Page -10 of 642
PDF/HTML Page 21 of 673
single page version
❈
andaramAn tem ja bahAramAn rajathI (potAnun) atyant aspRuShTapaNun vyakta karatA hatA
( – andaramAn teo rAgAdik maLathI aspRuShTa hatA ane bahAramAn dhULathI aspRuShTa
to munijano sAchA mArgane kem jANat?
karun chhun.
sImandhar bhagavAnanAn samavasaraNamAn gayA hatA ane tyAn teoshrI ATh divas rahyA
hatA e viShe aNumAtra shankA nathI. e vAt em ja chhe; kalpanA karasho nahi, nA
kahesho nahi; mAno topaN em ja chhe, na mAno topaN em ja chhe. yathAtathya vAt
chhe, akSharasha satya chhe, pramANasiddha chhe.
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈
Page -8 of 642
PDF/HTML Page 23 of 673
single page version
saritA vahAvI sudhA taNI prabhu vIr! ten sanjIvanI;
shoShAtI dekhI saritane karuNAbhInA hRudaye karI,
munikund sanjIvanI samayaprAbhRut taNe bhAjan bharI.
granthAdhirAj! tArAmAn bhAvo brahmAnDanA bharyA.
mumukShune pAtI amRutaras anjali bharI bharI;
anAdinI mUrchhA viSh taNI tvarAthI UtaratI,
vibhAvethI thambhI svarUp bhaNI doDe pariNati.
tun pragnAchhINI gnAn ne udayanI sandhi sahu chhedavA;
sAthI sAdhakano, tun bhAnu jagano, sandesh mahAvIrano,
visAmo bhavaklAntanA hRudayano, tun panth mukti taNo.
jANye tane hRuday gnAnI taNAn jaNAy;
tun ruchatAn jagatanI ruchi ALase sau,
tun rIjhatAn sakalagnAyakadev rIjhe.
tathApi kundasUtronAn ankAye mUlya nA kadI.
Page -7 of 642
PDF/HTML Page 24 of 673
single page version
viShay
thAy — sarvathI judo thaI ekalo sthir
(pratham 38 gAthAomAn rangabhUmisthaL bAndhyun
chhe.) .... ....
prANI kare chhe, ekatvanI kathA viral
jANe chhe tethI durlabh chhe, te sambandhI kathan...
mangalAcharaN, granthapratignA . . . . . . . . . . (A jIv-ajIvarUp chha dravyAtmak lok chhe,
dravya to svabhAvapariNatisvarUp ja chhe, ane
jIv-pudgal dravyane anAdi kALanA
sanyogathI vibhAvapariNati paN chhe; kem ke
sparsha, ras, gandh, varNa ane shabdarUp mUrtik
pudgalone dekhI A jIv rAgadveShamoharUp
pariName chhe ane enA nimittathI kArmaN-
vargaNArUp pudgal karmarUp thaIne jIv sAthe
bandhAy chhe. e pramANe A bannenI
anAdithI ja bandhAvasthA chhe. jIv jyAre
nimitta pAmatAn rAgAdirUpe nathI pariNamato
tyAre navIn karma bAndhato nathI, pUrvakarma kharI
jAy chhe, tethI mokSha thAy chhe; AvI jIvanI
svasamay-parasamayarUp pravRutti chhe.) jyAre
jIv samyagdarshan-gnAn-chAritrabhAvarUp
potAnA svabhAvarUpe pariName chhe tyAre
svasamay chhe ane jyAn sudhI mithyAdarshan-
gnAn-chAritrarUpe pariName chhe tyAn sudhI te
pudgalakarmamAn sthit parasamay chhe evun kathan
anubhavathI parIkShA karI grahaN karajo.....
mAtra chhe, je jANanAr chhe te ja jIv chhe
te sambandhI . . . . . . . . . . . . . . . .
gnAyak chhe te gnAyak ja chhe . . . . . .
jeo sAdhak avasthAmAn chhe temane
vyavahAranay paN prayojanavAn chhe evun
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
jIvano pudgalakarma sAthe bandh hovAthI
emAn jIv sansAramAn bhamatAn anek prakAranAn
Page -6 of 642
PDF/HTML Page 25 of 673
single page version
viShay
jIvAdi tattvone shuddhanaye jANavAn te samyaktva
shuddhanayanA viShayabhUt AtmA baddhaspRuShTa, anya,
varNathI mAnDI guNasthAn paryant jeTalA bhAv chhe
shuddhanayanA viShayabhUt AtmAne jANavo te
samyagdarshanagnAnachAritrarUp AtmA ja sAdhue
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
draShTAntapUrvak kathan . . . . . . . . . . . .
shuddhanayanA viShayabhUt AtmAne jyAn sudhI na
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
agnAnIne samajAvavAnI rIti . . . . . . . agnAnIe jIv-dehane ek dekhI tIrthankaranI
A uttaramAn jIv-dehanI bhinnatAnun drashya.... chAritramAn je pratyAkhyAn kahevAmAn Avel chhe te
73
gnAn thavAno ane AsravonI nivRuttino
chhe ke pratyAkhyAn gnAn ja chhe . . . . .
75
darshanagnAnachAritrasvarUpe pariNat AtmAnun
Asrav ane AtmAnun bhedagnAn thaye AtmA
gAthAomAn) pUrNa . . . . . . . . . . . .
thato nathI . . . . . . . . . . . . . . . .
jIv-ajIv banne bandhaparyAyarUp thaI ek
jANavAthI agnAnI jan jIvanI kalpanA
adhyavasAnAdi bhAvarUpe anyathA kare chhe
tenA prakAronun varNan . . . . . . . . . .
potAnAmAn ja kartRukarmabhAv ane
bhoktRubhogyabhAv chhe . . . . . . . . .
jIvanun svarUp anyathA kalpe chhe tenA niShedhanI
Page -5 of 642
PDF/HTML Page 26 of 673
single page version
viShay
vyavahAranay AtmA ane pudgalakarmane
kartRukarmabhAv nathI . . . . . . . . . . . .
chhe...
AtmAne pudgalakarmano kartA ane bhoktA
A karma jIve karyun . . . . . . . . . . .
nathI . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
chhe, nishchayathI jIv temano kartAbhoktA nathI
mithyAtvAdi Asravo jIv-ajIvanA bhedathI
hetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AtmAnA mithyAtva, agnAn, avirati — A
pudgalane pariNAmI kahyA chhe . . . . . .
ane tenA nimittathI pudgalanun karmarUp
thavun . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AtmA mithyAtvAdibhAvarUpe pariName nahi tyAre
agnAnathI karma kevI rIte thAy chhe evo shiShyano
karmanA kartApaNAnun mUL agnAn ja chhe . . gnAn thAy chhe tyAre kartApaNun nathI . . . . vyavahArI jIv AtmAne pudgalakarmano kartA kahe
nayothI uttar . . . . . . . . . . . . . .
AtmA pudgalakarmano kartA nimitta-
yog-upayog chhe te nimittanaimittik-
bhAvathI kartA chhe ane yog-upayogano
AtmA kartA chhe . . . . . . . . . . . . .
banne karmo bandhanAn kAraN . . . . . . . . .
AthI banne karmono niShedh . . . . . . . .
tenun draShTAnt ane AgamanI sAkShI . . . .
101
gnAnI gnAnano ja kartA chhe . . . . . . . . . agnAnI paN potAnA agnAnabhAvano ja kartA
Page -4 of 642
PDF/HTML Page 27 of 673
single page version
viShay
gnAn mokShanun kAraN chhe . . . . . . . . . . vratAdik pALe topaN gnAn vinA mokSha
pUrNa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
154
puNyakarmanA pakShapAtIno doSh . . . . . . . . gnAnane ja paramArthasvarUp mokShanun kAraN kahyun chhe,
karma mokShanA kAraNano ghAt kare chhe em draShTAnt
karma pote ja bandhasvarUp chhe . . . . . . . . karma bandhanA kAraNarUp bhAvosvarUp chhe arthAt
samvar thavAnA kramanun kathan; adhikAr pUrNa
ane trIjo adhikAr pUrNa . . . . . . .
bhAvanirjarAnun svarUp . . . . . . . . . . . .
gnAnanun sAmarthya . . . . . . . . . . . . . . .
vairAgyanun sAmarthya. . . . . . . . . . . . . .
gnAn-vairAgyanA sAmarthyanun draShTAntapUrvak kathan...
samyagdraShTi sAmAnyapaNe tathA visheShapaNe
194
195
AsravanA svarUpanun varNan arthAt mithyAtva,
bandhanAn kAraN chhe evun kathan . . . . . .
gnAnIne te Asravono abhAv kahyo chhe. . . . rAg-dveSh-moharUp jIvanA agnAnamay pariNAm
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
rAgAdik sAthe nahi maLelA gnAnamay bhAvanI
rAgI jIv samyagdraShTi kem na hoy te sambandhI
169
gnAnIne dravya-Asravono abhAv . . . . . . ‘gnAnI nirAsrav kevI rIte chhe’ evA shiShyanA
gnAyakabhAvapadamAn sthir thavAno upadesh....
agnAnI ane gnAnIne Asrav thavAnun ane na
karmanA kShayopashamanA nimittathI chhe . . .
rAg-dveSh-moh agnAnapariNAm chhe te ja bandhanA
Page -3 of 642
PDF/HTML Page 28 of 673
single page version
viShay
gnAn gnAnathI ja prApta thAy chhe . . . . . gnAnI parane shA mATe grahaN karatA nathI evA
208
214
parigrahanA tyAganun vidhAn . . . . . . . . . gnAnIne sarva parigrahano tyAg chhe . . . . . karmanA phaLanI vAnchhAthI karma kare te karmathI
te karmathI lepAto nathI. tenun draShTAnt dvArA
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alamban abhavya paN kare chhe, vrat,
samiti, gupti pALe chhe, agiyAr ang
bhaNe chhe, topaN teno mokSha nathI . . .
samyaktvanA ATh ang chhe, temAn pratham to
evun kathan . . . . . . . . . . . . . . .
abhavya dharmanI shraddhA kare chhe te bhogahetu dharmanI
niShkAnkShitA, nirvichikitsA, amUDhatva, upagUhan,
rAgAdik bhAvonun nimitta AtmA chhe ke
bandhanA kAraNanun kathan . . . . . . . . . . . AtmA evA kAraNarUpe na pravarte to bandh na
mithyAdraShTine jenAthI bandh thAy chhe, te Ashayone
em siddha karyun chhe . . . . . . . . . . .
259
svarUpane jANavAthI ja santuShTa chhe te mokSha
pAmato nathI . . . . . . . . . . . . . .
agnAnamay adhyavasAy ja bandhanun kAraN chhe... bAhyavastu bandhanun kAraN nathI, adhyavasAn ja
bandh-chhedanathI ja mokSha thAy chhe . . . . . .
bandhano chhed kevI rIte karavo? evA prashnano
adhyavasAn potAnI arthakriyA nahi karatun
pragnAshastra ja chhe. . . . . . . . . . . . .
mithyAdraShTi agnAnarUp adhyavasAyathI potAnA
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Page -2 of 642
PDF/HTML Page 29 of 673
single page version
viShay
bandhane chhoDavo . . . . . . . . . . . . . .
AtmAne pragnA vaDe kaI rIte grahaN karavo te
AtmA sivAy anya bhAvano tyAg karavo;
kare? arthAt koI na kare . . . . . . .
je paradravyane grahaN kare chhe te aparAdhI chhe,
karyun chhe . . . . . . . . . . . . . . . . .
bandhanamAn paDato nathI . . . . . . . . . .
304
aparAdhanun svarUp . . . . . . . . . . . . . ‘shuddha AtmAnA grahaNathI tame mokSha kahyo; parantu
yuktipUrvak niShedh . . . . . . . . . . . .
doShothI chhUTI jAy chhe; to pachhI shuddha
AtmAnA grahaNanun shun kAm chhe?’ AvA
shiShyanA prashnano uttar ApavAmAn Ave chhe
ke, pratikramaN-apratikramaN rahit
apratikramaNAdi svarUp trIjI bhUmikAthI
ja
thatA nathI; teo mAtra agnAnadashAmAn vartatA
jIvanA pariNAm chhe . . . . . . . . . .
AtmAnun akartApaNun draShTAntapUrvak kahe chhe . kartApaNun jIv agnAnathI mAne chhe; te agnAnanun
ane AtmA paN potAnA sthAnathI chhUTIne
temane jANavA jato nathI; parantu agnAnI
jIv temanA pratye vRuthA rAg-dveSh kare chhe
jyAn sudhI AtmA prakRitinA nimitte Upajavun –
chhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
karmaphaLanun bhoktApaNun paN AtmAno svabhAv
kathan . . . . . . . . . . . . . . . . .
gnAnI karmaphaLano bhoktA nathI . . . . . . .
Page -1 of 642
PDF/HTML Page 30 of 673
single page version
viShay
anumodanAthI man-vachan-kAyA vaDe atIt,
vartamAn ane anAgat karmanA tyAganun
ogaNapachAs ogaNapachAs bhang dvArA
kathan karIne karmachetanAnA tyAganun vidhAn
darshAvyun chhe tathA ekaso aDatALIsh
prakRitionA tyAganun kathan karIne karmaphaL-
chetanAnA tyAganun vidhAn darshAvyun chhe.)....
virodh kem nathI Avato te batAvavA, tathA
ek ja gnAnamAn upAyabhAv ane upeyabhAv
banne kaI rIte ghaTe chhe te batAvavA TIkAkAr
AchAryadev samayasAranI ‘AtmakhyAti’
TIkAnA antamAn ‘parishiShTa’rUpe syAdvAd
ane upAy-upeyabhAv viShe thoDun kahevAnI
pratignA kare chhe . . . . . . . . . . . . .
gnAnane samasta anya dravyothI judun darshAvyun
bhang karI tenAn 14 kAvya kahyAn chhe. . . .
AtmA amUrtik chhe tethI tene pudgalamayI deh
dravyaling dehamayI chhe tethI dravyaling AtmAne
mATe AtmAne gnAnamAtra kahyo chhe . . .
mokShamArga chhe evun kathan . . . . . . . .
mokShanA arthIe darshanagnAnachAritrasvarUp mokSha-
shaktionAn nAm tathA lakShaNonun kathan. . .
karyo chhe . . . . . . . . . . . . . . . . .
je dravyalingamAn mamatva kare chhe teNe samayasArane
siddhapaNun – e banne bhAv barAbar ghaTe chhe
vyavahAranay ja muni-shrAvakanA lingane mokShamArga
kaheto nathI — evun kathan . . . . . . . .
sampUrNa . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A shAstrane pUrNa karatAn tenA abhyAs vagerenun
625
A shAstramAn anant dharmavALA AtmAne
Page 0 of 642
PDF/HTML Page 31 of 673
single page version
पुण्यप्रकाशकं, पापप्रणाशकमिदं शास्त्रं श्रीसमयसारनामधेयं, अस्य मूलग्रन्थकर्तारः
श्रीसर्वज्ञदेवास्तदुत्तरग्रन्थकर्तारः श्रीगणधरदेवाः प्रतिगणधरदेवास्तेषां वचनानुसारमासाद्य
आचार्यश्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवविरचितं, श्रोतारः सावधानतया शृण्वन्तु
Page 1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 673
single page version
Page 2 of 642
PDF/HTML Page 33 of 673
single page version
A pramANe mangaLapUrvak pratignA karIne shrI kundakund AchAryakRut gAthAbaddha samayaprAbhRut granthanI shrI amRutachandra AchAryakRut AtmakhyAti nAmanI je sanskRit TIkA chhe tenI deshabhAShAmAn vachanikA lakhIe chhIe.
pratham, sanskRit TIkAkAr shrI amRutachandra AchArya granthanA AdimAn (pahelA shlok dvArA) mangaL arthe iShTadevane namaskAr kare chhe —
shlokArtha — [नमः समयसाराय] ‘samay’ arthAt jIv nAmano padArtha, temAn sAr — je dravyakarma, bhAvakarma, nokarma rahit shuddha AtmA, tene mAro namaskAr ho. te kevo chhe? [भावाय] shuddha sattAsvarUp vastu chhe. A visheShaNapadathI sarvathA abhAvavAdI nAstikono mat khanDit thayo. vaLI te kevo chhe? [चित्स्वभावाय] jeno svabhAv chetanAguNarUp chhe. A visheShaNathI guN-guNIno sarvathA bhed mAnanAr naiyAyikono niShedh thayo. vaLI te kevo chhe? [स्वानुभूत्या चकासते] potAnI ja anubhavanarUp kriyAthI prakAshe chhe, arthAt potAne potAthI ja jANe chhe — pragaT kare chhe. A visheShaNathI, AtmAne tathA gnAnane sarvathA parokSha ja mAnanAr jaiminIy-bhaTTa-prabhAkar bhedavALA mImAnsakonA matano vyavachchhed thayo; tem ja gnAn anya gnAnathI jANI shakAy chhe, pote potAne nathI jANatun — evun mAnanAr naiyAyikono paN pratiShedh thayo. vaLI te kevo chhe? [सर्वभावान्तरच्छिदे] potAthI anya sarva jIvAjIv, charAchar padArthone sarva kShetrakALasambandhI, sarva visheShaNo sahit, ek ja samaye jANanAro chhe. A
Page 3 of 642
PDF/HTML Page 34 of 673
single page version
दविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः ।
visheShaNathI, sarvagnano abhAv mAnanAr mImAnsak Adinun nirAkaraN thayun. A prakAranAn visheShaNo (guNo)thI shuddha AtmAne ja iShTadev siddha karI tene namaskAr karyo chhe.
bhAvArtha — ahIn mangaL arthe shuddha AtmAne namaskAr karyo chhe. koI em prashna kare ke koI iShTadevanun nAm laI namaskAr kem na karyo? tenun samAdhAna — vAstavikapaNe iShTadevanun sAmAnya svarUp sarvakarmarahit, sarvagna, vItarAg, shuddha AtmA ja chhe tethI A adhyAtmagranthamAn samayasAr kahevAthI iShTadev AvI gayA. tathA ek ja nAm levAmAn anyamatavAdIo matapakShano vivAd kare chhe te sarvanun nirAkaraN, samayasAranAn visheShaNo varNavIne, karyun. vaLI anyavAdIo potAnA iShTadevanun nAm le chhe temAn iShTa shabdano artha ghaTato nathI, bAdhAo Ave chhe; ane syAdvAdI jainone to sarvagna vItarAg shuddha AtmA ja iShTa chhe. pachhI bhale te iShTadevane paramAtmA kaho, paramajyoti kaho, parameshvar, parabrahma, shiv, niranjan, niShkalank, akShay, avyay, shuddha, buddha, avinAshI, anupam, achchhedya, abhedya, paramapuruSh, nirAbAdh, siddha, satyAtmA, chidAnand, sarvagna, vItarAg, arhat, jin, Apta, bhagavAn, samayasAr ityAdi hajAro nAmothI kaho; te sarva nAmo kathanchit satyArtha chhe. sarvathA ekAntavAdIone bhinna nAmomAn virodh chhe, syAdvAdIne kAI virodh nathI. mATe artha yathArtha samajavo joIe.
have (bIjA shlokamAn) sarasvatIne namaskAr kare chhe —
shlokArtha — [अनेकान्तमयी मूर्तिः] jemAn anek ant (dharma) chhe evun je gnAn tathA vachan te-may mUrti [नित्यम् एव] sadAy [प्रकाशताम्] prakAsharUp ho. kevI chhe te mUrti? [अनन्तधर्मणः प्रत्यगात्मनः तत्त्वं] je anant dharmavALo chhe ane je paradravyothI ne paradravyanA guNaparyAyothI bhinna tathA paradravyanA nimittathI thatA potAnA vikArothI kathanchit bhinna ekAkAr chhe evA AtmAnA tattvane, arthAt asAdhAraN — sajAtIy vijAtIy dravyothI vilakShaN — nijasvarUpane, [पश्यन्ती] te mUrti avalokan kare chhe — dekhe chhe.
bhAvArtha — ahIn sarasvatInI mUrtine AshIrvachanarUp namaskAr karyo chhe. laukikamAn je
Page 4 of 642
PDF/HTML Page 35 of 673
single page version
र्भवतु समयसारव्याख्ययैवानुभूतेः ।।३।।
sarasvatInI mUrti prasiddha chhe te yathArtha nathI tethI ahIn tenun yathArtha varNan karyun chhe. je samyaggnAn chhe te ja sarasvatInI satyArtha mUrti chhe. temAn paN sampUrNa gnAn to kevaLagnAn chhe ke jemAn sarva padArtho pratyakSha bhAse chhe. te anant dharmo sahit Atmatattvane pratyakSha dekhe chhe tethI te sarasvatInI mUrti chhe. tadanusAr je shrutagnAn chhe te Atmatattvane parokSha dekhe chhe tethI te paN sarasvatInI mUrti chhe. vaLI dravyashrut vachanarUp chhe te paN tenI mUrti chhe, kAraN ke vachano dvArA anek dharmavALA AtmAne te batAve chhe. A rIte sarva padArthonAn tattvane jaNAvanArI gnAnarUp tathA vachanarUp anekAntamayI sarasvatInI mUrti chhe; tethI sarasvatInAn nAm ‘vANI, bhAratI, shAradA, vAgdevI’ ityAdi ghaNAn kahevAmAn Ave chhe. A sarasvatInI mUrti anant dharmone ‘syAt’padathI ek dharmImAn avirodhapaNe sAdhe chhe tethI te satyArtha chhe. keTalAk anyavAdIo sarasvatInI mUrtine bIjI rIte sthApe chhe paN te padArthane satyArtha kahenArI nathI.
koI prashna kare ke AtmAne anant dharmavALo kahyo chhe to temAn anant dharmo kayA kayA chhe? teno uttara — vastumAn satpaNun, vastupaNun, prameyapaNun, pradeshapaNun, chetanapaNun, achetanapaNun, mUrtikapaNun, amUrtikapaNun ityAdi (dharma) to guN chhe; ane te guNonun traNe kALe samay-samayavartI pariNaman thavun te paryAy chhe — je anant chhe. vaLI vastumAn ekapaNun, anekapaNun, nityapaNun, anityapaNun, bhedapaNun, abhedapaNun, shuddhapaNun, ashuddhapaNun Adi anek dharma chhe. te sAmAnyarUp dharmo to vachanagochar chhe paN bIjA visheSharUp dharmo jeo vachanano viShay nathI evA paN anant dharmo chhe — je gnAnagamya chhe. AtmA paN vastu chhe tethI temAn paN potAnA anant dharmo chhe.
AtmAnA anant dharmomAn chetanapaNun asAdhAraN dharma chhe, bIjAn achetan dravyomAn nathI. sajAtIy jIvadravyo anant chhe temanAmAy joke chetanapaNun chhe topaN saunun chetanapaNun nij svarUpe judun judun kahyun chhe kAraN ke darek dravyane pradeshabhed hovAthI koInun koImAn bhaLatun nathI. A chetanapaNun potAnA anant dharmomAn vyApak chhe tethI tene AtmAnun tattva kahyun chhe. tene A sarasvatInI mUrti dekhe chhe ane dekhADe chhe. e rIte enAthI sarva prANIonun kalyAN thAy chhe mATe ‘sadA prakAsharUp raho’ evun AshIrvAdarUp vachan tene kahyun chhe. 2.
have (trIjA shlokamAn) TIkAkAr A granthanun vyAkhyAn karavAnA phaLane chAhatAn pratignA kare chhe —
shlokArtha — shrImAn amRutachandra AchArya kahe chhe ke — [समयसारव्याख्यया एव] A samayasAr(shuddhAtmA tathA granth)nI vyAkhyA(kathanI tathA TIkA)thI ja [मम अनुभूतेः] mArI
Page 5 of 642
PDF/HTML Page 36 of 673
single page version
anubhUtinI arthAt anubhavanarUp pariNatinI [परमविशुद्धिः] param vishuddhi (samasta rAgAdi vibhAvapariNati rahit utkRuShTa nirmaLatA) [भवतु] thAo. kevI chhe te pariNati? [परपरिणतिहेतोः मोहनाम्नः अनुभावात्] parapariNatinun kAraN je moh nAmanun karma tenA anubhAv(-udayarUp vipAk)ne lIdhe [अविरतम् अनुभाव्य-व्याप्ति-कल्माषितायाः] je anubhAvya(rAgAdi pariNAmo)nI vyApti chhe tenAthI nirantar kalmAShit (melI) chhe. ane hun kevo chhun? [शुद्धचिन्मात्रमूर्तेः] dravyadraShTithI shuddha chaitanyamAtra mUrti chhun.
bhAvArtha — AchArya kahe chhe ke shuddhadravyArthik nayanI draShTie to hun shuddha chaitanyamAtra mUrti chhun. parantu mArI pariNati mohakarmanA udayanun nimitta pAmIne melI chhe — rAgAdisvarUp thaI rahI chhe. tethI shuddha AtmAnI kathanIrUp je A samayasAr granth chhe tenI TIkA karavAnun phaL e chAhun chhun ke mArI pariNati rAgAdi rahit thaI shuddha thAo, mArA shuddha svarUpanI prApti thAo. bIjun kAI paN — khyAti, lAbh, pUjAdik — chAhato nathI. A prakAre AchArye TIkA karavAnI pratignAgarbhit enA phaLanI prArthanA karI. 3.
have mULagAthAsUtrakAr shrI kundakundAchArya granthanA AdimAn mangaLapUrvak pratignA kare chhe —
gAthArtha — AchArya kahe chhe hun [ध्रुवाम्] dhruv, [अचलाम्] achaL ane [अनौपम्यां] anupam — e traN visheShaNothI yukta [गतिं] gatine [प्राप्तान्] prApta thayel evA [सर्वसिद्धान्] sarva siddhone [वन्दित्वा] namaskAr karI, [अहो] aho! [श्रुतकेवलिभणितम्] shrutakevaLIoe kahelA [इदं] A [समयप्राभृतम्] samayasAr nAmanA prAbhRutane [वक्ष्यामि] kahIsh.
Page 6 of 642
PDF/HTML Page 37 of 673
single page version
अथ प्रथमत एव स्वभावभावभूततया ध्रुवत्वमवलम्बमानामनादिभावान्तरपरपरिवृत्ति- विश्रान्तिवशेनाचलत्वमुपगतामखिलोपमानविलक्षणाद्भुतमाहात्म्यत्वेनाविद्यमानौपम्यामपवर्गसंज्ञिकां गतिमापन्नान् भगवतः सर्वसिद्धान् सिद्धत्वेन साध्यस्यात्मनः प्रतिच्छन्दस्थानीयान् भावद्रव्यस्तवाभ्यां स्वात्मनि परात्मनि च निधायानादिनिधनश्रुतप्रकाशितत्वेन निखिलार्थसार्थसाक्षात्कारिकेवलिप्रणीत- त्वेन श्रुतकेवलिभिः स्वयमनुभवद्भिरभिहितत्वेन च प्रमाणतामुपगतस्यास्य समयप्रकाशक स्य प्राभृता- ह्वयस्यार्हत्प्रवचनावयवस्य स्वपरयोरनादिमोहप्रहाणाय भाववाचा द्रव्यवाचा च परिभाषणमुपक्रम्यते ।
TIkA — ahIn (sanskRit TIkAmAn) ‘अथ’ shabda mangaLanA arthane sUchave chhe. granthanA AdimAn sarva siddhone bhAv-dravya stutithI potAnA AtmAmAn tathA paranA AtmAmAn sthApIne A samay nAmanA prAbhRutanun bhAvavachan ane dravyavachanathI paribhAShaN sharU karIe chhIe — em shrI kundakundAchArya kahe chhe. e siddha bhagavanto, siddhapaNAne lIdhe, sAdhya je AtmA tenA pratichchhandanA sthAne chhe, — jemanA svarUpanun sansArI bhavya jIvo chintavan karIne, te samAn potAnA svarUpane dhyAIne, temanA jevA thaI jAy chhe ane chAre gatiothI vilakShaN je panchamagati mokSha tene pAme chhe. kevI chhe te panchamagati? svabhAvabhAvarUp chhe tethI dhruvapaNAne avalambe chhe. chAre gatio paranimittathI thatI hovAthI dhruv nathI, vinAshik chhe; ‘dhruv’ visheShaNathI panchamagatimAn e vinAshikatAno vyavachchhed thayo. vaLI te gati kevI chhe? anAdi kALathI anya (par) bhAvanA nimittathI thatun je paramAn bhramaN tenI vishrAnti (abhAv) vash achalapaNAne pAmI chhe. A visheShaNathI, chAre gatione paranimittathI je bhramaN thAy chhe teno panchamagatimAn vyavachchhed thayo. vaLI te kevI chhe? jagatamAn je samasta upamAyogya padArtho chhe temanAthI vilakShaN adbhut mAhAtmya hovAthI tene koInI upamA maLI shakatI nathI. A visheShaNathI, chAre gatiomAn je paraspar kathanchit samAnapaNun maLI Ave chhe teno panchamagatimAn vyavachchhed thayo. vaLI te kevI chhe? apavarga tenun nAm chhe. dharma, artha ane kAm — e trivarga kahevAy chhe; mokShagati A vargamAn nahi hovAthI tene apavarga kahI. — AvI panchamagatine siddhabhagavanto pAmyA chhe. temane potAnA tathA paranA AtmAmAn sthApIne, samayano (sarva padArthono athavA jIvapadArthano) prakAshak evo je prAbhRut nAmano arhatpravachanano avayav (ansh) tenun, anAdi kALathI utpanna thayel mArA ane paranA mohanA nAsh mATe, hun paribhAShaN karun chhun. kevo chhe te arhatpravachanano avayav? anAdinidhan paramAgam shabdabrahmathI prakAshit hovAthI, sarva padArthonA samUhane sAkShAt karanAr kevaLIbhagavAn sarvagnathI praNIt hovAthI ane kevaLIonA nikaTavartI sAkShAt sAmbhaLanAr tem ja pote anubhav karanAr evA shrutakevaLI gaNadharadevoe kahel hovAthI pramANatAne pAmyo chhe. anyavAdIonAn AgamanI jem chhadmastha (alpagnAnI)nI kalpanA mAtra nathI ke jethI apramAN hoy.
Page 7 of 642
PDF/HTML Page 38 of 673
single page version
bhAvArtha — gAthAsUtramAn AchArye ‘वक्ष्यामि’ kahyun chhe teno artha TIkAkAre ‘वच् परिभाषणे’ dhAtuthI ‘paribhAShaN’ karyo chhe. teno Ashay A pramANe sUchit thAy chhe chaud pUrvamAn gnAnapravAd nAmanA pAnchamA pUrvamAn bAr ‘vastu’ adhikAr chhe; temAn paN ek ekanA vIsh vIsh ‘prAbhRut’ adhikAr chhe. temAn dashamA vastumAn samay nAmanun je prAbhRut chhe tenAn mUL sUtronA shabdonun gnAn to pahelAn moTA AchAryone hatun ane tenA arthanun gnAn AchAryonI paripATI anusAr shrI kundakundAchAryane paN hatun. temaNe samayaprAbhRutanun paribhAShaN karyun — paribhAShAsUtra bAndhyun. sUtranI dash jAtio kahevAmAn AvI chhe temAn ek ‘paribhAShA’ jAti paN chhe. adhikArane je yathAsthAnamAn artha dvArA sUchave te paribhAShA kahevAy chhe. shrI kundakundAchArya samayaprAbhRutanun paribhAShaN kare chhe eTale ke samayaprAbhRutanA arthane ja yathAsthAnamAn jaNAvanArun paribhAShAsUtra rache chhe.
AchArye mangaL arthe siddhone namaskAr karyo chhe. sansArIne shuddha AtmA sAdhya chhe ane siddha sAkShAt shuddhAtmA chhe tethI temane namaskAr karavo uchit chhe. koI iShTadevanun nAm laI namaskAr kem na karyo tenI charchA TIkAkAranA mangaL par karelI chhe te ahIn paN jANavI. siddhone ‘sarva’ evun visheShaN Apyun chhe; tethI te siddho anant chhe evo abhiprAy batAvyo ane ‘shuddha AtmA ek ja chhe’ evun kahenAr anyamatIono vyavachchhed karyo. shrutakevaLI shabdanA arthamAn, (1) shrut arthAt anAdinidhan pravAharUp Agam ane kevaLI arthAt sarvagnadev kahyA, tem ja (2) shrut-apekShAe kevaLI samAn evA gaNadharadevAdi vishiShTa shrutagnAnadharo kahyA; temanAthI samayaprAbhRutanI utpatti kahI chhe. e rIte granthanI pramANatA batAvI ane potAnI buddhithI kalpit kahevAno niShedh karyo; anyavAdI chhadmastha (alpagnAnI) potAnI buddhithI padArthanun svarUp game te prakAre kahI vivAd kare chhe tenun asatyArthapaNun batAvyun.
A granthanAn abhidhey, sambandh, prayojan to pragaT ja chhe. shuddha AtmAnun svarUp te abhidhey chhe. tenA vAchak A granthamAn shabdo chhe temano ane shuddha AtmAno vAchyavAchakarUp sambandh te sambandh chhe. shuddhAtmAnA svarUpanI prApti thavI te prayojan chhe.
pratham gAthAmAn samayanun prAbhRut kahevAnI pratignA karI. tyAn e AkAnkShA thAy ke samay eTale shun? tethI have pahelAn samayane ja kahe chhe —
Page 8 of 642
PDF/HTML Page 39 of 673
single page version
योऽयं नित्यमेव परिणामात्मनि स्वभावेऽवतिष्ठमानत्वादुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यानुभूतिलक्षणया सत्तयानुस्यूतश्चैतन्यस्वरूपत्वान्नित्योदितविशददृशिज्ञप्तिज्योतिरनन्तधर्माधिरूढैकधर्मित्वादुद्योतमानद्रव्यत्वः क्रमाक्रमप्रवृत्तविचित्रभावस्वभावत्वादुत्सङ्गितगुणपर्यायः स्वपराकारावभासनसमर्थत्वादुपात्तवैश्व- रूप्यैकरूपः प्रतिविशिष्टावगाहगतिस्थितिवर्तनानिमित्तत्वरूपित्वाभावादसाधारणचिद्रूपतास्वभाव-
gAthArtha — he bhavya! [जीवः] je jIv [चरित्रदर्शनज्ञानस्थितः] darshan-gnAn-chAritramAn sthit thaI rahyo chhe [तं] tene [हि] nishchayathI [स्वसमयं] svasamay [जानीहि] jAN; [च] ane je jIv [पुद्गलकर्मप्रदेशस्थितं] pudgalakarmanA pradeshomAn sthit thayel chhe [तं] tene [परसमयं] parasamay [जानीहि] jAN.
TIkA — ‘samay’ shabdano artha A pramANe chhe ‘सम्’ to upasarga chhe, teno artha ‘ekapaNun’ evo chhe; ane ‘अय् गतौ’ dhAtu chhe eno gaman artha paN chhe ane gnAn artha paN chhe; tethI ekasAthe ja (yugapad) jANavun tathA pariNaman karavun e be kriyAo je ekatvapUrvak kare te samay chhe. A jIv nAmano padArtha ekatvapUrvak ek ja vakhate pariName paN chhe ane jANe paN chhe tethI te samay chhe. A jIv-padArtha kevo chhe? sadAy pariNAmasvarUp svabhAvamAn rahelo hovAthI, utpAd-vyay-dhrauvyanI ekatArUp anubhUti jenun lakShaN chhe evI sattAthI sahit chhe. A visheShaNathI, jIvanI sattA nahi mAnanAr nAstikavAdIono mat khanDit thayo tathA puruShane (jIvane) apariNAmI mAnanAr sAnkhyavAdIono vyavachchhed, pariNamanasvabhAv kahevAthI, thayo. naiyAyiko ane vaisheShiko sattAne nitya ja mAne chhe ane bauddho sattAne kShaNik ja mAne chhe; temanun nirAkaraN, sattAne utpAd-vyay-dhrauvyarUp kahevAthI thayun. vaLI jIv kevo chhe? chaitanyasvarUpapaNAthI nitya-udyotarUp nirmaL spaShTa darshanagnAn-jyotisvarUp chhe (kAraN ke chaitanyanun pariNaman darshanagnAnasvarUp chhe). A visheShaNathI, chaitanyane gnAnAkArasvarUp nahi mAnanAr sAnkhyamatIonun nirAkaraN thayun. vaLI te kevo chhe? anant dharmomAn rahelun je ek dharmIpaNun tene lIdhe jene dravyapaNun pragaT chhe (kAraN ke anant dharmonI ekatA te dravyapaNun chhe). A visheShaNathI, vastune dharmothI rahit mAnanAr bauddhamatIno niShedh thayo. vaLI te kevo chhe? kramarUp ane akramarUp pravartatA anek bhAvo jeno svabhAv hovAthI jeNe guNaparyAyo angIkAr karyA chhe. (paryAy kramavartI hoy chhe ane guN sahavartI hoy chhe; sahavartIne akramavartI paN kahe chhe.) A visheShaNathI, puruShane nirguN mAnanAr sAnkhyamatIono nirAs thayo. vaLI te kevo chhe? potAnA ane paradravyonA AkArone prakAshavAnun sAmarthya hovAthI jeNe samasta rUpane prakAshanArun ekarUpapaNun
Page 9 of 642
PDF/HTML Page 40 of 673
single page version
सद्भावाच्चाकाशधर्माधर्मकालपुद्गलेभ्यो भिन्नोऽत्यन्तमनन्तद्रव्यसङ्करेऽपि स्वरूपादप्रच्यवनाट्टङ्कोत्कीर्ण- चित्स्वभावो जीवो नाम पदार्थः स समयः, समयत एकत्वेन युगपज्जानाति गच्छति चेति निरुक्तेः ।
अयं खलु यदा सकलभावस्वभावभासनसमर्थविद्यासमुत्पादकविवेक ज्योतिरुद्गमना-
त्समस्तपरद्रव्यात्प्रच्युत्य दृशिज्ञप्तिस्वभावनियतवृत्तिरूपात्मतत्त्वैकत्वगतत्वेन वर्तते तदा दर्शनज्ञान- चारित्रस्थितत्वात्स्वमेकत्वेन युगपज्जानन् गच्छंश्च स्वसमय इति, यदा त्वनाद्यविद्याकन्दलीमूल- कन्दायमानमोहानुवृत्तितन्त्रतया दृशिज्ञप्तिस्वभावनियतवृत्तिरूपादात्मतत्त्वात्प्रच्युत्य परद्रव्यप्रत्यय- मोहरागद्वेषादिभावैकत्वगतत्वेन वर्तते तदा पुद्गलकर्मप्रदेशस्थितत्वात्परमेकत्वेन युगपज्जानन् गच्छंश्च परसमय इति प्रतीयते । एवं किल समयस्य द्वैविध्यमुद्धावति ।
prApta karyun chhe (arthAt jemAn anek vastuonA AkAr pratibhAse chhe evA ek gnAnanA AkArarUp te chhe). A visheShaNathI, gnAn potAne ja jANe chhe, parane nathI jANatun em ekAkAr ja mAnanArano, tathA potAne nathI jANatun paN parane jANe chhe em anekAkAr ja mAnanArano, vyavachchhed thayo. vaLI te kevo chhe? anya dravyonA je vishiShTa guNo — avagAhan-gati-sthiti- vartanAhetupaNun ane rUpIpaNun — temanA abhAvane lIdhe ane asAdhAraN chaitanyarUpatA-svabhAvanA sadbhAvane lIdhe AkAsh, dharma, adharma, kAL ane pudgal — e pAnch dravyothI je bhinna chhe. A visheShaNathI, ek brahmavastune ja mAnanArano vyavachchhed thayo. vaLI te kevo chhe? anant anyadravyo sAthe atyant ekakShetrAvagAharUp hovA chhatAn paN potAnA svarUpathI nahi chhUTavAthI je TankotkIrNa chaitanyasvabhAvarUp chhe. A visheShaNathI vastusvabhAvano niyam batAvyo. — Avo jIv nAmano padArtha samay chhe.
jyAre A (jIv), sarva padArthonA svabhAvane prakAshavAmAn samartha evA kevaLagnAnane utpanna karanArI bhedagnAnajyotino uday thavAthI, sarva paradravyothI chhUTI darshanagnAnasvabhAvamAn niyat vRuttirUp (astitvarUp) Atmatattva sAthe ekatvagatapaNe varte chhe tyAre darshan-gnAn- chAritramAn sthit hovAthI yugapad svane ekatvapUrvak jANato tathA sva-rUpe ekatvapUrvak pariNamato evo te ‘svasamay’ em pratItarUp karavAmAn Ave chhe; paN jyAre te, anAdi avidyArUpI je keL tenA mULanI gAnTh jevo je (puShTa thayelo) moh tenA uday anusAr pravRuttinA AdhInapaNAthI, darshanagnAnasvabhAvamAn niyat vRuttirUp AtmatattvathI chhUTI paradravyanA nimittathI utpanna moharAgadveShAdi bhAvo sAthe ekatvagatapaNe (ekapaNun mAnIne) varte chhe tyAre pudgalakarmanA pradeshomAn sthit hovAthI yugapad parane ekatvapUrvak jANato tathA pararUpe ekatvapUrvak pariNamato evo te ‘parasamay’ em pratItarUp karavAmAn Ave chhe. A rIte jIv nAmanA padArthane svasamay ane parasamay — evun dvividhapaNun pragaT thAy chhe.