36samādhitantra
टीका — मूलं कारणं । कस्य ? संसारदुःखस्य । काऽसौ ? देहएवात्मधीः । देहः कायः स एवात्म इति धीः । यत एवं ततस्तस्मात्कारणात् । एनां देहएवात्मबुद्धिं त्यक्त्वा अन्तः प्रविशेत् आत्मनि आत्मबुद्धिं कुर्यात् अन्तरात्मा भवेदित्यर्थः । कथं भूतः सन् ? बहिरव्यापृतेन्द्रियः बहिर्बाह्यविषयेषु अव्यापृतान्यप्रवृत्तानीन्द्रियाणि यस्य ।।१५।।
anvayārtha : (देहे) sharīramān (आत्मधीः एव) ātmabuddhi hovī te ja (संसारदुःखस्य) sansāranā duḥkhanun (मूलं) kāraṇ chhe (ततः) tethī (एनां) tene – sharīramān ātmabuddhine – (त्यक्त्वा) chhoḍīne tathā (बहिः अव्यापृतेन्द्रियः) bāhya viṣhayomān indriyonī pravr̥uttine rokīne (अन्तः) antaraṅgamān – ātmāmān (प्रविशेत्) pravesh karavo.
ṭīkā : mūl eṭale kāraṇ, konun? sansāraduḥkhanun te (kāraṇ) kayun? dehamān ja ātmabuddhi arthāt deh – kāy te ja ātmā evī buddhi (mānyatā) te. te kāraṇane līdhe teno, eṭale dehamān ja ātmabuddhino, tyāg karīne antaramān pravesh karavo – ātmāmān ātmabuddhi karavī – antarātmā thavun – evo artha chhe. kevo thaīne? bāhyamān avyāpr̥ut indriyovāḷo thaīne – arthāt bāhya viṣhayomān jenī indriyo avyāpr̥ut eṭale apravr̥utta thaī chhe (rokāī gaī chhe – aṭakī gaī chhe) tevo thaīne.
bhāvārtha : sharīramān ātmabuddhi thavī e ja sansāranun mūḷ (ek ja sāchun) kāraṇ chhe, māṭe tene chhoḍīne tathā indriyonī bāhya viṣhayomān thatī pravr̥uttine rokīne ātmāmān pravesh karavo, arthāt par taraphathī haṭhīne svasanmukh thavun.
sansāramān jeṭalān duḥkh chhe te badhā sharīramān ekatābuddhinā kāraṇe ja hoy chhe. jyān sudhī jīvane bāhya padārthomān ātmabuddhi rahe chhe tyānsudhī ātmānī sāthe sharīrano sambandh rahyā kare chhe ane tethī tene sansāramān ghor duḥkh bhogavavān paḍe chhe.
jyāre jīvane sharīrādi par padārtho taraphano mamatvabhāv chhūṭī jāy chhe tyāre tene bāhya padārthomān ahaṅkār – mamakārabuddhi hotī nathī. te parathī mukh moḍī svasanmukh ḍhaḷe chhe ane ātmik ānand anubhave chhe; tethī granthakāre samasta duḥkhonun mūḷ kāraṇ je sharīramān ātmabuddhi chhe teno tyāg karī, antarātmā thavānī jīvane preraṇā karī chhe, jethī te ghor sānsārik duḥkhothī chhuṭakāro pāmī sāchā nirākul sukhanī prāpti kare.