥uttithī haṭhī nij svarūpamān līn thaī jāy chhe ane potānā shuddha ātmasvarūpano anubhav kare chhe.

‘hun siddha samān chhun, hun kevalagnānamay chhun, vagere’ — evā vikalpo manamān karyā kare ane upayogane shuddhātmasvarūpamān na joḍe to te kalpanā – jāḷ chhe. temān ja phasāī rahe to shuddha svātmāno anubhav thāy nahi, kāraṇ ke āvun antarjalpan ātmānubhavamān bādhak chhe. jyān sudhī antarjalpanarūp antaraṅg pravr̥utti chhe, tyān sudhī savikalpa dashā chhe. atīndriy gnān – svarūpamān upayogane joḍavā māṭe gnānī savikalpa dashāno tyāg kare chhe. nirvikalpa dashāmān ja – samādhimān ja shuddhātmāno anubhav thāy chhe. tethī granthakāre antarjalparūp savikalpa dashāno paṇ pūrṇapaṇe tyāg karavānun sūchavyun chhe.

‘antaraṅgamān je vachan – vyāpāravāḷī anek prakāranī kalpanā – jāḷ chhe te ātmāne duḥkhanun mūl kāraṇ chhe. teno nāsh thatān hitakārī param padanī prāpti thāy chhe.1 17.

vaḷī antaraṅg ane bahiraṅg vachan – pravr̥uttino tyāg kevī rīte karavo? te kahe chhe — 1. juo – prastut granthano shlok 85.

Page 28 of 170
PDF/HTML Page 57 of 199
single page version

टीका — रूपं शरीरादिरूपं यद् दृश्यते इन्द्रियैः परिच्छिद्यते मया तदचेतनत्वात् उक्तमपि वचनं सर्वथा न जानाति । जानता च समं वचनव्यवहारो युक्तो नान्येनातिप्रसङ्गात् । यच्च जानद् रूपं चेतनमास्वरूपं तन्न दृश्यते इन्द्रियैर्न परिच्छिद्यते । तत एवं ततः केन सह ब्रवीम्यहम् ।।१८।।

anvayārtha : (मया) mārāvaḍe (यत् रूपं) je rūp – sharīrādirūpī padārtha (दृश्यते) dekhāy chhe (तत्) te – achetan padārtha (सर्वथा) sarvathā (न जानाति) koīne jāṇato nathī ane (जानत् रूपं) je jāṇavāvāḷo chaitanyarūp ātmā chhe te (न दृश्यते) dekhāto nathī. (ततः) to (अहं) hun (केन) konī sāthe (बव्रीमि) bolun – vātachīt karun?

ṭīkā : rūp eṭale sharīrādirūp je dekhāy chhe arthāt indriyo dvārā mārāthī jaṇāy chhe, te achetan (jaḍ) hovāthī (mārā) bolelā vachanane paṇ sarvathā jāṇatun nathī; je jāṇato hoy (samajato hoy) tenī sāthe vachan – vyavahār yogya chhe; bījānī sāthe (vachan – vyavahār) yogya nathī kāraṇ ke ati prasaṅg āve chhe, ane je rūp arthāt chetan – ātmasvarūp – jāṇe chhe te to indriyodvārā dekhātun nathī – jaṇātun nathī; jo em chhe to hun konī sāthe bolun?

bhāvārtha : je sharīrādirūpī padārtho indriyothī dekhāy chhe te achetan hovāthī bolelun vachan sarvathā jāṇatā nathī – samajatā nathī ane jenāmān jāṇavānī shakti chhe te chaitanyasvarūp ātmā arūpī hovāthī indriyodvārā dekhāto nathī; tethī antarātmā vichāre chhe ke ‘koīnī sāthe bolavun yā vachan – vyavahāranī pravr̥utti karavī te nirarthak chhe, kāraṇ je paranun jāṇavāvāḷun chaitanya – dravya chhe te to mane dekhātun nathī ane indriyodvārā je rūpī sharīrādik jaḍ padārtho dekhāy chhe te chetanārahit hovāthī kāī paṇ jāṇatā nathī; to hun konī sāthe vāt karun? koīnī paṇ sāthe vātachīt karavānun banatun nathī, māṭe have to māre mārā svarūpamān rahevun ✽

Page 29 of 170
PDF/HTML Page 58 of 199
single page version

एवं बहिर्विकल्पं परित्यज्यान्तर्विकल्पं परित्याजयन्नह –

e yogya chhe, parantu bolavāno vikalpa (rāg) karavo te yogya nathī.’’

ā shlokamān āchārye vibhāv – bhāvarūp bāhya vikalpa – jāḷathī chhūṭavā māṭe ek uttam upāy darshāvyo chhe.

koīnī sāthe bolavun e vyavahār kathan chhe. nishchayanayanī draṣhṭie koī jīv bolī shakato ja nathī. je vāṇī nīkaḷe chhe te bhāṣhāvargaṇārūp pudgalonun vachanarūp pariṇaman chhe. te ātmānun kārya nathī. te kāryamān agnān dashāmān jīvano bolavāno vikalpa (ichchhā) nimittamātra chhe. vikalpa ane vāṇī e bannemān nimitta – naimittik sambandh chhe. vikalpanā kāraṇe vāṇī nīkaḷe chhe em nathī ane vāṇī nīkaḷī eṭale vikalpa thayo em paṇ nathī. agnānīne ā vātanī samajaṇ nathī, tethī te em māne chhe ke, ‘men bolavānī ichchhā karī eṭale vāṇī nīkaḷī,’ parantu tāttvik draṣhṭie vichāratān e satya nathī. bhāṣhāvargaṇānun vāṇīrūpe pariṇaman tenā kāraṇe chhe, svatantra chhe; ichchhāthī te nirapekṣha chhe; chhatān ‘hun bolun chhun’ em mānavāmān te jīv ane ajīv tattvonī ekatā – buddhi kare chhe. āvī ūndhī mānyatāne līdhe tene anant sansāranā kāraṇabhūt anantānubandhī kaṣhāy thayā vagar raheto nathī.

gnānīne asthiratānā kāraṇe bolavāno vikalpa āve, paṇ svabhāvanī draṣhṭie tenā abhiprāyamān te vikalpano tene niṣhedh varte chhe, kāraṇ ke te jāṇe chhe ke vikalpa e rāg chhe, te ātmānun svarūp nathī, te tenāthī bhinna chhe.

māṭe koīnī sāthe vāt karavāno vikalpa karavo te doṣh chhe. āvī samajaṇapūrvak je svarūpamān līnatārūp maun seve chhe tene ja sāchī vachan – gupti chhe. āvī vachan – guptithī antarbāhya vachanapravr̥uttino svayam nāsh thāy chhe. 18.

evī rīte bāhya vikalpono parityāg karīne ābhyantar vikalpone chhoḍāvatān kahe chheḥ —

Page 30 of 170
PDF/HTML Page 59 of 199
single page version

टीका – परैरुपाध्यायादिभिरहं यत्प्रतिपाद्यः परान् शिष्यादीनहं यत्प्रतिपादये तत्सर्वं मे उन्मत्तचेष्टितं मोहवशादुन्मत्तस्येवाखिलं विकल्पजालात्मकं विजृम्भितमित्यर्थः । कुत एतत् ? यदहं निर्विकल्पको यद्यस्मादहमात्मा निर्विकल्पक एतैर्वचनविकल्पैरग्राह्यः ।।१९।।

anvayārtha : (अहं) hun (परैः) bījāothī – adhyāpakādithī (यत् प्रतिपाद्यः) je kāī shīkhavavā yogya chhun tathā (परान्) bījāone shiṣhyādikane (यत् प्रतिपादये) hun je kāī shīkhavun (तत्) te (मे) mārī (उन्मत्तचेष्टितं) unmatta (pāgal) cheṣhṭā chhe; (यद् अहं) kāraṇ ke (vāstavamān) hun (निर्विकल्पकः) nirvikalpak arthāt vachan – vikalpothī agrāhya chhun.

ṭīkā : par vaḍe arthāt upādhyāyādi vaḍe mane je shīkhavāḍavāmān āve chhe ane bījāone – shiṣhyo vagerene hun je shīkhavun chhun te badhī mārī unmatta (pāgal) cheṣhṭā chhe – mohavashāt unmattanā (pāgalanā) jevī ja te badhī vikalpajālarūp cheṣhṭā pravarte chhe, evo artha chhe. shāthī te (unmatta cheṣhṭā) chhe? kāraṇ ke hun (ātmā) to nirvikalpak arthāt vachanavikalpothī agrāhya chhun.

bhāvārtha : adhyāpakādi mane shīkhave chhe tathā hun shiṣhyādi bījāone shīkhavun chhun – evo saṅkalpa karun te mārun unmattapaṇun – pāgalapaṇun chhe, kāraṇ ke mārun vāstavik svarūp to nirvikalpa chhe arthāt badhā vikalpothī hun agrāhya chhun – par chhun.

ātmāno svabhāv to gnātā – draṣhṭā chhe. koīne shīkhavavun yā tenun bhalun – būrun karavun e vāstavamān ātmāno svabhāv nathī, kāraṇ ke ‘koī dravya anya koī dravyano kartā chhe ja nahi, paṇ sarva dravyo potapotānā svabhāve pariṇame chhe’ em vichārī samyagdraṣhṭi antarātmā antaranā vikalpone toḍī svarūpamān līn thavā prayatna kare chhe.

vikalpo dūr karī paramātmatattvamān līn thavā māṭe upadesh āpatān shrī amitagati āchārya kahe chhe ke —

‘‘sansārarūpī bhayānak jaṅgalamān paṭakavānā hetūbhūt sarva vikalpone dūr karīne tārā ātmāne sarvathī (dravyakarma, bhāvakarma ane nokarmathī) bhinna anubhav karatān tun paramātmatattvamān līn thaī jaīsh.’’¹ १. सर्वं निराकृत्य विकल्पजालं, संसारकान्तारनिपातहेतुम् ।

Page 31 of 170
PDF/HTML Page 60 of 199
single page version

तदेव विकल्पातीतं स्वरूपं निरूपयन्नाह –

unmattatā be prakāranī chhe – ek shraddhā apekṣhāe ane bījī chāritra apekṣhāe.

(1) shrī tattvārthasūtramān² je unmattatā darshāvī chhe te shraddhā apekṣhāe chhe. mithyādraṣhṭi sat ane asatno bhed jāṇato nathī. te unmatta puruṣhanī māphak potānī ruchi anusār vastune samaje chhe. jem madirā pīne unmatta thayelo puruṣh mātā – patnīno bhed jāṇato nahi hovāthī kadī mātāne patnī ane patnīne mātā kahe chhe ane koī vakhat te patnīne patnī ane mātāne mātā kahe chhe, chhatān te ṭhīk samajīne tem kahe chhe em nathī. tevī rīte mithyādraṣhṭine paṇ vastusvarūpanun yathārtha gnān nahi hovāthī tenā vikalpo mithyā mānyatānā kāraṇe unmatta puruṣhanā jevā hoy chhe.

(2) prastut shlokamān je unmattatā darshāvī chhe te antarātmānī chāritra apekṣhāe chhe, shraddhā apekṣhāe nathī; kemake gnānīne paṇ asthiratānā kāraṇe tevā vikalpo ūṭhe chhe, paṇ abhiprāyamān tene teno ādar nathī. jyān sudhī vikalpa ūṭhe tyān sudhī nirvikalpa thaī shakātun nathī. tethī āchārye vikalpa toḍīne ātmasvarūpamān līn thavā māṭe nirdesh karyo chhe; ane antarātmānī bhūmikānā vikalpone chāritra apekṣhāe unmattapaṇun kahyun chhe. 19.

te ja vikalpātīt (nirvikalpa) svarūpanun nirūpaṇ karatān kahe chheḥ –

anvayārtha : (यत्) je eṭale shuddha ātmasvarūp (अग्राह्यं) agrāhyane arthāt krodhādisvarūpane (न गृह्णाति) grahaṇ karatun nathī ane (गृहीतं अपि) grahaṇ karelāne arthāt 2. juo – tattvārthasūtra – a. 1, sūtra 32. ❈