Page 430 of 642
PDF/HTML Page 461 of 673
single page version

भिन्नकरणासम्भवात्, भगवती प्रज्ञैव छेदनात्मकं करणम् । तया हि तौ छिन्नौ नानात्वम- वश्यमेवापद्येते; ततः प्रज्ञयैवात्मबन्धयोर्द्विधाकरणम् । ननु कथमात्मबन्धौ चेत्यचेतकभावेनात्यन्त- प्रत्यासत्तेरेकीभूतौ भेदविज्ञानाभावादेकचेतकवद्वयवह्रियमाणौ प्रज्ञया छेत्तुं शक्येते ? नियतस्व- लक्षणसूक्ष्मान्तःसन्धिसावधाननिपातनादिति बुध्येमहि । आत्मनो हि समस्तशेषद्रव्यासाधारणत्वा- च्चैतन्यं स्वलक्षणम् । तत्तु प्रवर्तमानं यद्यदभिव्याप्य प्रवर्तते निवर्तमानं च यद्यदुपादाय निवर्तते तत्तत्समस्तमपि सहप्रवृत्तं क्रमप्रवृत्तं वा पर्यायजातमात्मेति लक्षणीयः, तदेकलक्षणलक्ष्यत्वात्; समस्तसहक्रमप्रवृत्तानन्तपर्यायाविनाभावित्वाच्चैतन्यस्य चिन्मात्र एवात्मा निश्चेतव्यः, इति यावत् ।

(ahIn prashna thAy chhe ke – ) AtmA ane bandh ke jeo *chetyachetakabhAv vaDe atyant nikaTatAne lIdhe ek ( – ek jevA – ) thaI rahyA chhe, ane bhedavignAnanA abhAvane lIdhe, jANe teo ek chetak ja hoy em jemano vyavahAr karavAmAn Ave chhe (arthAt jemane ek AtmA tarIke ja vyavahAramAn gaNavAmAn Ave chhe) teo pragnA vaDe kharekhar kaI rIte chhedI shakAy?

(tenun samAdhAn AchAryadev kare chhe — ) AtmA ane bandhanAn niyat svalakShaNonI sUkShma antasandhimAn (antaranganI sandhimAn) pragnAchhINIne sAvadhAn thaIne paTakavAthI ( – nAkhavAthI, mAravAthI) temane chhedI shakAy chhe arthAt judA karI shakAy chhe em ame jANIe chhIe.

AtmAnun svalakShaN chaitanya chhe, kAraN ke te samasta sheSh dravyothI asAdhAraN chhe (arthAt anya dravyomAn te nathI). te (chaitanya) pravartatun thakun je je paryAyane vyApIne pravarte chhe ane nivartatun thakun je je paryAyane grahaN karIne nivarte chhe te te samasta sahavartI ke kramavartI paryAyo AtmA chhe em lakShit karavun — lakShaNathI oLakhavun (arthAt je je guNaparyAyomAn chaitanyalakShaN vyApe chhe te te samasta guNaparyAyo AtmA chhe em jANavun) kAraN ke AtmA te ja ek lakShaNathI lakShya chhe (arthAt chaitanyalakShaNathI ja oLakhAy chhe). vaLI samasta sahavartI ane kramavartI anant paryAyo sAthe chaitanyanun avinAbhAvIpaNun hovAthI chinmAtra ja AtmA chhe em nishchay karavo. ATalun AtmAnA svalakShaN viShe. * AtmA chetak chhe ane bandh chetya chhe; agnAnadashAmAn teo ekarUp anubhavAy chhe.

Page 431 of 642
PDF/HTML Page 462 of 673
single page version

बन्धस्य तु आत्मद्रव्यासाधारणा रागादयः स्वलक्षणम् । न च रागादय आत्मद्रव्यसाधारणतां बिभ्राणाः प्रतिभासन्ते, नित्यमेव चैतन्यचमत्कारादतिरिक्तत्वेन प्रतिभासमानत्वात् । न च यावदेव समस्तस्वपर्यायव्यापि चैतन्यं प्रतिभाति तावन्त एव रागादयः प्रतिभान्ति, रागादीनन्तरेणापि चैतन्यस्यात्मलाभसम्भावनात् । यत्तु रागादीनां चैतन्येन सहैवोत्प्लवनं तच्चेत्यचेतकभावप्रत्यासत्तेरेव, नैकद्रव्यत्वात्; चेत्यमानस्तु रागादिरात्मनः, प्रदीप्यमानो घटादिः प्रदीपस्य प्रदीपकतामिव, चेतकतामेव प्रथयेत्, न पुना रागादिताम् । एवमपि तयोरत्यन्तप्रत्यासत्त्या भेदसम्भावना- भावादनादिरस्त्येकत्वव्यामोहः, स तु प्रज्ञयैव छिद्यत एव ।

(have bandhanA svalakShaN viShe kahevAmAn Ave chhe — ) bandhanun svalakShaN to AtmadravyathI asAdhAraN evA rAgAdik chhe. e rAgAdik Atmadravya sAthe sAdhAraNapaNun dharatA ( – dhAraN karatA – ) pratibhAsatA nathI, kAraN ke teo sadAy chaitanyachamatkArathI bhinnapaNe pratibhAse chhe. vaLI jeTalun, chaitanya AtmAnA samasta paryAyomAn vyApatun pratibhAse chhe, teTalA ja, rAgAdik pratibhAsatA nathI, kAraN ke rAgAdik vinA paN chaitanyano AtmalAbh sambhave chhe (arthAt rAgAdik na hoy tyAn paN chaitanya hoy chhe). vaLI je, rAgAdikanun chaitanya sAthe ja Upajavun thAy chhe te chetyachetakabhAvanI ( – gneyagnAyakabhAvanI) ati nikaTatAne lIdhe ja chhe, ekadravyapaNAne lIdhe nahi; jem (dIpak vaDe) prakAshavAmAn AvatA ghaTAdik (padArtho) dIpakanA prakAshakapaNAne ja jAher kare chhe — ghaTAdipaNAne nahi, tem (AtmA vaDe) chetavAmAn AvatA rAgAdik (arthAt gnAnamAn gneyarUpe jaNAtA rAgAdik bhAvo) AtmAnA chetakapaNAne ja jAher kare chhe — rAgAdipaNAne nahi.

Am hovA chhatAn te bannenI ( – AtmAnI ane bandhanI) atyant nikaTatAne lIdhe bhedasambhAvanAno abhAv hovAthI arthAt bhed nahi dekhAto hovAthI (agnAnIne) anAdi kALathI ekapaNAno vyAmoh (bhram) chhe; te vyAmoh pragnA vaDe ja avashya chhedAy chhe.

bhAvArtha — AtmA ane bandh bannene lakShaNabhedathI oLakhI buddhirUpI chhINIthI chhedI judA judA karavA.

AtmA to amUrtik chhe ane bandh sUkShma pudgalaparamANuono skandh chhe tethI banne judA chhadmasthanA gnAnamAn AvatA nathI, mAtra ek skandh dekhAy chhe (arthAt banne ekapinDarUp dekhAy chhe); tethI anAdi agnAn chhe. shrI guruono upadesh pAmI temanAn lakShaN judAn judAn anubhavIne jANavun ke chaitanyamAtra to AtmAnun lakShaN chhe ane rAgAdik bandhanun lakShaN chhe topaN mAtra gneyagnAyakabhAvanI ati nikaTatAthI teo ek jevA thaI rahyA dekhAy chhe. tethI tIkShNa buddhirUpI

Page 432 of 642
PDF/HTML Page 463 of 673
single page version

chhINIne — ke je temane bhedI judA judA karavAnun shastra chhe tene — temanI sUkShma sandhi shodhIne te sandhimAn sAvadhAn (niShpramAd) thaIne paTakavI. te paDatAn ja banne judA judA dekhAvA lAge chhe. em banne judA judA dekhAtAn, AtmAne gnAnabhAvamAn ja rAkhavo ane bandhane agnAnabhAvamAn rAkhavo. e rIte bannene bhinna karavA.

shlokArtha — [इयं शिता प्रज्ञाछेत्री] A pragnArUpI tIkShNa chhINI [निपुणैः] pravIN puruSho vaDe [कथम् अपि] koI paN prakAre ( – yatnapUrvak) [सावधानैः] sAvadhAnapaNe (niShpramAdapaNe) [पातिता] paTakavAmAn AvI thakI, [आत्म-कर्म-उभयस्य सूक्ष्मे अन्तःसन्धिबन्धे] AtmA ane karma — bannenA sUkShma antarang sandhinA bandhamAn ( – andaranI sAndhanA joDANamAn) [रभसात्] shIghra [निपतति] paDe chhe. kevI rIte paDe chhe? [आत्मानम् अन्तः-स्थिर-विशद-लसद्-धाम्नि चैतन्यपूरे मग्नम् ] AtmAne to jenun tej antarangamAn sthir ane nirmaLapaNe dedIpyamAn chhe evA chaitanyapUramAn (chaitanyanA pravAhamAn) magna karatI [च] ane [बन्धम् अज्ञानभावे नियमितम्] bandhane agnAnabhAvamAn nishchaL (niyat) karatI — [अभितः भिन्नभिन्नौ कुर्वती] e rIte AtmA ane bandhane sarva taraphathI bhinna bhinna karatI paDe chhe.

bhAvArtha — ahIn AtmA ane bandhane bhinna bhinna karavArUp kArya chhe. teno kartA AtmA chhe. tyAn karaN vinA kartA konA vaDe kArya kare? tethI karaN paN joIe. nishchayanaye kartAthI bhinna karaN hotun nathI; mATe AtmAthI abhinna evI A buddhi ja A kAryamAn karaN chhe. AtmAne anAdi bandh gnAnAvaraNAdi karma chhe, temanun kArya bhAvabandh to rAgAdik chhe ane nokarma sharIrAdik chhe. mATe buddhi vaDe AtmAne sharIrathI, gnAnAvaraNAdik dravyakarmathI tathA rAgAdik bhAvakarmathI bhinna ek chaitanyabhAvamAtra anubhavI gnAnamAn ja lIn rAkhavo te ja (AtmA ne bandhanun) bhinna karavun chhe. tenAthI ja sarva karmano nAsh thAy chhe, siddhapadane pamAy chhe, em jANavun. 181.

Page 433 of 642
PDF/HTML Page 464 of 673
single page version

आत्मबन्धौ हि तावन्नियतस्वलक्षणविज्ञानेन सर्वथैव छेत्तव्यौ; ततो रागादिलक्षणः समस्त एव बन्धो निर्मोक्तव्यः, उपयोगलक्षणः शुद्ध आत्मैव गृहीतव्यः । एतदेव किलात्म- बन्धयोर्द्विधाकरणस्य प्रयोजनं यद्बन्धत्यागेन शुद्धात्मोपादानम् ।

‘AtmA ane bandhane dvidhA karIne shun karavun’ em pUchhavAmAn AvatAn have teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [तथा] e rIte [जीवः बन्धः च] jIv ane bandh [नियताभ्याम् स्वलक्षणाभ्यां] temanAn nishchit svalakShaNothI [छिद्येते] chhedAy chhe. [बन्धः] tyAn, bandhane [छेत्तव्यः] chhedavo arthAt chhoDavo [च] ane [शुद्धः आत्मा] shuddha AtmAne [गृहीतव्यः] grahaN karavo.

TIkA — AtmA ane bandhane pratham to temanAn niyat svalakShaNonA vignAnathI sarvathA ja chhedavA arthAt bhinna karavA; pachhI, rAgAdik jenun lakShaN chhe evA samasta bandhane to chhoDavo ane upayog jenun lakShaN chhe evA shuddha AtmAne ja grahaN karavo. A ja kharekhar AtmA ane bandhane dvidhA karavAnun prayojan chhe ke bandhanA tyAgathI (arthAt bandhano tyAg karI) shuddha AtmAnun grahaN karavun.

bhAvArtha — shiShye pUchhyun hatun ke AtmA ane bandhane dvidhA karIne shun karavun? teno A uttar Apyo ke bandhano to tyAg karavo ane shuddha AtmAnun grahaN karavun.

(‘AtmA ane bandhane bhinna to pragnA vaDe karyA parantu AtmAne grahaN shA vaDe karAy?’ — evA prashnanI tathA tenA uttaranI gAthA kahe chhe —

Page 434 of 642
PDF/HTML Page 465 of 673
single page version

ननु केन शुद्धोऽयमात्मा गृहीतव्यः ? प्रज्ञयैव शुद्धोऽयमात्मा गृहीतव्यः, शुद्धस्यात्मनः स्वय- मात्मानं गृह्णतो, विभजत इव, प्रज्ञैककरणत्वात् । अतो यथा प्रज्ञया विभक्तस्तथा प्रज्ञयैव गृहीतव्यः ।

कथमयमात्मा प्रज्ञया गृहीतव्य इति चेत् —

gAthArtha — (shiShya pUchhe chhe ke – ) [सः आत्मा] te (shuddha) AtmA [कथं] kaI rIte [गृह्यते] grahaN karAy? (AchAryabhagavAn uttar Ape chhe ke – ) [प्रज्ञया तु] pragnA vaDe [सः आत्मा] te (shuddha) AtmA [गृह्यते] grahaN karAy chhe. [यथा] jem [प्रज्ञया] pragnA vaDe [विभक्तः] bhinna karyo, [तथा] tem [प्रज्ञया एव] pragnA vaDe ja [गृहीतव्यः] grahaN karavo.

TIkA — shuddha evo A AtmA shA vaDe grahaN karavo? pragnA vaDe ja shuddha evo A AtmA grahaN karavo; kAraN ke shuddha AtmAne, pote potAne grahatAn, pragnA ja ek karaN chhe — jem bhinna karatAn pragnA ja ek karaN hatun tem. mATe jem pragnA vaDe bhinna karyo tem pragnA vaDe ja grahaN karavo.

bhAvArtha — bhinna karavAmAn ane grahaN karavAmAn karaNo judAn nathI; mATe pragnA vaDe ja AtmAne bhinna karyo ane pragnA vaDe ja grahaN karavo.

have pUchhe chhe ke — A AtmAne pragnA vaDe kaI rIte grahaN karavo? teno uttar kahe chhe —

Page 435 of 642
PDF/HTML Page 466 of 673
single page version

यो हि नियतस्वलक्षणावलम्बिन्या प्रज्ञया प्रविभक्तश्चेतयिता, सोऽयमहं; ये त्वमी अवशिष्टा अन्यस्वलक्षणलक्ष्या व्यवह्रियमाणा भावाः, ते सर्वेऽपि चेतयितृत्वस्य व्यापकस्य व्याप्यत्वमनायान्तोऽत्यन्तं मत्तो भिन्नाः । ततोऽहमेव मयैव मह्यमेव मत्त एव मय्येव मामेव गृह्णामि । यत्किल गृह्णामि तच्चेतनैकक्रियत्वादात्मनश्चेतय एव; चेतयमान एव चेतये, चेतयमानेनैव चेतये, चेतयमानायैव चेतये, चेतयमानादेव चेतये, चेतयमाने एव चेतये, चेतयमानमेव चेतये । अथवा — न चेतये; न चेतयमानश्चेतये, न चेतयमानेन चेतये, न चेतयमानाय चेतये, न चेतयमानाच्चेतये, न चेतयमाने चेतये, न चेतयमानं चेतये; किन्तु सर्वविशुद्धचिन्मात्रो भावोऽस्मि ।

gAthArtha — [प्रज्ञया] pragnA vaDe [गृहीतव्यः] (AtmAne) em grahaN karavo ke — [यः चेतयिता] je chetanAro chhe [सः तु] te [निश्चयतः] nishchayathI [अहं] hun chhun, [अवशेषाः] bAkInA [ये भावाः] je bhAvo chhe [ते] te [मम पराः] mArAthI par chhe [इति ज्ञातव्यः] em jANavun.

TIkA — niyat svalakShaNane avalambanArI pragnA vaDe judo karavAmAn Avelo je chetak ( – chetanAro), te A hun chhun; ane anya svalakShaNothI lakShya (arthAt chaitanyalakShaN sivAy bIjAn lakShaNothI oLakhAvAyogya) je A bAkInA vyavahArarUp bhAvo chhe, te badhAy, chetakapaNArUpI vyApakanA vyApya nahi thatA hovAthI, mArAthI atyant bhinna chhe. mATe hun ja, mArA vaDe ja, mArA mATe ja, mArAmAnthI ja, mArAmAn ja, mane ja grahaN karun chhun. AtmAnI, chetanA ja ek kriyA hovAthI, ‘hun grahaN karun chhun’ eTale ‘hun chetun ja chhun’; chetato ja (arthAt chetato thako ja) chetun chhun, chetatA vaDe ja chetun chhun, chetatA mATe ja chetun chhun, chetatAmAnthI ja chetun chhun, chetatAmAn ja chetun chhun, chetatAne ja chetun chhun. athavA — nathI chetato; nathI chetato thako chetato, nathI chetatA vaDe chetato, nathI chetatA mATe chetato, nathI chetatAmAnthI chetato, nathI chetatAmAn chetato, nathI chetatAne chetato; parantu sarvavishuddha chinmAtra ( – chaitanyamAtra) bhAv chhun.

bhAvArtha — pragnA vaDe bhinna karavAmAn Avelo je chetak te A hun chhun ane bAkInA bhAvo mArAthI par chhe; mATe (abhinna chha kArakothI) hun ja, mArA vaDe ja, mArA mATe ja, mArAmAnthI ja, mArAmAn ja, mane ja grahaN karun chhun. ‘grahaN karun chhun’ eTale ‘chetun chhun’, kAraN

Page 436 of 642
PDF/HTML Page 467 of 673
single page version

ke chetavun te ja AtmAnI ek kriyA chhe. mATe hun chetun ja chhun; chetanAro ja, chetanAr vaDe ja, chetanAr mATe ja, chetanAramAnthI ja, chetanAramAn ja, chetanArane ja chetun chhun. athavA dravyadraShTie to — chha kArakonA bhed paN mArAmAn nathI, hun to shuddha chaitanyamAtra bhAv chhun. — A pramANe pragnA vaDe AtmAne grahaN karavo arthAt potAne chetanAr tarIke anubhavavo.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [यत् भेत्तुं हि शक्यते सर्वम् अपि स्वलक्षणबलात् भित्त्वा] je kAI bhedI shakAy chhe te sarvane svalakShaNanA baLathI bhedIne, [चिन्मुद्रा-अङ्कित-निर्विभाग-महिमा शुद्धः चिद् एव अहम् अस्मि] jeno chinmudrAthI ankit nirvibhAg mahimA chhe (arthAt chaitanyanI chhApathI chihnit vibhAgarahit jeno mahimA chhe) evo shuddha chaitanya ja hun chhun. [यदि कारकाणि वा यदि धर्माः वा यदि गुणाः भिद्यन्ते, भिद्यन्ताम्] jo kArakonA, athavA dharmonA, athavA guNonA bhedo paDe, to bhale paDo; [विभौ विशुद्धे चिति भावे काचन भिदा न अस्ति] parantu *vibhu evA shuddha ( – samasta vibhAvothI rahit – ) chaitanyabhAvamAn to koI bhed nathI. (Am pragnA vaDe AtmAne grahaN karAy chhe.)

bhAvArtha — jemanun svalakShaN chaitanya nathI evA parabhAvo to mArAthI bhinna chhe, mAtra shuddha chaitanya ja hun chhun. kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn ane adhikaraNarUp kArakabhedo, sattva, asattva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva Adi dharmabhedo ane gnAn, darshan Adi guNabhedo jo kathanchit hoy to bhale ho; parantu shuddha chaitanyamAtra bhAvamAn to koI bhed nathI. — Am shuddhanayathI abhedarUpe AtmAne grahaN karavo. 182.

(AtmAne shuddha chaitanyamAtra to grahaN karAvyo; have sAmAnya chetanA darshanagnAn- sAmAnyamay hovAthI anubhavamAn darshanagnAnasvarUp AtmAne A pramANe anubhavavo — em kahe chhe — ) * vibhu = draDh; achaL; nitya; samartha; sarva guNaparyAyomAn vyApak.

Page 437 of 642
PDF/HTML Page 468 of 673
single page version

चेतनाया दर्शनज्ञानविकल्पानतिक्रमणाच्चेतयितृत्वमिव द्रष्टृत्वं ज्ञातृत्वं चात्मनः स्वलक्षणमेव । ततोऽहं द्रष्टारमात्मानं गृह्णामि । यत्किल गृह्णामि तत्पश्याम्येव; पश्यन्नेव पश्यामि,

gAthArtha — [प्रज्ञया] pragnA vaDe [गृहीतव्यः] em grahaN karavo ke — [यः द्रष्टा] je dekhanAro chhe [सः तु] te [निश्चयतः] nishchayathI [अहम्] hun chhun, [अवशेषाः] bAkInA [ये भावाः] je bhAvo chhe [ते] te [मम पराः] mArAthI par chhe [इति ज्ञातव्याः] em jANavun.

[प्रज्ञया] pragnA vaDe [गृहीतव्यः] em grahaN karavo ke — [यः ज्ञाता] je jANanAro chhe [सः तु] te [निश्चयतः] nishchayathI [अहम्] hun chhun, [अवशेषाः] bAkInA [ये भावाः] je bhAvo chhe [ते] te [मम पराः] mArAthI par chhe [इति ज्ञातव्याः] em jANavun.

TIkA — chetanA darshanagnAnarUp bhedone ullanghatI nahi hovAthI, chetakapaNAnI mAphak darshakapaNun ane gnAtApaNun AtmAnun svalakShaN ja chhe. mATe hun dekhanArA AtmAne grahaN karun chhun. ‘grahaN karun chhun’ eTale ‘dekhun ja chhun’; dekhato ja (arthAt dekhato thako ja) dekhun chhun, dekhatA

Page 438 of 642
PDF/HTML Page 469 of 673
single page version

पश्यतैव पश्यामि, पश्यते एव पश्यामि, पश्यत एव पश्यामि, पश्यत्येव पश्यामि, पश्यन्तमेव पश्यामि । अथवा — न पश्यामि; न पश्यन् पश्यामि, न पश्यता पश्यामि, न पश्यते पश्यामि, न पश्यतः पश्यामि, न पश्यति पश्यामि, न पश्यन्तं पश्यामि; किन्तु सर्वविशुद्धो द्रङ्मात्रो भावोऽस्मि । अपि च — ज्ञातारमात्मानं गृह्णामि । यत्किल गृह्णामि तज्जानाम्येव; जानन्नेव जानामि, जानतैव जानामि, जानते एव जानामि, जानत एव जानामि, जानत्येव जानामि, जानन्तमेव जानामि । अथवा — न जानामि; न जानन् जानामि, न जानता जानामि, न जानते जानामि, न जानतो जानामि, न जानति जानामि, न जानन्तं जानामि; किन्तु सर्वविशुद्धो ज्ञप्तिमात्रो भावोऽस्मि । vaDe ja dekhun chhun, dekhatA mATe ja dekhun chhun, dekhatAmAnthI ja dekhun chhun, dekhatAmAn ja dekhun chhun, dekhatAne ja dekhun chhun. athavA — nathI dekhato; nathI dekhato thako dekhato, nathI dekhatA vaDe dekhato, nathI dekhatA mATe dekhato, nathI dekhatAmAnthI dekhato, nathI dekhatAmAn dekhato, nathI dekhatAne dekhato; parantu sarvavishuddha darshanamAtra bhAv chhun. vaLI evI ja rIte — hun jANanArA AtmAne grahaN karun chhun. ‘grahaN karun chhun’ eTale ‘jANun ja chhun’; jANato ja (arthAt jANato thako ja) jANun chhun, jANatA vaDe ja jANun chhun, jANatA mATe ja jANun chhun, jANatAmAnthI ja jANun chhun, jANatAmAn ja jANun chhun, jANatAne ja jANun chhun. athavA — nathI jANato; nathI jANato thako jANato, nathI jANatA vaDe jANato, nathI jANatA mATe jANato, nathI jANatAmAnthI jANato, nathI jANatAmAn jANato, nathI jANatAne jANato; parantu sarvavishuddhi gnaptimAtra (jANanakriyAmAtra) bhAv chhun. (Am dekhanArA AtmAne tem ja jANanArA AtmAne kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn ane adhikaraNarUp kArakonA bhedapUrvak grahaN karIne, pachhI kArakabhedono niShedh karI AtmAne arthAt

potAne darshanamAtra bhAvarUpe tem ja gnAnamAtra bhAvarUpe anubhavavo arthAt abhedarUpe anubhavavo.)

(bhAvArtha — A traN gAthAomAn, pragnA vaDe AtmAne grahaN karavAnun kahyun chhe. ‘grahaN karavun’ eTale koI anya vastune grahavAnI – levAnI nathI; chetanAno anubhav karavo, te ja, AtmAnun ‘grahaN karavun’ chhe.

prathamanI gAthAmAn sAmAnya chetanAno anubhav karAvyo hato. tyAn, anubhav karanAr, jeno anubhav karavAmAn Ave te, jenA vaDe anubhav karavAmAn Ave te — ityAdi kArakabhedarUpe AtmAne kahIne, abhedavivakShAmAn kArakabhedano niShedh karI, AtmAne ek shuddha chaitanyamAtra kahyo hato.

Page 439 of 642
PDF/HTML Page 470 of 673
single page version

ननु कथं चेतना दर्शनज्ञानविकल्पौ नातिक्रामति येन चेतयिता द्रष्टा ज्ञाता च स्यात् ? उच्यते — चेतना तावत्प्रतिभासरूपा; सा तु, सर्वेषामेव वस्तूनां सामान्यविशेषात्मकत्वात्, द्वैरूप्यं नातिक्रामति । ये तु तस्या द्वे रूपे ते दर्शनज्ञाने । ततः सा ते नातिक्रामति । यद्यतिक्रामति, सामान्यविशेषातिक्रान्तत्वाच्चेतनैव न भवति । तदभावे द्वौ दोषौ — स्वगुणोच्छेदाच्चेतनस्या- चेतनतापत्तिः, व्यापकाभावे व्याप्यस्य चेतनस्याभावो वा । ततस्तद्दोषभयाद्दर्शनज्ञानात्मिकैव चेतनाभ्युपगन्तव्या ।

have A be gAthAomAn draShTA ane gnAtAno anubhav karAvyo chhe, kAraN ke chetanAsAmAnya darshanagnAnavisheShone ullanghatI nathI. ahIn paN, chha kArakarUp bhed-anubhavan karAvI, pachhI abhed- anubhavananI apekShAe kArakabhed dUr karAvI, draShTAgnAtAmAtrano anubhav karAvyo chhe.)

(TIkA — ) ahIn prashna thAy chhe ke — chetanA darshanagnAnabhedone kem ullanghatI nathI ke jethI chetanAro draShTA tathA gnAtA hoy chhe? teno uttar kahevAmAn Ave chhe — pratham to chetanA pratibhAsarUp chhe. te chetanA dvirUpatAne arthAt be-rUpapaNAne ullanghatI nathI, kAraN ke samasta vastuo sAmAnyavisheShAtmak chhe. (badhIye vastuo sAmAnyavisheShasvarUp chhe, tethI temane pratibhAsanArI chetanA paN be-rUpapaNAne ullanghatI nathI.) tenAn je be rUpo chhe te darshan ane gnAn chhe. mATe te temane ( – darshanagnAnane) ullanghatI nathI. jo chetanA darshan gnAnane ullanghe to sAmAnyavisheShane ullanghavAthI chetanA ja na hoy (arthAt chetanAno abhAv thAy). tenA abhAvamAn be doSh Ave — (1) potAnA guNano nAsh thavAthI chetanane achetanapaNun AvI paDe, athavA (2) vyApakanA ( – chetanAnA – ) abhAvamAn vyApya evA chetanano (AtmAno) abhAv thAy. mATe te doShonA bhayathI chetanAne darshanagnAnasvarUp ja angIkAr karavI.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [जगति हि चेतना अद्वैता] jagatamAn kharekhar chetanA advait chhe [अपि चेत् सा द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत्] topaN jo te darshanagnAnarUpane chhoDe [तत्सामान्यविशेषरूपविरहात्] to

Page 440 of 642
PDF/HTML Page 471 of 673
single page version

sAmAnyavisheSharUpanA abhAvathI [अस्तित्वम् एव त्यजेत्] (te chetanA) potAnA astitvane ja chhoDe; [तत्-त्यागे] em chetanA potAnA astitvane chhoDatAn, (1) [चितः अपि जडता भवति] chetanane jaDapaNun Ave arthAt AtmA jaD thaI jAy, [च] ane (2) [व्यापकात् विना व्याप्यः आत्मा अन्तम् उपैति] vyApak vinA ( – chetanA vinA – ) vyApya je AtmA te nAsh pAme ( – Am be doSh Ave chhe). [तेन चित् नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपा अस्तु] mATe chetanA niyamathI darshanagnAnarUp ja ho.

bhAvArtha — samasta vastuo sAmAnyavisheShAtmak chhe. tethI temane pratibhAsanArI chetanA paN sAmAnyapratibhAsarUp ( – darshanarUp) ane visheShapratibhAsarUp ( – gnAnarUp) hovI joIe. jo chetanA potAnI darshanagnAnarUpatAne chhoDe to chetanAno ja abhAv thatAn, kAn to chetan AtmAne (potAnA chetanAguNano abhAv thavAthI) jaDapaNun Ave, athavA to vyApakanA abhAvathI vyApya evA AtmAno abhAv thAy. (chetanA AtmAnI sarva avasthAomAn vyApatI hovAthI vyApak chhe ane AtmA chetan hovAthI chetanAnun vyApya chhe. tethI chetanAno abhAv thatAn AtmAno paN abhAv thAy.) mATe chetanA darshanagnAnasvarUp ja mAnavI.

ahIn tAtparya evun chhe ke — sAnkhyamatI Adi keTalAk loko sAmAnya chetanAne ja mAnI ekAnt kahe chhe, temano niShedh karavA mATe ‘vastunun svarUp sAmAnyavisheSharUp chhe tethI chetanAne sAmAnyavisheSharUp angIkAr karavI’ em ahIn jaNAvyun chhe. 183.

have AgaLanA kathananI sUchanArUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [चितः] chaitanyano (AtmAno) to [एकः चिन्मयः एव भावः] ek chinmay ja bhAv chhe, [ये परे भावाः] je bIjA bhAvo chhe [ते किल परेषाम्] te kharekhar paranA bhAvo chhe; [तत :] mATe [चिन्मयः भावः एव ग्राह्यः] (ek) chinmay bhAv ja grahaN karavAyogya chhe, [परे भावाः सर्वतः एव हेयाः] bIjA bhAvo sarvathA chhoDavAyogya chhe. 184.

have A upadeshanI gAthA kahe chhe —

Page 441 of 642
PDF/HTML Page 472 of 673
single page version

यो हि परात्मनोर्नियतस्वलक्षणविभागपातिन्या प्रज्ञया ज्ञानी स्यात्, स खल्वेकं चिन्मात्रं भावमात्मीयं जानाति, शेषांश्च सर्वानेव भावान् परकीयान् जानाति । एवं च जानन् कथं परभावान्ममामी इति ब्रूयात् ? परात्मनोर्निश्चयेन स्वस्वामिसम्बन्धस्यासम्भवात् । अतः सर्वथा चिद्भाव एव गृहीतव्यः, शेषाः सर्वे एव भावाः प्रहातव्या इति सिद्धान्तः ।

gAthArtha — [सर्वान् भावान्] sarva bhAvone [परकीयान्] pArakA [ज्ञात्वा] jANIne [कः नाम बुधः] koN gnAnI, [आत्मानम्] potAne [शुद्धम्] shuddha [जानन्] jANato thako, [इदम् मम] ‘A mArun chhe’ ( – ‘A bhAvo mArA chhe’) [इति च वचनम्] evun vachan [भणेत्] bole?

TIkA — je (puruSh) paranA ane AtmAnA niyat svalakShaNonA vibhAgamAn paDanArI pragnA vaDe gnAnI thAy, te kharekhar ek chinmAtra bhAvane potAno jANe chhe ane bAkInA sarva bhAvone pArakA jANe chhe. Avun jANato thako (te puruSh) parabhAvone ‘A mArA chhe’ em kem kahe? (na ja kahe;) kAraN ke parane ane potAne nishchayathI svasvAmisambandhano asambhav chhe. mATe, sarvathA chidbhAv ja (ek) grahaN karavAyogya chhe, bAkInA samasta bhAvo chhoDavAyogya chhe — evo siddhAnt chhe.

bhAvArtha — lokamAn paN e nyAy chhe ke — je subuddhi hoy, nyAyavAn hoy, te paranAn dhanAdikane potAnAn na kahe. tevI ja rIte je samyaggnAnI chhe, te samasta paradravyone potAnAn karato nathI, potAnA nijabhAvane ja potAno jANI grahaN kare chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

Page 442 of 642
PDF/HTML Page 473 of 673
single page version

shlokArtha — [उदात्तचित्तचरितैः मोक्षार्थिभिः] jemanA chittanun charitra udAtta ( – udAr, uchcha, ujjvaL) chhe evA mokShArthIo [अयम् सिद्धान्तः] A siddhAntane [सेव्यताम्] sevan karo ke — ‘[अहम् शुद्धं चिन्मयम् एकम् परमं ज्योतिः एव सदा एव अस्मि] hun to shuddha chaitanyamay ek param jyoti ja sadAy chhun; [तु] ane [एते ये पृथग्लक्षणाः विविधाः भावाः समुल्लसन्ति ते अहं न अस्मि] A je bhinna lakShaNavALA vividh prakAranA bhAvo pragaT thAy chhe te hun nathI, [यतः अत्र ते समग्राः अपि मम परद्रव्यम्] kAraN ke te badhAy mane paradravya chhe’. 185.

have AgaLanA kathananI sUchanAno shlok kahe chhe —

shlokArtha — [परद्रव्यग्रहं कुर्वन्] je paradravyane grahaN kare chhe [अपराधवान्] te aparAdhI chhe [बध्येत एव] tethI bandhamAn paDe chhe, ane [स्वद्रव्ये संवृतः यतिः] je svadravyamAn ja samvRut chhe (arthAt je potAnA dravyamAn ja gupta chhe — magna chhe — santuShTa chhe, paradravyane grahato nathI) evo yati [अनपराधः] niraparAdhI chhe [न बध्येत] tethI bandhAto nathI. 186.

have A kathanane draShTAntapUrvak gAthAmAn kahe chhe —

Page 443 of 642
PDF/HTML Page 474 of 673
single page version

यथात्र लोके य एव परद्रव्यग्रहणलक्षणमपराधं करोति तस्यैव बन्धशङ्का सम्भवति, यस्तु

gAthArtha — [यः] je puruSh [स्तेयादीन् अपराधान्] chorI Adi aparAdho [करोति] kare chhe [सः तु] te ‘[जने विचरन्] lokamAn pharatAn [मा] rakhe [केन अपि] mane koI [चौरः इति] chor jANIne [बध्ये] bAndhashe – pakaDashe’ em [शङ्कितः भ्रमति] shankit phare chhe; [यः] je puruSh [अपराधान्] aparAdh [न करोति] karato nathI [सः तु] te [जनपदे] lokamAn [निश्शङ्कः भ्रमति] nishank phare chhe, [यद्] kAraN ke [तस्य] tene [बद्धुं चिन्ता] bandhAvAnI chintA [कदाचित् अपि] kadApi [न उत्पद्यते] UpajatI nathI. [एवम्] evI rIte [चेतयिता] aparAdhI AtmA ‘[सापराधः अस्मि] hun aparAdhI chhun [बध्ये तु अहम्] tethI hun bandhAIsh’ em [शङ्कितः] shankit hoy chhe, [यदि पुनः] ane jo [निरपराधः] niraparAdhI (AtmA) hoy to ‘[अहं न बध्ये] hun nahi bandhAun’ em [निश्शङ्कः] nishank hoy chhe.

TIkA — jem A jagatamAn je puruSh, paradravyanun grahaN jenun lakShaN chhe evo aparAdh kare chhe tene ja bandhanI shankA thAy chhe ane je aparAdh karato nathI tene bandhanI shankA thatI

Page 444 of 642
PDF/HTML Page 475 of 673
single page version

तं न करोति तस्य सा न सम्भवति; तथात्मापि य एवाशुद्धः सन् परद्रव्यग्रहणलक्षणमपराधं करोति तस्यैव बन्धशङ्का सम्भवति, यस्तु शुद्धः संस्तं न करोति तस्य सा न सम्भवतीति नियमः । अतः सर्वथा सर्वपरकीयभावपरिहारेण शुद्ध आत्मा गृहीतव्यः, तथा सत्येव निरपराधत्वात् ।

को हि नामायमपराधः ? —

nathI, tem AtmA paN je ashuddha vartato thako, paradravyanun grahaN jenun lakShaN chhe evo aparAdh kare chhe tene ja bandhanI shankA thAy chhe ane je shuddha vartato thako aparAdh karato nathI tene bandhanI shankA thatI nathI — evo niyam chhe. mATe sarvathA sarva pArakA bhAvonA parihAr vaDe (arthAt paradravyanA sarva bhAvone chhoDIne) shuddha AtmAne grahaN karavo, kAraN ke em thAy tyAre ja niraparAdhapaNun thAy chhe.

bhAvArtha — jo mANas chorI Adi aparAdh kare to tene bandhananI shankA thAy; niraparAdhane shankA shA mATe thAy? tevI ja rIte jo AtmA paradravyanA grahaNarUp aparAdh kare to tene bandhanI shankA thAy ja; jo potAne shuddha anubhave, parane na grahe, to bandhanI shankA shA mATe thAy? mATe paradravyane chhoDI shuddha AtmAnun grahaN karavun. tyAre ja niraparAdh thavAy chhe.

have pUchhe chhe ke A ‘aparAdh’ eTale shun? tenA uttaramAn aparAdhanun svarUp kahe chhe —

Page 445 of 642
PDF/HTML Page 476 of 673
single page version

परद्रव्यपरिहारेण शुद्धस्यात्मनः सिद्धिः साधनं वा राधः । अपगतो राधो यस्य चेतयितुः सोऽपराधः । अथवा अपगतो राधो यस्य भावस्य सोऽपराधः, तेन सह यश्चेतयिता वर्तते स सापराधः । स तु परद्रव्यग्रहणसद्भावेन शुद्धात्मसिद्धयभावाद्बन्धशङ्कासम्भवे सति स्वयमशुद्धत्वादनाराधक एव स्यात् । यस्तु निरपराधः स समग्रपरद्रव्यपरिहारेण शुद्धात्मसिद्धिसद्भावाद्बन्धशङ्काया असम्भवे सति उपयोगैकलक्षणशुद्ध आत्मैक एवाहमिति

gAthArtha — [संसिद्धिराधसिद्धम्] sansiddhi, *rAdh, siddha, [साधितम् आराधितं च] sAdhit ane ArAdhit — [एकार्थम्] e shabdo ekArtha chhe; [यः खलु चेतयिता] je AtmA [अपगतराधः] ‘apagatarAdh’ arthAt rAdhathI rahit chhe [सः] te AtmA [अपराधः] aparAdh [भवति] chhe.

[पुनः] vaLI [यः चेतयिता] je AtmA [निरपराधः] niraparAdh chhe [सः तु] te [निश्शङ्कितः भवति] nishank hoy chhe; [अहम् इति जानन्] ‘shuddha AtmA te ja hun chhun’ em jANato thako [आराधनया] ArAdhanAthI [नित्यं वर्तते] sadA varte chhe.

TIkA — paradravyanA parihAr vaDe shuddha AtmAnI siddhi athavA sAdhan te rAdh. je AtmA ‘apagatarAdh’ arthAt rAdh rahit hoy te AtmA aparAdh chhe. athavA (bIjo samAsavigrah A pramANe chhe) je bhAv rAdh rahit hoy te bhAv aparAdh chhe; te aparAdh sahit je AtmA vartato hoy te AtmA sAparAdh chhe. te AtmA, paradravyanA grahaNanA sadbhAv vaDe shuddha AtmAnI siddhinA abhAvane lIdhe bandhanI shankA thatI hoIne svayam ashuddha hovAthI, anArAdhak ja chhe. ane je AtmA niraparAdh chhe te, samagra paradravyanA parihAr vaDe shuddha AtmAnI siddhinA sadbhAvane lIdhe bandhanI shankA nahi thatI hovAthI ‘upayog ja jenun ek lakShaN chhe evo ek shuddha AtmA ja hun chhun’ em nishchay karato thako shuddha AtmAnI siddhi * rAdh = ArAdhanA; prasannatA; kRupA; siddhi; pUrNatA; siddha karavun te; pUrNa karavun te.

Page 446 of 642
PDF/HTML Page 477 of 673
single page version

निश्चिन्वन् नित्यमेव शुद्धात्मसिद्धिलक्षणयाराधनया वर्तमानत्वादाराधक एव स्यात् ।

ननु किमनेन शुद्धात्मोपासनप्रयासेन ? यतः प्रतिक्रमणादिनैव निरपराधो भवत्यात्मा; सापराधस्याप्रतिक्रमणादेस्तदनपोहकत्वेन विषकुम्भत्वे सति प्रतिक्रमणा-

bhAvArtha — sansiddhi, rAdh, siddhi, sAdhit ane ArAdhit — e shabdono artha ek ja chhe. ahIn shuddha AtmAnI siddhi athavA sAdhananun nAm ‘rAdh’ chhe. jene te rAdh nathI te AtmA sAparAdh chhe ane jene te rAdh chhe te AtmA niraparAdh chhe. je sAparAdh chhe tene bandhanI shankA thAy chhe mATe te svayam ashuddha hovAthI anArAdhak chhe; ane je niraparAdh chhe te nishank thayo thako potAnA upayogamAn lIn hoy chhe tethI tene bandhanI shankA nathI, mATe ‘shuddha AtmA te ja hun chhun’ evA nishchayapUrvak vartato thako samyagdarshan, gnAn, chAritra ane tapanA ek bhAvarUp nishchay ArAdhanAno ArAdhak ja chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [सापराधः] sAparAdh AtmA [अनवरतम्] nirantar [अनन्तैः] anant pudgalaparamANurUp karmothI [बध्यते] bandhAy chhe; [निरपराधः] niraparAdh AtmA [बन्धनम्] bandhanane [जातु] kadApi [स्पृशति न एव] sparshato nathI ja. [अयम्] je sAparAdh AtmA chhe te to [नियतम् ] niyamathI [स्वम् अशुद्धं भजन् ] potAne ashuddha sevato thako [सापराधः] sAparAdh chhe; [निरपराधः] niraparAdh AtmA to [साधु] bhalI rIte [शुद्धात्मसेवी भवति] shuddha AtmAno sevanAr hoy chhe. 187.

(have vyavahAranayAvalambI arthAt vyavahAranayane avalambanAr tarka kare chhe ke — ) ‘‘evo shuddha AtmAnI upAsanAno prayAs (mahenat) karavAnun shun kAm chhe? kAraN ke pratikramaN AdithI ja AtmA niraparAdh thAy chhe; kem ke sAparAdhane, je apratikramaN Adi chhe te, aparAdhane dUr karanArAn nahi hovAthI, viShakumbh chhe, mATe je pratikramaN Adi chhe te, aparAdhane dUr karanArAn

Page 447 of 642
PDF/HTML Page 478 of 673
single page version

देस्तदपोहकत्वेनामृतकुम्भत्वात् । उक्तं च व्यवहाराचारसूत्रे — अप्पडिकमणमप्पडिसरणं अप्पडिहारो अधारणा चेव । अणियत्ती य अणिंदागरहासोही य विसकुंभो ।।१।। पडिकमणं पडिसरणं परिहारो धारणा णियत्ती य । णिंदा गरहा सोही अट्ठविहो अमयकुंभो दु ।।२।।

अत्रोच्यते — hovAthI, amRutakumbh chhe. vyavahArAchArasUtramAn ( – vyavahArane kahenArA AchArasUtramAn – ) paN kahyun chhe ke —

[artha — apratikramaN, apratisaraN, aparihAr, adhAraNA, anivRutti, anindA, agarhA ane ashuddhi — e (ATh prakArano) viShakumbh arthAt jherano ghaDo chhe. 1.

¹pratikramaN, ²pratisaraN, ³parihAr, ⁴dhAraNA, ⁵nivRutti, ⁶nindA, ⁷garhA ane ⁸shuddhi — e ATh prakArano amRutakumbh chhe. 2.]’’

uparanA tarkanun samAdhAn AchAryabhagavAn (nishchayanayanI pradhAnatAthI) gAthAmAn kare chhe — 1. pratikramaN = karelA doShonun nirAkaraN karavun te 2. pratisaraN = samyaktvAdi guNomAn preraNA 3. parihAr = mithyAtvAdi doShonun nivAraN 4. dhAraNA = panchanamaskArAdi mantra, pratimA vagere bAhya dravyonA Alamban vaDe chittane sthir karavun te 5. nivRutti = bAhya viShayakaShAyAdi ichchhAmAn vartatA chittane pAchhun vALavun te 6. nindA = AtmasAkShIe doShonun pragaT karavun te 7. garhA = gurusAkShIe doShonun pragaT karavun te 8. shuddhi = doSh thatAn prAyashchitta laIne vishuddhi karavI te

Page 448 of 642
PDF/HTML Page 479 of 673
single page version

यस्तावदज्ञानिजनसाधारणोऽप्रतिक्रमणादिः स शुद्धात्मसिद्धयभावस्वभावत्वेन स्वयमेवापराधत्वाद्विषकुम्भ एव; किं तस्य विचारेण ? यस्तु द्रव्यरूपः प्रतिक्रमणादिः

gAthArtha — [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN, [प्रतिसरणम्] pratisaraN, [परिहारः] parihAr, [धारणा] dhAraNA, [निवृत्तिः] nivRutti, [निन्दा] nindA, [गर्हा] garhA [च शुद्धिः] ane shuddhi — [अष्टविधः] e ATh prakArano [विषकुम्भः] viShakumbh [भवति] chhe (kAraN ke emAn kartApaNAnI buddhi sambhave chhe).

[अप्रतिक्रमणम्] apratikramaN, [अप्रतिसरणम्] apratisaraN, [अपरिहारः] aparihAr, [अधारणा] adhAraNA, [अनिवृत्तिः च] anivRutti, [अनिन्दा] anindA, [अगर्हा] agarhA [च एव] ane [अशुद्धिः] ashuddhi — [अमृतकुम्भः] e amRutakumbh chhe (kAraN ke emAn kartApaNAno niShedh chhe — kAI karavAnun ja nathI, mATe bandh thato nathI).

TIkA — pratham to je agnAnIjanasAdhAraN (arthAt agnAnI lokone sAdhAraN evAn) apratikramaNAdi chhe teo to shuddha AtmAnI siddhinA abhAvarUp svabhAvavALAn hovAne lIdhe svayamev aparAdharUp hovAthI viShakumbh ja chhe; temano vichAr karavAnun shun prayojan chhe? (teo

Page 449 of 642
PDF/HTML Page 480 of 673
single page version

स सर्वापराधविषदोषापकर्षणसमर्थत्वेनामृतकुम्भोऽपि प्रतिक्रमणाप्रतिक्रमणादिविलक्षणा- प्रतिक्रमणादिरूपां तार्तीयीकीं भूमिमपश्यतः स्वकार्यकरणासमर्थत्वेन विपक्षकार्यकारित्वाद्विषकुम्भ एव स्यात् । अप्रतिक्रमणादिरूपा तृतीया भूमिस्तु स्वयं शुद्धात्मसिद्धिरूपत्वेन सर्वापराधविषदोषाणां सर्वङ्कषत्वात् साक्षात्स्वयममृतकुम्भो भवतीति व्यवहारेण द्रव्यप्रतिक्रमणादेरपि अमृतकुम्भत्वं साधयति । तयैव च निरपराधो भवति चेतयिता । तदभावे द्रव्यप्रतिक्रमणादिरप्यपराध एव । अतस्तृतीयभूमिकयैव निरपराधत्वमित्यवतिष्ठते । तत्प्राप्त्यर्थ एवायं द्रव्यप्रतिक्रमणादिः । ततो मेति मंस्था यत्प्रतिक्रमणादीन् श्रुतिस्त्याजयति, किन्तु द्रव्यप्रतिक्रमणादिना न मुञ्चति, अन्यदपि प्रतिक्रमणाप्रतिक्रमणाद्यगोचराप्रतिक्रमणादिरूपं शुद्धात्मसिद्धिलक्षणमतिदुष्करं किमपि कारयति । वक्ष्यते चात्रैव — कम्मं जं पुव्वकयं सुहासुहमणेयवित्थरविसेसं । तत्तो णियत्तदे अप्पयं तु जो सो पडिक्कमणं ।। इत्यादि ।