36samAdhitantra
टीका — मूलं कारणं । कस्य ? संसारदुःखस्य । काऽसौ ? देहएवात्मधीः । देहः कायः स एवात्म इति धीः । यत एवं ततस्तस्मात्कारणात् । एनां देहएवात्मबुद्धिं त्यक्त्वा अन्तः प्रविशेत् आत्मनि आत्मबुद्धिं कुर्यात् अन्तरात्मा भवेदित्यर्थः । कथं भूतः सन् ? बहिरव्यापृतेन्द्रियः बहिर्बाह्यविषयेषु अव्यापृतान्यप्रवृत्तानीन्द्रियाणि यस्य ।।१५।।
anvayArtha : (देहे) sharIramAn (आत्मधीः एव) Atmabuddhi hovI te ja (संसारदुःखस्य) sansAranA dukhanun (मूलं) kAraN chhe (ततः) tethI (एनां) tene – sharIramAn Atmabuddhine – (त्यक्त्वा) chhoDIne tathA (बहिः अव्यापृतेन्द्रियः) bAhya viShayomAn indriyonI pravRuttine rokIne (अन्तः) antarangamAn – AtmAmAn (प्रविशेत्) pravesh karavo.
TIkA : mUl eTale kAraN, konun? sansAradukhanun te (kAraN) kayun? dehamAn ja Atmabuddhi arthAt deh – kAy te ja AtmA evI buddhi (mAnyatA) te. te kAraNane lIdhe teno, eTale dehamAn ja Atmabuddhino, tyAg karIne antaramAn pravesh karavo – AtmAmAn Atmabuddhi karavI – antarAtmA thavun – evo artha chhe. kevo thaIne? bAhyamAn avyApRut indriyovALo thaIne – arthAt bAhya viShayomAn jenI indriyo avyApRut eTale apravRutta thaI chhe (rokAI gaI chhe – aTakI gaI chhe) tevo thaIne.
bhAvArtha : sharIramAn Atmabuddhi thavI e ja sansAranun mUL (ek ja sAchun) kAraN chhe, mATe tene chhoDIne tathA indriyonI bAhya viShayomAn thatI pravRuttine rokIne AtmAmAn pravesh karavo, arthAt par taraphathI haThIne svasanmukh thavun.
sansAramAn jeTalAn dukh chhe te badhA sharIramAn ekatAbuddhinA kAraNe ja hoy chhe. jyAn sudhI jIvane bAhya padArthomAn Atmabuddhi rahe chhe tyAnsudhI AtmAnI sAthe sharIrano sambandh rahyA kare chhe ane tethI tene sansAramAn ghor dukh bhogavavAn paDe chhe.
jyAre jIvane sharIrAdi par padArtho taraphano mamatvabhAv chhUTI jAy chhe tyAre tene bAhya padArthomAn ahankAr – mamakArabuddhi hotI nathI. te parathI mukh moDI svasanmukh DhaLe chhe ane Atmik Anand anubhave chhe; tethI granthakAre samasta dukhonun mUL kAraN je sharIramAn Atmabuddhi chhe teno tyAg karI, antarAtmA thavAnI jIvane preraNA karI chhe, jethI te ghor sAnsArik dukhothI chhuTakAro pAmI sAchA nirAkul sukhanI prApti kare.