Page -10 of 642
PDF/HTML Page 21 of 673
single page version
❈
अंदरमां तेम ज बहारमां रजथी (पोतानुं) अत्यंत अस्पृष्टपणुं व्यक्त करता हता
( – अंदरमां तेओ रागादिक मळथी अस्पृष्ट हता अने बहारमां धूळथी अस्पृष्ट
तो मुनिजनो साचा मार्गने केम जाणत?
करुं छुं.
सीमंधर भगवाननां समवसरणमां गया हता अने त्यां तेओश्री आठ दिवस रह्या
हता ए विषे अणुमात्र शंका नथी. ए वात एम ज छे; कल्पना करशो नहि, ना
कहेशो नहि; मानो तोपण एम ज छे, न मानो तोपण एम ज छे. यथातथ्य वात
छे, अक्षरशः सत्य छे, प्रमाणसिद्ध छे.
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈
Page -8 of 642
PDF/HTML Page 23 of 673
single page version
सरिता वहावी सुधा तणी प्रभु वीर! तें संजीवनी;
शोषाती देखी सरितने करुणाभीना हृदये करी,
मुनिकुंद संजीवनी समयप्राभृत तणे भाजन भरी.
ग्रंथाधिराज! तारामां भावो ब्रह्मांडना भर्या.
मुमुक्षुने पाती अमृतरस अंजलि भरी भरी;
अनादिनी मूर्छा विष तणी त्वराथी ऊतरती,
विभावेथी थंभी स्वरूप भणी दोडे परिणति.
तुं प्रज्ञाछीणी ज्ञान ने उदयनी संधि सहु छेदवा;
साथी साधकनो, तुं भानु जगनो, संदेश महावीरनो,
विसामो भवक्लांतना हृदयनो, तुं पंथ मुक्ति तणो.
जाण्ये तने हृदय ज्ञानी तणां जणाय;
तुं रुचतां जगतनी रुचि आळसे सौ,
तुं रीझतां सकलज्ञायकदेव रीझे.
तथापि कुंदसूत्रोनां अंकाये मूल्य ना कदी.
Page -7 of 642
PDF/HTML Page 24 of 673
single page version
विषय
थाय — सर्वथी जुदो थई एकलो स्थिर
(प्रथम ३८ गाथाओमां रंगभूमिस्थळ बांध्युं
छे.) .... ....
प्राणी करे छे, एकत्वनी कथा विरल
जाणे छे तेथी दुर्लभ छे, ते संबंधी कथन...
मंगलाचरण, ग्रंथप्रतिज्ञा . . . . . . . . . . (आ जीव-अजीवरूप छ द्रव्यात्मक लोक छे,
द्रव्य तो स्वभावपरिणतिस्वरूप ज छे, अने
जीव-पुद्गल द्रव्यने अनादि काळना
संयोगथी विभावपरिणति पण छे; केम के
स्पर्श, रस, गंध, वर्ण अने शब्दरूप मूर्तिक
पुद्गलोने देखी आ जीव रागद्वेषमोहरूप
परिणमे छे अने एना निमित्तथी कार्मण-
वर्गणारूप पुद्गल कर्मरूप थईने जीव साथे
बंधाय छे. ए प्रमाणे आ बन्नेनी
अनादिथी ज बंधावस्था छे. जीव ज्यारे
निमित्त पामतां रागादिरूपे नथी परिणमतो
त्यारे नवीन कर्म बांधतो नथी, पूर्वकर्म खरी
जाय छे, तेथी मोक्ष थाय छे; आवी जीवनी
स्वसमय-परसमयरूप प्रवृत्ति छे.) ज्यारे
जीव सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रभावरूप
पोताना स्वभावरूपे परिणमे छे त्यारे
स्वसमय छे अने ज्यां सुधी मिथ्यादर्शन-
ज्ञान-चारित्ररूपे परिणमे छे त्यां सुधी ते
पुद्गलकर्ममां स्थित परसमय छे एवुं कथन
अनुभवथी परीक्षा करी ग्रहण करजो.....
मात्र छे, जे जाणनार छे ते ज जीव छे
ते संबंधी . . . . . . . . . . . . . . . .
ज्ञायक छे ते ज्ञायक ज छे . . . . . .
जेओ साधक अवस्थामां छे तेमने
व्यवहारनय पण प्रयोजनवान छे एवुं
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . . .
जीवनो पुद्गलकर्म साथे बंध होवाथी
एमां जीव संसारमां भमतां अनेक प्रकारनां
Page -6 of 642
PDF/HTML Page 25 of 673
single page version
विषय
जीवादि तत्त्वोने शुद्धनये जाणवां ते सम्यक्त्व
शुद्धनयना विषयभूत आत्मा बद्धस्पृष्ट, अन्य,
वर्णथी मांडी गुणस्थान पर्यंत जेटला भाव छे
शुद्धनयना विषयभूत आत्माने जाणवो ते
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूप आत्मा ज साधुए
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . . .
द्रष्टांतपूर्वक कथन . . . . . . . . . . . .
शुद्धनयना विषयभूत आत्माने ज्यां सुधी न
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . . .
२३
अज्ञानीने समजाववानी रीति . . . . . . . अज्ञानीए जीव-देहने एक देखी तीर्थंकरनी
आ उत्तरमां जीव-देहनी भिन्नतानुं द्रश्य.... चारित्रमां जे प्रत्याख्यान कहेवामां आवेल छे ते
७३
ज्ञान थवानो अने आस्रवोनी निवृत्तिनो
छे के प्रत्याख्यान ज्ञान ज छे . . . . .
७५
दर्शनज्ञानचारित्रस्वरूपे परिणत आत्मानुं
आस्रव अने आत्मानुं भेदज्ञान थये आत्मा
गाथाओमां) पूर्ण . . . . . . . . . . . .
थतो नथी . . . . . . . . . . . . . . . .
जीव-अजीव बन्ने बंधपर्यायरूप थई एक
जाणवाथी अज्ञानी जन जीवनी कल्पना
अध्यवसानादि भावरूपे अन्यथा करे छे
तेना प्रकारोनुं वर्णन . . . . . . . . . .
पोतानामां ज कर्तृकर्मभाव अने
भोक्तृभोग्यभाव छे . . . . . . . . .
जीवनुं स्वरूप अन्यथा कल्पे छे तेना निषेधनी
Page -5 of 642
PDF/HTML Page 26 of 673
single page version
विषय
व्यवहारनय आत्मा अने पुद्गलकर्मने
कर्तृकर्मभाव नथी . . . . . . . . . . . .
छे...
आत्माने पुद्गलकर्मनो कर्ता अने भोक्ता
आ कर्म जीवे कर्युं . . . . . . . . . . .
नथी . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
छे, निश्चयथी जीव तेमनो कर्ताभोक्ता नथी
मिथ्यात्वादि आस्रवो जीव-अजीवना भेदथी
हेतु . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
आत्माना मिथ्यात्व, अज्ञान, अविरति — आ
पुद्गलने परिणामी कह्या छे . . . . . .
अने तेना निमित्तथी पुद्गलनुं कर्मरूप
थवुं . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
आत्मा मिथ्यात्वादिभावरूपे परिणमे नहि त्यारे
अज्ञानथी कर्म केवी रीते थाय छे एवो शिष्यनो
कर्मना कर्तापणानुं मूळ अज्ञान ज छे . . ज्ञान थाय छे त्यारे कर्तापणुं नथी . . . . व्यवहारी जीव आत्माने पुद्गलकर्मनो कर्ता कहे
नयोथी उत्तर . . . . . . . . . . . . . .
आत्मा पुद्गलकर्मनो कर्ता निमित्त-
योग-उपयोग छे ते निमित्तनैमित्तिक-
भावथी कर्ता छे अने योग-उपयोगनो
आत्मा कर्ता छे . . . . . . . . . . . . .
बन्ने कर्मो बंधनां कारण . . . . . . . . .
आथी बन्ने कर्मोनो निषेध . . . . . . . .
तेनुं द्रष्टांत अने आगमनी साक्षी . . . .
१०१
ज्ञानी ज्ञाननो ज कर्ता छे . . . . . . . . . अज्ञानी पण पोताना अज्ञानभावनो ज कर्ता
Page -4 of 642
PDF/HTML Page 27 of 673
single page version
विषय
ज्ञान मोक्षनुं कारण छे . . . . . . . . . . व्रतादिक पाळे तोपण ज्ञान विना मोक्ष
पूर्ण . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
१५४
पुण्यकर्मना पक्षपातीनो दोष . . . . . . . . ज्ञानने ज परमार्थस्वरूप मोक्षनुं कारण कह्युं छे,
कर्म मोक्षना कारणनो घात करे छे एम द्रष्टांत
कर्म पोते ज बंधस्वरूप छे . . . . . . . . कर्म बंधना कारणरूप भावोस्वरूप छे अर्थात्
संवर थवाना क्रमनुं कथन; अधिकार पूर्ण
अने त्रीजो अधिकार पूर्ण . . . . . . .
भावनिर्जरानुं स्वरूप . . . . . . . . . . . .
ज्ञाननुं सामर्थ्य . . . . . . . . . . . . . . .
वैराग्यनुं सामर्थ्य. . . . . . . . . . . . . .
ज्ञान-वैराग्यना सामर्थ्यनुं द्रष्टांतपूर्वक कथन...
सम्यग्द्रष्टि सामान्यपणे तथा विशेषपणे
१९४
१९५
आस्रवना स्वरूपनुं वर्णन अर्थात् मिथ्यात्व,
बंधनां कारण छे एवुं कथन . . . . . .
ज्ञानीने ते आस्रवोनो अभाव कह्यो छे. . . . राग-द्वेष-मोहरूप जीवना अज्ञानमय परिणाम
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . . .
रागादिक साथे नहि मळेला ज्ञानमय भावनी
रागी जीव सम्यग्द्रष्टि केम न होय ते संबंधी
१६९
ज्ञानीने द्रव्य-आस्रवोनो अभाव . . . . . . ‘ज्ञानी निरास्रव केवी रीते छे’ एवा शिष्यना
ज्ञायकभावपदमां स्थिर थवानो उपदेश....
अज्ञानी अने ज्ञानीने आस्रव थवानुं अने न
कर्मना क्षयोपशमना निमित्तथी छे . . .
राग-द्वेष-मोह अज्ञानपरिणाम छे ते ज बंधना
Page -3 of 642
PDF/HTML Page 28 of 673
single page version
विषय
ज्ञान ज्ञानथी ज प्राप्त थाय छे . . . . . ज्ञानी परने शा माटे ग्रहण करता नथी एवा
२०८
२१४
परिग्रहना त्यागनुं विधान . . . . . . . . . ज्ञानीने सर्व परिग्रहनो त्याग छे . . . . . कर्मना फळनी वांछाथी कर्म करे ते कर्मथी
ते कर्मथी लेपातो नथी. तेनुं द्रष्टांत द्वारा
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . . .
आलंबन अभव्य पण करे छे, व्रत,
समिति, गुप्ति पाळे छे, अगियार अंग
भणे छे, तोपण तेनो मोक्ष नथी . . .
सम्यक्त्वना आठ अंग छे, तेमां प्रथम तो
एवुं कथन . . . . . . . . . . . . . . .
अभव्य धर्मनी श्रद्धा करे छे ते भोगहेतु धर्मनी
निष्कांक्षिता, निर्विचिकित्सा, अमूढत्व, उपगूहन,
रागादिक भावोनुं निमित्त आत्मा छे के
बंधना कारणनुं कथन . . . . . . . . . . . आत्मा एवा कारणरूपे न प्रवर्ते तो बंध न
मिथ्याद्रष्टिने जेनाथी बंध थाय छे, ते आशयोने
एम सिद्ध कर्युं छे . . . . . . . . . . .
२५९
स्वरूपने जाणवाथी ज संतुष्ट छे ते मोक्ष
पामतो नथी . . . . . . . . . . . . . .
अज्ञानमय अध्यवसाय ज बंधनुं कारण छे... बाह्यवस्तु बंधनुं कारण नथी, अध्यवसान ज
बंध-छेदनथी ज मोक्ष थाय छे . . . . . .
बंधनो छेद केवी रीते करवो? एवा प्रश्ननो
अध्यवसान पोतानी अर्थक्रिया नहि करतुं
प्रज्ञाशस्त्र ज छे. . . . . . . . . . . . .
मिथ्याद्रष्टि अज्ञानरूप अध्यवसायथी पोताना
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Page -2 of 642
PDF/HTML Page 29 of 673
single page version
विषय
बंधने छोडवो . . . . . . . . . . . . . .
आत्माने प्रज्ञा वडे कई रीते ग्रहण करवो ते
आत्मा सिवाय अन्य भावनो त्याग करवो;
करे? अर्थात् कोई न करे . . . . . . .
जे परद्रव्यने ग्रहण करे छे ते अपराधी छे,
कर्युं छे . . . . . . . . . . . . . . . . .
बंधनमां पडतो नथी . . . . . . . . . .
३०४
अपराधनुं स्वरूप . . . . . . . . . . . . . ‘शुद्ध आत्माना ग्रहणथी तमे मोक्ष कह्यो; परंतु
युक्तिपूर्वक निषेध . . . . . . . . . . . .
दोषोथी छूटी जाय छे; तो पछी शुद्ध
आत्माना ग्रहणनुं शुं काम छे?’ आवा
शिष्यना प्रश्ननो उत्तर आपवामां आवे छे
के, प्रतिक्रमण-अप्रतिक्रमण रहित
अप्रतिक्रमणादि स्वरूप त्रीजी भूमिकाथी
ज
थता नथी; तेओ मात्र अज्ञानदशामां वर्तता
जीवना परिणाम छे . . . . . . . . . .
आत्मानुं अकर्तापणुं द्रष्टांतपूर्वक कहे छे . कर्तापणुं जीव अज्ञानथी माने छे; ते अज्ञाननुं
अने आत्मा पण पोताना स्थानथी छूटीने
तेमने जाणवा जतो नथी; परंतु अज्ञानी
जीव तेमना प्रत्ये वृथा राग-द्वेष करे छे
ज्यां सुधी आत्मा प्रकृतिना निमित्ते ऊपजवुं –
छे . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
कर्मफळनुं भोक्तापणुं पण आत्मानो स्वभाव
कथन . . . . . . . . . . . . . . . . .
ज्ञानी कर्मफळनो भोक्ता नथी . . . . . . .
Page -1 of 642
PDF/HTML Page 30 of 673
single page version
विषय
अनुमोदनाथी मन-वचन-काया वडे अतीत,
वर्तमान अने अनागत कर्मना त्यागनुं
ओगणपचास ओगणपचास भंग द्वारा
कथन करीने कर्मचेतनाना त्यागनुं विधान
दर्शाव्युं छे तथा एकसो अडताळीश
प्रकृतिओना त्यागनुं कथन करीने कर्मफळ-
चेतनाना त्यागनुं विधान दर्शाव्युं छे.)....
विरोध केम नथी आवतो ते बताववा, तथा
एक ज ज्ञानमां उपायभाव अने उपेयभाव
बन्ने कई रीते घटे छे ते बताववा टीकाकार
आचार्यदेव समयसारनी ‘आत्मख्याति’
टीकाना अंतमां ‘परिशिष्ट’रूपे स्याद्वाद
अने उपाय-उपेयभाव विषे थोडुं कहेवानी
प्रतिज्ञा करे छे . . . . . . . . . . . . .
ज्ञानने समस्त अन्य द्रव्योथी जुदुं दर्शाव्युं
भंग करी तेनां १४ काव्य कह्यां छे. . . .
आत्मा अमूर्तिक छे तेथी तेने पुद्गलमयी देह
द्रव्यलिंग देहमयी छे तेथी द्रव्यलिंग आत्माने
माटे आत्माने ज्ञानमात्र कह्यो छे . . .
मोक्षमार्ग छे एवुं कथन . . . . . . . .
मोक्षना अर्थीए दर्शनज्ञानचारित्रस्वरूप मोक्ष-
शक्तिओनां नाम तथा लक्षणोनुं कथन. . .
कर्यो छे . . . . . . . . . . . . . . . . .
जे द्रव्यलिंगमां ममत्व करे छे तेणे समयसारने
सिद्धपणुं – ए बन्ने भाव बराबर घटे छे
व्यवहारनय ज मुनि-श्रावकना लिंगने मोक्षमार्ग
कहेतो नथी — एवुं कथन . . . . . . . .
संपूर्ण . . . . . . . . . . . . . . . . . .
आ शास्त्रने पूर्ण करतां तेना अभ्यास वगेरेनुं
६२५
आ शास्त्रमां अनंत धर्मवाळा आत्माने
Page 0 of 642
PDF/HTML Page 31 of 673
single page version
पुण्यप्रकाशकं, पापप्रणाशकमिदं शास्त्रं श्रीसमयसारनामधेयं, अस्य मूलग्रन्थकर्तारः
श्रीसर्वज्ञदेवास्तदुत्तरग्रन्थकर्तारः श्रीगणधरदेवाः प्रतिगणधरदेवास्तेषां वचनानुसारमासाद्य
आचार्यश्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवविरचितं, श्रोतारः सावधानतया शृण्वन्तु
Page 1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 673
single page version
Page 2 of 642
PDF/HTML Page 33 of 673
single page version
आ प्रमाणे मंगळपूर्वक प्रतिज्ञा करीने श्री कुंदकुंद आचार्यकृत गाथाबद्ध समयप्राभृत ग्रंथनी श्री अमृतचंद्र आचार्यकृत आत्मख्याति नामनी जे संस्कृत टीका छे तेनी देशभाषामां वचनिका लखीए छीए.
प्रथम, संस्कृत टीकाकार श्री अमृतचंद्र आचार्य ग्रंथना आदिमां (पहेला श्लोक द्वारा) मंगळ अर्थे इष्टदेवने नमस्कार करे छेः —
श्लोकार्थः — [नमः समयसाराय] ‘समय’ अर्थात् जीव नामनो पदार्थ, तेमां सार — जे द्रव्यकर्म, भावकर्म, नोकर्म रहित शुद्ध आत्मा, तेने मारो नमस्कार हो. ते केवो छे? [भावाय] शुद्ध सत्तास्वरूप वस्तु छे. आ विशेषणपदथी सर्वथा अभाववादी नास्तिकोनो मत खंडित थयो. वळी ते केवो छे? [चित्स्वभावाय] जेनो स्वभाव चेतनागुणरूप छे. आ विशेषणथी गुण-गुणीनो सर्वथा भेद माननार नैयायिकोनो निषेध थयो. वळी ते केवो छे? [स्वानुभूत्या चकासते] पोतानी ज अनुभवनरूप क्रियाथी प्रकाशे छे, अर्थात् पोताने पोताथी ज जाणे छे — प्रगट करे छे. आ विशेषणथी, आत्माने तथा ज्ञानने सर्वथा परोक्ष ज माननार जैमिनीय-भट्ट-प्रभाकर भेदवाळा मीमांसकोना मतनो व्यवच्छेद थयो; तेम ज ज्ञान अन्य ज्ञानथी जाणी शकाय छे, पोते पोताने नथी जाणतुं — एवुं माननार नैयायिकोनो पण प्रतिषेध थयो. वळी ते केवो छे? [सर्वभावान्तरच्छिदे] पोताथी अन्य सर्व जीवाजीव, चराचर पदार्थोने सर्व क्षेत्रकाळसंबंधी, सर्व विशेषणो सहित, एक ज समये जाणनारो छे. आ
Page 3 of 642
PDF/HTML Page 34 of 673
single page version
दविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः ।
विशेषणथी, सर्वज्ञनो अभाव माननार मीमांसक आदिनुं निराकरण थयुं. आ प्रकारनां विशेषणो (गुणो)थी शुद्ध आत्माने ज इष्टदेव सिद्ध करी तेने नमस्कार कर्यो छे.
भावार्थः — अहीं मंगळ अर्थे शुद्ध आत्माने नमस्कार कर्यो छे. कोई एम प्रश्न करे के कोई इष्टदेवनुं नाम लई नमस्कार केम न कर्यो? तेनुं समाधानः — वास्तविकपणे इष्टदेवनुं सामान्य स्वरूप सर्वकर्मरहित, सर्वज्ञ, वीतराग, शुद्ध आत्मा ज छे तेथी आ अध्यात्मग्रंथमां समयसार कहेवाथी इष्टदेव आवी गया. तथा एक ज नाम लेवामां अन्यमतवादीओ मतपक्षनो विवाद करे छे ते सर्वनुं निराकरण, समयसारनां विशेषणो वर्णवीने, कर्युं. वळी अन्यवादीओ पोताना इष्टदेवनुं नाम ले छे तेमां इष्ट शब्दनो अर्थ घटतो नथी, बाधाओ आवे छे; अने स्याद्वादी जैनोने तो सर्वज्ञ वीतराग शुद्ध आत्मा ज इष्ट छे. पछी भले ते इष्टदेवने परमात्मा कहो, परमज्योति कहो, परमेश्वर, परब्रह्म, शिव, निरंजन, निष्कलंक, अक्षय, अव्यय, शुद्ध, बुद्ध, अविनाशी, अनुपम, अच्छेद्य, अभेद्य, परमपुरुष, निराबाध, सिद्ध, सत्यात्मा, चिदानंद, सर्वज्ञ, वीतराग, अर्हत्, जिन, आप्त, भगवान, समयसार इत्यादि हजारो नामोथी कहो; ते सर्व नामो कथंचित् सत्यार्थ छे. सर्वथा एकांतवादीओने भिन्न नामोमां विरोध छे, स्याद्वादीने कांई विरोध नथी. माटे अर्थ यथार्थ समजवो जोईए.
हवे (बीजा श्लोकमां) सरस्वतीने नमस्कार करे छेः —
श्लोकार्थः — [अनेकान्तमयी मूर्तिः] जेमां अनेक अंत (धर्म) छे एवुं जे ज्ञान तथा वचन ते-मय मूर्ति [नित्यम् एव] सदाय [प्रकाशताम्] प्रकाशरूप हो. केवी छे ते मूर्ति? [अनन्तधर्मणः प्रत्यगात्मनः तत्त्वं] जे अनंत धर्मवाळो छे अने जे परद्रव्योथी ने परद्रव्यना गुणपर्यायोथी भिन्न तथा परद्रव्यना निमित्तथी थता पोताना विकारोथी कथंचित् भिन्न एकाकार छे एवा आत्माना तत्त्वने, अर्थात् असाधारण — सजातीय विजातीय द्रव्योथी विलक्षण — निजस्वरूपने, [पश्यन्ती] ते मूर्ति अवलोकन करे छे — देखे छे.
भावार्थः — अहीं सरस्वतीनी मूर्तिने आशीर्वचनरूप नमस्कार कर्यो छे. लौकिकमां जे
Page 4 of 642
PDF/HTML Page 35 of 673
single page version
र्भवतु समयसारव्याख्ययैवानुभूतेः ।।३।।
सरस्वतीनी मूर्ति प्रसिद्ध छे ते यथार्थ नथी तेथी अहीं तेनुं यथार्थ वर्णन कर्युं छे. जे सम्यग्ज्ञान छे ते ज सरस्वतीनी सत्यार्थ मूर्ति छे. तेमां पण संपूर्ण ज्ञान तो केवळज्ञान छे के जेमां सर्व पदार्थो प्रत्यक्ष भासे छे. ते अनंत धर्मो सहित आत्मतत्त्वने प्रत्यक्ष देखे छे तेथी ते सरस्वतीनी मूर्ति छे. तदनुसार जे श्रुतज्ञान छे ते आत्मतत्त्वने परोक्ष देखे छे तेथी ते पण सरस्वतीनी मूर्ति छे. वळी द्रव्यश्रुत वचनरूप छे ते पण तेनी मूर्ति छे, कारण के वचनो द्वारा अनेक धर्मवाळा आत्माने ते बतावे छे. आ रीते सर्व पदार्थोनां तत्त्वने जणावनारी ज्ञानरूप तथा वचनरूप अनेकांतमयी सरस्वतीनी मूर्ति छे; तेथी सरस्वतीनां नाम ‘वाणी, भारती, शारदा, वाग्देवी’ इत्यादि घणां कहेवामां आवे छे. आ सरस्वतीनी मूर्ति अनंत धर्मोने ‘स्यात्’पदथी एक धर्मीमां अविरोधपणे साधे छे तेथी ते सत्यार्थ छे. केटलाक अन्यवादीओ सरस्वतीनी मूर्तिने बीजी रीते स्थापे छे पण ते पदार्थने सत्यार्थ कहेनारी नथी.
कोई प्रश्न करे के आत्माने अनंत धर्मवाळो कह्यो छे तो तेमां अनंत धर्मो कया कया छे? तेनो उत्तरः — वस्तुमां सत्पणुं, वस्तुपणुं, प्रमेयपणुं, प्रदेशपणुं, चेतनपणुं, अचेतनपणुं, मूर्तिकपणुं, अमूर्तिकपणुं इत्यादि (धर्म) तो गुण छे; अने ते गुणोनुं त्रणे काळे समय-समयवर्ती परिणमन थवुं ते पर्याय छे — जे अनंत छे. वळी वस्तुमां एकपणुं, अनेकपणुं, नित्यपणुं, अनित्यपणुं, भेदपणुं, अभेदपणुं, शुद्धपणुं, अशुद्धपणुं आदि अनेक धर्म छे. ते सामान्यरूप धर्मो तो वचनगोचर छे पण बीजा विशेषरूप धर्मो जेओ वचननो विषय नथी एवा पण अनंत धर्मो छे — जे ज्ञानगम्य छे. आत्मा पण वस्तु छे तेथी तेमां पण पोताना अनंत धर्मो छे.
आत्माना अनंत धर्मोमां चेतनपणुं असाधारण धर्म छे, बीजां अचेतन द्रव्योमां नथी. सजातीय जीवद्रव्यो अनंत छे तेमनामांय जोके चेतनपणुं छे तोपण सौनुं चेतनपणुं निज स्वरूपे जुदुं जुदुं कह्युं छे कारण के दरेक द्रव्यने प्रदेशभेद होवाथी कोईनुं कोईमां भळतुं नथी. आ चेतनपणुं पोताना अनंत धर्मोमां व्यापक छे तेथी तेने आत्मानुं तत्त्व कह्युं छे. तेने आ सरस्वतीनी मूर्ति देखे छे अने देखाडे छे. ए रीते एनाथी सर्व प्राणीओनुं कल्याण थाय छे माटे ‘सदा प्रकाशरूप रहो’ एवुं आशीर्वादरूप वचन तेने कह्युं छे. २.
हवे (त्रीजा श्लोकमां) टीकाकार आ ग्रंथनुं व्याख्यान करवाना फळने चाहतां प्रतिज्ञा करे छेः —
श्लोकार्थः — श्रीमान् अमृतचंद्र आचार्य कहे छे केः — [समयसारव्याख्यया एव] आ समयसार(शुद्धात्मा तथा ग्रंथ)नी व्याख्या(कथनी तथा टीका)थी ज [मम अनुभूतेः] मारी
Page 5 of 642
PDF/HTML Page 36 of 673
single page version
अनुभूतिनी अर्थात् अनुभवनरूप परिणतिनी [परमविशुद्धिः] परम विशुद्धि (समस्त रागादि विभावपरिणति रहित उत्कृष्ट निर्मळता) [भवतु] थाओ. केवी छे ते परिणति? [परपरिणतिहेतोः मोहनाम्नः अनुभावात्] परपरिणतिनुं कारण जे मोह नामनुं कर्म तेना अनुभाव(-उदयरूप विपाक)ने लीधे [अविरतम् अनुभाव्य-व्याप्ति-कल्माषितायाः] जे अनुभाव्य(रागादि परिणामो)नी व्याप्ति छे तेनाथी निरंतर कल्माषित (मेली) छे. अने हुं केवो छुं? [शुद्धचिन्मात्रमूर्तेः] द्रव्यद्रष्टिथी शुद्ध चैतन्यमात्र मूर्ति छुं.
भावार्थः — आचार्य कहे छे के शुद्धद्रव्यार्थिक नयनी द्रष्टिए तो हुं शुद्ध चैतन्यमात्र मूर्ति छुं. परंतु मारी परिणति मोहकर्मना उदयनुं निमित्त पामीने मेली छे — रागादिस्वरूप थई रही छे. तेथी शुद्ध आत्मानी कथनीरूप जे आ समयसार ग्रंथ छे तेनी टीका करवानुं फळ ए चाहुं छुं के मारी परिणति रागादि रहित थई शुद्ध थाओ, मारा शुद्ध स्वरूपनी प्राप्ति थाओ. बीजुं कांई पण — ख्याति, लाभ, पूजादिक — चाहतो नथी. आ प्रकारे आचार्ये टीका करवानी प्रतिज्ञागर्भित एना फळनी प्रार्थना करी. ३.
हवे मूळगाथासूत्रकार श्री कुंदकुंदाचार्य ग्रंथना आदिमां मंगळपूर्वक प्रतिज्ञा करे छेः —
गाथार्थः — आचार्य कहे छेः हुं [ध्रुवाम्] ध्रुव, [अचलाम्] अचळ अने [अनौपम्यां] अनुपम — ए त्रण विशेषणोथी युक्त [गतिं] गतिने [प्राप्तान्] प्राप्त थयेल एवा [सर्वसिद्धान्] सर्व सिद्धोने [वन्दित्वा] नमस्कार करी, [अहो] अहो! [श्रुतकेवलिभणितम्] श्रुतकेवळीओए कहेला [इदं] आ [समयप्राभृतम्] समयसार नामना प्राभृतने [वक्ष्यामि] कहीश.
Page 6 of 642
PDF/HTML Page 37 of 673
single page version
अथ प्रथमत एव स्वभावभावभूततया ध्रुवत्वमवलम्बमानामनादिभावान्तरपरपरिवृत्ति- विश्रान्तिवशेनाचलत्वमुपगतामखिलोपमानविलक्षणाद्भुतमाहात्म्यत्वेनाविद्यमानौपम्यामपवर्गसंज्ञिकां गतिमापन्नान् भगवतः सर्वसिद्धान् सिद्धत्वेन साध्यस्यात्मनः प्रतिच्छन्दस्थानीयान् भावद्रव्यस्तवाभ्यां स्वात्मनि परात्मनि च निधायानादिनिधनश्रुतप्रकाशितत्वेन निखिलार्थसार्थसाक्षात्कारिकेवलिप्रणीत- त्वेन श्रुतकेवलिभिः स्वयमनुभवद्भिरभिहितत्वेन च प्रमाणतामुपगतस्यास्य समयप्रकाशक स्य प्राभृता- ह्वयस्यार्हत्प्रवचनावयवस्य स्वपरयोरनादिमोहप्रहाणाय भाववाचा द्रव्यवाचा च परिभाषणमुपक्रम्यते ।
टीकाः — अहीं (संस्कृत टीकामां) ‘अथ’ शब्द मंगळना अर्थने सूचवे छे. ग्रंथना आदिमां सर्व सिद्धोने भाव-द्रव्य स्तुतिथी पोताना आत्मामां तथा परना आत्मामां स्थापीने आ समय नामना प्राभृतनुं भाववचन अने द्रव्यवचनथी परिभाषण शरू करीए छीए — एम श्री कुंदकुंदाचार्य कहे छे. ए सिद्ध भगवंतो, सिद्धपणाने लीधे, साध्य जे आत्मा तेना प्रतिच्छंदना स्थाने छे, — जेमना स्वरूपनुं संसारी भव्य जीवो चिंतवन करीने, ते समान पोताना स्वरूपने ध्याईने, तेमना जेवा थई जाय छे अने चारे गतिओथी विलक्षण जे पंचमगति मोक्ष तेने पामे छे. केवी छे ते पंचमगति? स्वभावभावरूप छे तेथी ध्रुवपणाने अवलंबे छे. चारे गतिओ परनिमित्तथी थती होवाथी ध्रुव नथी, विनाशिक छे; ‘ध्रुव’ विशेषणथी पंचमगतिमां ए विनाशिकतानो व्यवच्छेद थयो. वळी ते गति केवी छे? अनादि काळथी अन्य (पर) भावना निमित्तथी थतुं जे परमां भ्रमण तेनी विश्रांति (अभाव) वश अचलपणाने पामी छे. आ विशेषणथी, चारे गतिओने परनिमित्तथी जे भ्रमण थाय छे तेनो पंचमगतिमां व्यवच्छेद थयो. वळी ते केवी छे? जगतमां जे समस्त उपमायोग्य पदार्थो छे तेमनाथी विलक्षण अद्भुत माहात्म्य होवाथी तेने कोईनी उपमा मळी शकती नथी. आ विशेषणथी, चारे गतिओमां जे परस्पर कथंचित् समानपणुं मळी आवे छे तेनो पंचमगतिमां व्यवच्छेद थयो. वळी ते केवी छे? अपवर्ग तेनुं नाम छे. धर्म, अर्थ अने काम — ए त्रिवर्ग कहेवाय छे; मोक्षगति आ वर्गमां नहि होवाथी तेने अपवर्ग कही. — आवी पंचमगतिने सिद्धभगवंतो पाम्या छे. तेमने पोताना तथा परना आत्मामां स्थापीने, समयनो (सर्व पदार्थोनो अथवा जीवपदार्थनो) प्रकाशक एवो जे प्राभृत नामनो अर्हत्प्रवचननो अवयव (अंश) तेनुं, अनादि काळथी उत्पन्न थयेल मारा अने परना मोहना नाश माटे, हुं परिभाषण करुं छुं. केवो छे ते अर्हत्प्रवचननो अवयव? अनादिनिधन परमागम शब्दब्रह्मथी प्रकाशित होवाथी, सर्व पदार्थोना समूहने साक्षात् करनार केवळीभगवान सर्वज्ञथी प्रणीत होवाथी अने केवळीओना निकटवर्ती साक्षात् सांभळनार तेम ज पोते अनुभव करनार एवा श्रुतकेवळी गणधरदेवोए कहेल होवाथी प्रमाणताने पाम्यो छे. अन्यवादीओनां आगमनी जेम छद्मस्थ (अल्पज्ञानी)नी कल्पना मात्र नथी के जेथी अप्रमाण होय.
Page 7 of 642
PDF/HTML Page 38 of 673
single page version
भावार्थः — गाथासूत्रमां आचार्ये ‘वक्ष्यामि’ कह्युं छे तेनो अर्थ टीकाकारे ‘वच् परिभाषणे’ धातुथी ‘परिभाषण’ कर्यो छे. तेनो आशय आ प्रमाणे सूचित थाय छेः चौद पूर्वमां ज्ञानप्रवाद नामना पांचमा पूर्वमां बार ‘वस्तु’ अधिकार छे; तेमां पण एक एकना वीश वीश ‘प्राभृत’ अधिकार छे. तेमां दशमा वस्तुमां समय नामनुं जे प्राभृत छे तेनां मूळ सूत्रोना शब्दोनुं ज्ञान तो पहेलां मोटा आचार्योने हतुं अने तेना अर्थनुं ज्ञान आचार्योनी परिपाटी अनुसार श्री कुंदकुंदाचार्यने पण हतुं. तेमणे समयप्राभृतनुं परिभाषण कर्युं — परिभाषासूत्र बांध्युं. सूत्रनी दश जातिओ कहेवामां आवी छे तेमां एक ‘परिभाषा’ जाति पण छे. अधिकारने जे यथास्थानमां अर्थ द्वारा सूचवे ते परिभाषा कहेवाय छे. श्री कुंदकुंदाचार्य समयप्राभृतनुं परिभाषण करे छे एटले के समयप्राभृतना अर्थने ज यथास्थानमां जणावनारुं परिभाषासूत्र रचे छे.
आचार्ये मंगळ अर्थे सिद्धोने नमस्कार कर्यो छे. संसारीने शुद्ध आत्मा साध्य छे अने सिद्ध साक्षात् शुद्धात्मा छे तेथी तेमने नमस्कार करवो उचित छे. कोई इष्टदेवनुं नाम लई नमस्कार केम न कर्यो तेनी चर्चा टीकाकारना मंगळ पर करेली छे ते अहीं पण जाणवी. सिद्धोने ‘सर्व’ एवुं विशेषण आप्युं छे; तेथी ते सिद्धो अनंत छे एवो अभिप्राय बताव्यो अने ‘शुद्ध आत्मा एक ज छे’ एवुं कहेनार अन्यमतीओनो व्यवच्छेद कर्यो. श्रुतकेवळी शब्दना अर्थमां, (१) श्रुत अर्थात् अनादिनिधन प्रवाहरूप आगम अने केवळी अर्थात् सर्वज्ञदेव कह्या, तेम ज (२) श्रुत-अपेक्षाए केवळी समान एवा गणधरदेवादि विशिष्ट श्रुतज्ञानधरो कह्या; तेमनाथी समयप्राभृतनी उत्पत्ति कही छे. ए रीते ग्रंथनी प्रमाणता बतावी अने पोतानी बुद्धिथी कल्पित कहेवानो निषेध कर्यो; अन्यवादी छद्मस्थ (अल्पज्ञानी) पोतानी बुद्धिथी पदार्थनुं स्वरूप गमे ते प्रकारे कही विवाद करे छे तेनुं असत्यार्थपणुं बताव्युं.
आ ग्रंथनां अभिधेय, संबंध, प्रयोजन तो प्रगट ज छे. शुद्ध आत्मानुं स्वरूप ते अभिधेय छे. तेना वाचक आ ग्रंथमां शब्दो छे तेमनो अने शुद्ध आत्मानो वाच्यवाचकरूप संबंध ते संबंध छे. शुद्धात्माना स्वरूपनी प्राप्ति थवी ते प्रयोजन छे.
प्रथम गाथामां समयनुं प्राभृत कहेवानी प्रतिज्ञा करी. त्यां ए आकांक्षा थाय के समय एटले शुं? तेथी हवे पहेलां समयने ज कहे छेः —
Page 8 of 642
PDF/HTML Page 39 of 673
single page version
योऽयं नित्यमेव परिणामात्मनि स्वभावेऽवतिष्ठमानत्वादुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यानुभूतिलक्षणया सत्तयानुस्यूतश्चैतन्यस्वरूपत्वान्नित्योदितविशददृशिज्ञप्तिज्योतिरनन्तधर्माधिरूढैकधर्मित्वादुद्योतमानद्रव्यत्वः क्रमाक्रमप्रवृत्तविचित्रभावस्वभावत्वादुत्सङ्गितगुणपर्यायः स्वपराकारावभासनसमर्थत्वादुपात्तवैश्व- रूप्यैकरूपः प्रतिविशिष्टावगाहगतिस्थितिवर्तनानिमित्तत्वरूपित्वाभावादसाधारणचिद्रूपतास्वभाव-
गाथार्थः — हे भव्य! [जीवः] जे जीव [चरित्रदर्शनज्ञानस्थितः] दर्शन-ज्ञान-चारित्रमां स्थित थई रह्यो छे [तं] तेने [हि] निश्चयथी [स्वसमयं] स्वसमय [जानीहि] जाण; [च] अने जे जीव [पुद्गलकर्मप्रदेशस्थितं] पुद्गलकर्मना प्रदेशोमां स्थित थयेल छे [तं] तेने [परसमयं] परसमय [जानीहि] जाण.
टीकाः — ‘समय’ शब्दनो अर्थ आ प्रमाणे छेः ‘सम्’ तो उपसर्ग छे, तेनो अर्थ ‘एकपणुं’ एवो छे; अने ‘अय् गतौ’ धातु छे एनो गमन अर्थ पण छे अने ज्ञान अर्थ पण छे; तेथी एकसाथे ज (युगपद्) जाणवुं तथा परिणमन करवुं ए बे क्रियाओ जे एकत्वपूर्वक करे ते समय छे. आ जीव नामनो पदार्थ एकत्वपूर्वक एक ज वखते परिणमे पण छे अने जाणे पण छे तेथी ते समय छे. आ जीव-पदार्थ केवो छे? सदाय परिणामस्वरूप स्वभावमां रहेलो होवाथी, उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यनी एकतारूप अनुभूति जेनुं लक्षण छे एवी सत्ताथी सहित छे. आ विशेषणथी, जीवनी सत्ता नहि माननार नास्तिकवादीओनो मत खंडित थयो तथा पुरुषने (जीवने) अपरिणामी माननार सांख्यवादीओनो व्यवच्छेद, परिणमनस्वभाव कहेवाथी, थयो. नैयायिको अने वैशेषिको सत्ताने नित्य ज माने छे अने बौद्धो सत्ताने क्षणिक ज माने छे; तेमनुं निराकरण, सत्ताने उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यरूप कहेवाथी थयुं. वळी जीव केवो छे? चैतन्यस्वरूपपणाथी नित्य-उद्योतरूप निर्मळ स्पष्ट दर्शनज्ञान-ज्योतिस्वरूप छे (कारण के चैतन्यनुं परिणमन दर्शनज्ञानस्वरूप छे). आ विशेषणथी, चैतन्यने ज्ञानाकारस्वरूप नहि माननार सांख्यमतीओनुं निराकरण थयुं. वळी ते केवो छे? अनंत धर्मोमां रहेलुं जे एक धर्मीपणुं तेने लीधे जेने द्रव्यपणुं प्रगट छे (कारण के अनंत धर्मोनी एकता ते द्रव्यपणुं छे). आ विशेषणथी, वस्तुने धर्मोथी रहित माननार बौद्धमतीनो निषेध थयो. वळी ते केवो छे? क्रमरूप अने अक्रमरूप प्रवर्तता अनेक भावो जेनो स्वभाव होवाथी जेणे गुणपर्यायो अंगीकार कर्या छे. (पर्याय क्रमवर्ती होय छे अने गुण सहवर्ती होय छे; सहवर्तीने अक्रमवर्ती पण कहे छे.) आ विशेषणथी, पुरुषने निर्गुण माननार सांख्यमतीओनो निरास थयो. वळी ते केवो छे? पोताना अने परद्रव्योना आकारोने प्रकाशवानुं सामर्थ्य होवाथी जेणे समस्त रूपने प्रकाशनारुं एकरूपपणुं
Page 9 of 642
PDF/HTML Page 40 of 673
single page version
सद्भावाच्चाकाशधर्माधर्मकालपुद्गलेभ्यो भिन्नोऽत्यन्तमनन्तद्रव्यसङ्करेऽपि स्वरूपादप्रच्यवनाट्टङ्कोत्कीर्ण- चित्स्वभावो जीवो नाम पदार्थः स समयः, समयत एकत्वेन युगपज्जानाति गच्छति चेति निरुक्तेः ।
अयं खलु यदा सकलभावस्वभावभासनसमर्थविद्यासमुत्पादकविवेक ज्योतिरुद्गमना-
त्समस्तपरद्रव्यात्प्रच्युत्य दृशिज्ञप्तिस्वभावनियतवृत्तिरूपात्मतत्त्वैकत्वगतत्वेन वर्तते तदा दर्शनज्ञान- चारित्रस्थितत्वात्स्वमेकत्वेन युगपज्जानन् गच्छंश्च स्वसमय इति, यदा त्वनाद्यविद्याकन्दलीमूल- कन्दायमानमोहानुवृत्तितन्त्रतया दृशिज्ञप्तिस्वभावनियतवृत्तिरूपादात्मतत्त्वात्प्रच्युत्य परद्रव्यप्रत्यय- मोहरागद्वेषादिभावैकत्वगतत्वेन वर्तते तदा पुद्गलकर्मप्रदेशस्थितत्वात्परमेकत्वेन युगपज्जानन् गच्छंश्च परसमय इति प्रतीयते । एवं किल समयस्य द्वैविध्यमुद्धावति ।
प्राप्त कर्युं छे (अर्थात् जेमां अनेक वस्तुओना आकार प्रतिभासे छे एवा एक ज्ञानना आकाररूप ते छे). आ विशेषणथी, ज्ञान पोताने ज जाणे छे, परने नथी जाणतुं एम एकाकार ज माननारनो, तथा पोताने नथी जाणतुं पण परने जाणे छे एम अनेकाकार ज माननारनो, व्यवच्छेद थयो. वळी ते केवो छे? अन्य द्रव्योना जे विशिष्ट गुणो — अवगाहन-गति-स्थिति- वर्तनाहेतुपणुं अने रूपीपणुं — तेमना अभावने लीधे अने असाधारण चैतन्यरूपता-स्वभावना सद्भावने लीधे आकाश, धर्म, अधर्म, काळ अने पुद्गल — ए पांच द्रव्योथी जे भिन्न छे. आ विशेषणथी, एक ब्रह्मवस्तुने ज माननारनो व्यवच्छेद थयो. वळी ते केवो छे? अनंत अन्यद्रव्यो साथे अत्यंत एकक्षेत्रावगाहरूप होवा छतां पण पोताना स्वरूपथी नहि छूटवाथी जे टंकोत्कीर्ण चैतन्यस्वभावरूप छे. आ विशेषणथी वस्तुस्वभावनो नियम बताव्यो. — आवो जीव नामनो पदार्थ समय छे.
ज्यारे आ (जीव), सर्व पदार्थोना स्वभावने प्रकाशवामां समर्थ एवा केवळज्ञानने उत्पन्न करनारी भेदज्ञानज्योतिनो उदय थवाथी, सर्व परद्रव्योथी छूटी दर्शनज्ञानस्वभावमां नियत वृत्तिरूप (अस्तित्वरूप) आत्मतत्त्व साथे एकत्वगतपणे वर्ते छे त्यारे दर्शन-ज्ञान- चारित्रमां स्थित होवाथी युगपद् स्वने एकत्वपूर्वक जाणतो तथा स्व-रूपे एकत्वपूर्वक परिणमतो एवो ते ‘स्वसमय’ एम प्रतीतरूप करवामां आवे छे; पण ज्यारे ते, अनादि अविद्यारूपी जे केळ तेना मूळनी गांठ जेवो जे (पुष्ट थयेलो) मोह तेना उदय अनुसार प्रवृत्तिना आधीनपणाथी, दर्शनज्ञानस्वभावमां नियत वृत्तिरूप आत्मतत्त्वथी छूटी परद्रव्यना निमित्तथी उत्पन्न मोहरागद्वेषादि भावो साथे एकत्वगतपणे (एकपणुं मानीने) वर्ते छे त्यारे पुद्गलकर्मना प्रदेशोमां स्थित होवाथी युगपद् परने एकत्वपूर्वक जाणतो तथा पररूपे एकत्वपूर्वक परिणमतो एवो ते ‘परसमय’ एम प्रतीतरूप करवामां आवे छे. आ रीते जीव नामना पदार्थने स्वसमय अने परसमय — एवुं द्विविधपणुं प्रगट थाय छे.