Page 410 of 642
PDF/HTML Page 441 of 673
single page version

त्वाद्दर्शनं, षड्जीवनिकायश्चारित्रस्याश्रयत्वाच्चारित्रमिति व्यवहारः । शुद्ध आत्मा ज्ञानाश्रयत्वाज्झानं, शुद्ध आत्मा दर्शनाश्रयत्वाद्दर्शनं, शुद्ध आत्मा चारित्राश्रयत्वाच्चारित्रमिति निश्चयः । तत्राचारादीनां ज्ञानाद्याश्रयत्वस्यानैकान्तिकत्वाद्वयवहारनयः प्रतिषेध्यः । निश्चयनयस्तु शुद्धस्यात्मनो ज्ञानाद्या- श्रयत्वस्यैकान्तिकत्वात्तत्प्रतिषेधकः । तथाहि —

नाचारादिशब्दश्रुतमेकान्तेन ज्ञानस्याश्रयः, तत्सद्भावेऽप्यभव्यानां शुद्धात्माभावेन ज्ञानस्याभावात्; न च जीवादयः पदार्था दर्शनस्याश्रयः, तत्सद्भावेऽप्यभव्यानां शुद्धात्माभावेन दर्शनस्याभावात्; न च षड्जीवनिकायः चारित्रस्याश्रयः, तत्सद्भावेऽप्यभव्यानां शुद्धात्माभावेन चारित्रस्याभावात् । शुद्ध आत्मैव ज्ञानस्याश्रयः, आचारादिशब्दश्रुतसद्भावेऽसद्भावे वा तत्सद्भावेनैव ज्ञानस्य सद्भावात्; शुद्ध आत्मैव दर्शनस्याश्रयः, जीवादिपदार्थसद्भावेऽसद्भावे वा तत्सद्भावेनैव

AchArAng Adine gnAnAdinun AshrayapaNun anaikAntik chhe — vyabhichArayukta chhe; (shabdashrut Adine gnAn AdinA AshrayasvarUp mAnavAmAn vyabhichAr Ave chhe kem ke shabdashrut Adi hovA chhatAn gnAn Adi nathI paN hotAn, mATe vyavahAranay pratiShedhya chhe;) ane nishchayanay vyavahAranayano pratiShedhak chhe, kAraN ke shuddha AtmAne gnAn Adinun AshrayapaNun aikAntik chhe. (shuddha AtmAne gnAnAdino Ashray mAnavAmAn vyabhichAr nathI kem ke jyAn shuddha AtmA hoy tyAn gnAn-darshan -chAritra hoy ja chhe.) A vAt hetu sahit samajAvavAmAn Ave chhe —

AchArAng Adi shabdashrut ekAnte gnAnano Ashray nathI, kAraN ke tenA (arthAt shabdashrutanA) sadbhAvamAn paN abhavyone shuddha AtmAnA abhAvane lIdhe gnAnano abhAv chhe; jIv Adi nav padArtho darshanano Ashray nathI, kAraN ke temanA sadbhAvamAn paN abhavyone shuddha AtmAnA abhAvane lIdhe darshanano abhAv chhe; chha jIv-nikAy chAritrano Ashray nathI, kAraN ke temanA sadbhAvamAn paN abhavyone shuddha AtmAnA abhAvane lIdhe chAritrano abhAv chhe. shuddha AtmA ja gnAnano Ashray chhe, kAraN ke AchArAng Adi shabdashrutanA sadbhAvamAn ke asadbhAvamAn tenA (arthAt

AtmA ja darshanano Ashray chhe, kAraN ke jIv Adi nav padArthonA sadbhAvamAn ke

Page 411 of 642
PDF/HTML Page 442 of 673
single page version

दर्शनस्य सद्भावात्; शुद्ध आत्मैव चारित्रस्याश्रयः, षड्जीवनिकायसद्भावेऽसद्भावे वा तत्सद्भावेनैव चारित्रस्य सद्भावात् ।

asadbhAvamAn tenA (arthAt shuddha AtmAnA) sadbhAvathI ja darshanano sadbhAv chhe; shuddha AtmA ja chAritrano Ashray chhe, kAraN ke chha jIv-nikAyanA sadbhAvamAn ke asadbhAvamAn tenA (arthAt shuddha AtmAnA) sadbhAvathI ja chAritrano sadbhAv chhe.

bhAvArtha — AchArAng Adi shabdashrutanun jANavun, jIvAdi nav padArthonun shraddhAn karavun tathA chha kAyanA jIvonI rakShA — e sarva hovA chhatAn abhavyane gnAn, darshan, chAritra nathI hotAn, tethI vyavahAranay to niShedhya chhe; ane shuddhAtmA hoy tyAn gnAn, darshan, chAritra hoy ja chhe, tethI nishchayanay vyavahArano niShedhak chhe. mATe shuddhanay upAdey kahyo chhe.

have AgaLanA kathananI sUchanAnun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — ‘‘[रागादयः बन्धनिदानम् उक्ताः] rAgAdikane bandhanAn kAraN kahyA ane vaLI [ते शुद्ध-चिन्मात्र-महः-अतिरिक्ताः] temane shuddhachaitanyamAtra jyotithI (arthAt AtmAthI) bhinna kahyA; [तद्-निमित्तम्] tyAre te rAgAdikanun nimitta [किमु आत्मा वा परः] AtmA chhe ke bIjun koI?’’ [इति प्रणुन्नाः पुनः एवम् आहुः] evA (shiShyanA) prashnathI prerit thayA thakA AchAryabhagavAn pharIne Am (nIche pramANe) kahe chhe. 174.

uparanA prashnanA uttararUpe AchAryabhagavAn gAthA kahe chhe —

Page 412 of 642
PDF/HTML Page 443 of 673
single page version

यथा खलु केवलः स्फ टिकोपलः, परिणामस्वभावत्वे सत्यपि, स्वस्य शुद्धस्वभावत्वेन रागादिनिमित्तत्वाभावात् रागादिभिः स्वयं न परिणमते, परद्रव्येणैव स्वयं रागादिभावापन्नतया स्वस्य रागादिनिमित्तभूतेन, शुद्धस्वभावात्प्रच्यवमान एव, रागादिभिः परिणम्यते; तथा केवलः किलात्मा, परिणामस्वभावत्वे सत्यपि, स्वस्य शुद्धस्वभावत्वेन रागादिनिमित्तत्वाभावात् रागादिभिः

gAthArtha — [यथा] jem [स्फ टिकमणिः] sphaTikamaNi [शुद्धः] shuddha hovAthI [रागाद्यैः] rAgAdirUpe (ratAsh-AdirUpe) [स्वयं] potAnI meLe [न परिणमते] pariNamato nathI [तु] parantu [अन्यैः रक्तादिभिः द्रव्यैः] anya rakta Adi dravyo vaDe [सः] te [रज्यते] rakta ( – rAto) Adi karAy chhe, [एवं] tem [ज्ञानी] gnAnI arthAt AtmA [शुद्धः] shuddha hovAthI [रागाद्यैः] rAgAdirUpe [स्वयं] potAnI meLe [न परिणमते] pariNamato nathI [तु] parantu [अन्यैः रागादिभिः दोषैः] anya rAgAdi doSho vaDe [सः] te [रज्यते] rAgI Adi karAy chhe.

TIkA — jevI rIte kharekhar kevaL ( – ekalo) sphaTikamaNi, pote pariNaman- svabhAvavALo hovA chhatAn, potAne shuddhasvabhAvapaNAne lIdhe rAgAdinun nimittapaNun nahi hovAthI (arthAt pote potAne lAlAsh-AdirUp pariNamananun nimitta nahi hovAthI) potAnI meLe rAgAdirUpe pariNamato nathI, parantu je potAnI meLe rAgAdibhAvane pAmatun hovAthI sphaTikamaNine rAgAdinun nimitta thAy chhe evA paradravya vaDe ja, shuddhasvabhAvathI chyut thato thako ja, rAgAdirUpe pariNamAvAy chhe; tevI rIte kharekhar kevaL ( – ekalo) AtmA, pote pariNamanasvabhAvavALo hovA chhatAn, potAne shuddhasvabhAvapaNAne lIdhe rAgAdinun nimittapaNun nahi hovAthI (arthAt pote

Page 413 of 642
PDF/HTML Page 444 of 673
single page version

स्वयं न परिणमते, परद्रव्येणैव स्वयं रागादिभावापन्नतया स्वस्य रागादिनिमित्तभूतेन, शुद्धस्वभावात्प्रच्यवमान एव, रागादिभिः परिणम्यते । इति तावद्वस्तुस्वभावः ।

potAne rAgAdirUp pariNamananun nimitta nahi hovAthI) potAnI meLe rAgAdirUpe pariNamato nathI, parantu je potAnI meLe rAgAdibhAvane pAmatun hovAthI AtmAne rAgAdinun nimitta thAy chhe evA paradravya vaDe ja, shuddhasvabhAvathI chyut thato thako ja, rAgAdirUpe pariNamAvAy chhe. — Avo vastuno svabhAv chhe.

bhAvArtha — sphaTikamaNi pote to kevaL ekAkAr shuddha ja chhe; te pariNaman- svabhAvavALo hovA chhatAn ekalo potAnI meLe lAlAsh-AdirUpe pariNamato nathI parantu lAl Adi paradravyanA nimitte (arthAt svayam lAlAsh-AdirUpe pariNamatA evA paradravyanA nimitte) lAlAsh-AdirUpe pariName chhe. tevI rIte AtmA pote to shuddha ja chhe; te pariNamanasvabhAvavALo hovA chhatAn ekalo potAnI meLe rAgAdirUpe pariNamato nathI parantu rAgAdirUp paradravyanA nimitte (arthAt svayam rAgAdirUpe pariNamatA evA paradravyanA nimitte) rAgAdirUpe pariName chhe. Avo vastuno ja svabhAv chhe, temAn anya koI tarkane avakAsh nathI.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [यथा अर्ककान्तः] sUryakAntamaNinI mAphak (arthAt jem sUryakAntamaNi potAthI ja agnirUpe pariNamato nathI, tenA agnirUp pariNamanamAn sUryanun bimb nimitta chhe, tem) [आत्मा आत्मनः रागादिनिमित्तभावम् जातु न याति] AtmA potAne rAgAdikanun nimitta kadI paN thato nathI, [तस्मिन् निमित्तं परसङ्गः एव] temAn nimitta parasang ja ( – paradravyano sang ja) chhe. — [अयम् वस्तुस्वभावः उदेति तावत् ] Avo vastusvabhAv prakAshamAn chhe. (sadAy vastuno Avo ja svabhAv chhe, koIe karelo nathI.) 175.

‘AvA vastusvabhAvane jANato gnAnI rAgAdikane potAnA karato nathI’ evA arthano, AgaLanI gAthAnI sUchanArUp shlok have kahe chhe —

Page 414 of 642
PDF/HTML Page 445 of 673
single page version

यथोक्तं वस्तुस्वभावं जानन् ज्ञानी शुद्धस्वभावादेव न प्रच्यवते, ततो रागद्वेषमोहादि- भावैः स्वयं न परिणमते, न परेणापि परिणम्यते, ततष्टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावो ज्ञानी रागद्वेषमोहादिभावानामकर्तैवेति प्रतिनियमः ।

shlokArtha — [इति स्वं वस्तुस्वभावं ज्ञानी जानाति] evA potAnA vastusvabhAvane gnAnI jANe chhe [तेन सः रागादीन् आत्मनः न कुर्यात्] tethI te rAgAdikane potAnA karato nathI, [अतः कारकः न भवति] tethI te (rAgAdikano) kartA nathI. 176.

have, e pramANe ja gAthAmAn kahe chhe —

gAthArtha — [ज्ञानी] gnAnI [रागद्वेषमोहं] rAgadveShamohane [वा कषायभावं] ke kaShAyabhAvane [स्वयम्] potAnI meLe [आत्मनः] potAmAn [न च करोति] karato nathI [तेन] tethI [सः] te, [तेषां भावानाम्] te bhAvono [कारकः न] kArak arthAt kartA nathI.

TIkA — yathokta (arthAt jevo kahyo tevA) vastusvabhAvane jANato gnAnI (potAnA) shuddhasvabhAvathI ja chyut thato nathI tethI rAg-dveSh-moh Adi bhAvorUpe potAnI meLe pariNamato nathI ane par vaDe paN pariNamAvAto nathI, mATe TankotkIrNa ek gnAyakabhAvasvarUp gnAnI rAg -dveSh-moh Adi bhAvono akartA ja chhe — evo niyam chhe.

bhAvArtha — AtmA gnAnI thayo tyAre vastuno evo svabhAv jANyo ke ‘AtmA pote to shuddha ja chhe — dravyadraShTie apariNamanasvarUp chhe, paryAyadraShTie paradravyanA nimittathI rAgAdirUpe

Page 415 of 642
PDF/HTML Page 446 of 673
single page version

यथोक्तं वस्तुस्वभावमजानंस्त्वज्ञानी शुद्धस्वभावादासंसारं प्रच्युत एव, ततः कर्म- विपाकप्रभवै रागद्वेषमोहादिभावैः परिणममानोऽज्ञानी रागद्वेषमोहादिभावानां कर्ता भवन् बध्यत एवेति प्रतिनियमः ।

‘AvA vastusvabhAvane agnAnI jANato nathI tethI te rAgAdik bhAvono kartA thAy chhe’ evA arthano, AgaLanI gAthAnI sUchanikArUp shlok have kahe chhe —

shlokArtha — [इति स्वं वस्तुस्वभावं अज्ञानी न वेत्ति] evA potAnA vastusvabhAvane agnAnI jANato nathI [तेन सः रागादीन् आत्मनः कुर्यात् ] tethI te rAgAdikane ( – rAgAdibhAvone) potAnA kare chhe, [अतः कारकः भवति] tethI (temano) kartA thAy chhe. 177.

have A arthanI gAthA kahe chhe —

gAthArtha — [रागे च द्वेषे च कषायकर्मसु च एव] rAg, dveSh ane kaShAyakarmo hotAn (arthAt temano uday thatAn) [ये भावाः] je bhAvo thAy chhe [तैः तु] te-rUpe [परिणममानः] pariNamato agnAnI [रागादीन्] rAgAdikane [पुनः अपि] pharIne paN [बध्नाति] bAndhe chhe.

TIkA — yathokta vastusvabhAvane nahi jANato agnAnI (potAnA) shuddhasvabhAvathI anAdi sansArathI mAnDIne chyut ja chhe tethI karmanA udayathI utpanna thatA rAgadveShamohAdi bhAvo- rUpe pariNamato agnAnI rAgadveShamohAdi bhAvono kartA thato thako (karmothI) bandhAy ja chhe — evo niyam chhe.

Page 416 of 642
PDF/HTML Page 447 of 673
single page version

ततः स्थितमेतत् —

य इमे किलाज्ञानिनः पुद्गलकर्मनिमित्ता रागद्वेषमोहादिपरिणामास्त एव भूयो रागद्वेषमोहादिपरिणामनिमित्तस्य पुद्गलकर्मणो बन्धहेतुरिति ।

कथमात्मा रागादीनामकारक एवेति चेत् —

bhAvArtha — agnAnI vastunA svabhAvane to yathArtha jANato nathI ane karmanA udayathI je bhAvo thAy chhe temane potAnA samajIne pariName chhe, mATe temano kartA thayo thako pharI pharI AgAmI karma bAndhe chhe — evo niyam chhe.

‘‘tethI Am Tharyun (arthAt pUrvokta kAraNathI nIche pramANe nakkI thayun )’’ em have kahe chhe —

gAthArtha — [रागे च द्वेषे च कषायकर्मसु च एव] rAg, dveSh ane kaShAyakarmo hotAn (arthAt temano uday thatAn) [ये भावाः] je bhAvo thAy chhe [तैः तु] te-rUpe [परिणममानः] pariNamato thako [चेतयिता] AtmA [रागादीन्] rAgAdikane [बध्नाति] bAndhe chhe.

TIkA — kharekhar agnAnIne, pudgalakarma jemanun nimitta chhe evA je A rAgadveSh- mohAdi pariNAmo chhe, teo ja pharIne rAgadveShamohAdi pariNAmonun nimitta je pudgalakarma tenA bandhanun kAraN chhe.

bhAvArtha — agnAnIne karmanA nimitte je rAgadveShamoh Adi pariNAmo thAy chhe teo ja pharIne AgAmI karmabandhanAn kAraN thAy chhe.

have pUchhe chhe ke AtmA rAgAdikano akArak ja shI rIte chhe? tenun samAdhAn (Agamanun pramAN ApIne) kare chhe —

Page 417 of 642
PDF/HTML Page 448 of 673
single page version

gAthArtha — [अप्रतिक्रमणं] apratikramaN [द्विविधम् ] be prakAranun [तथा एव] tem ja [अप्रत्याख्यानं] apratyAkhyAn be prakAranun [विज्ञेयम्] jANavun; — [एतेन उपदेशेन च] A upadeshathI [चेतयिता] AtmA [अकारकः वर्णितः] akArak varNavavAmAn Avyo chhe.

[अप्रतिक्रमणं] apratikramaN [द्विविधं] be prakAranun chhe — [द्रव्ये भावे] dravya sambandhI ane bhAv sambandhI; [अप्रत्याख्यानम् अपि] tevI rIte apratyAkhyAn paN be prakAranun chhe — dravya sambandhI ane bhAv sambandhI; — [एतेन उपदेशेन च] A upadeshathI [चेतयिता] AtmA [अकारकः वर्णितः] akArak varNavavAmAn Avyo chhe.

Page 418 of 642
PDF/HTML Page 449 of 673
single page version

आत्मात्मना रागादीनामकारक एव, अप्रतिक्रमणाप्रत्याख्यानयोर्द्वैविध्योपदेशान्यथानुपपत्तेः । यः खलु अप्रतिक्रमणाप्रत्याख्यानयोर्द्रव्यभावभेदेन द्विविधोपदेशः स, द्रव्यभावयोर्निमित्त- नैमित्तिकभावं प्रथयन्, अकर्तृत्वमात्मनो ज्ञापयति । तत एतत् स्थितं — परद्रव्यं निमित्तं, नैमित्तिका आत्मनो रागादिभावाः । यद्येवं नेष्येत तदा द्रव्याप्रतिक्रमणाप्रत्याख्यानयोः कर्तृत्वनिमित्तत्वोपदेशोऽनर्थक एव स्यात्, तदनर्थकत्वे त्वेकस्यैवात्मनो रागादिभावनिमित्तत्वापत्तौ नित्यकर्तृत्वानुषङ्गान्मोक्षाभावः प्रसजेच्च । ततः परद्रव्यमेवात्मनो रागादिभावनिमित्तमस्तु । तथा सति तु रागादीनामकारक एवात्मा । तथापि यावन्निमित्तभूतं द्रव्यं न प्रतिक्रामति न प्रत्याचष्टे च तावन्नैमित्तिकभूतं भावं न प्रतिक्रामति न प्रत्याचष्टे च, यावत्तु भावं न प्रतिक्रामति न प्रत्याचष्टे

[यावत्] jyAn sudhI [आत्मा] AtmA [द्रव्यभावयोः] dravyanun ane bhAvanun [अप्रतिक्रमणम् च अप्रत्याख्यानं] apratikramaN tathA apratyAkhyAn [करोति] kare chhe [तावत्] tyAn sudhI [सः] te [कर्ता भवति] kartA thAy chhe [ज्ञातव्यः] em jANavun.

TIkA — AtmA potAthI rAgAdikano akArak ja chhe; kAraN ke, jo em na hoy to (arthAt jo AtmA potAthI ja rAgAdibhAvono kArak hoy to) apratikramaN ane apratyAkhyAnanA dvividhapaNAno upadesh banI shake nahi. apratikramaN ane apratyAkhyAnano je kharekhar dravya ane bhAvanA bhede dvividh (be prakArano) upadesh chhe te, dravya ane bhAvanA nimitta-naimittikapaNAne jAher karato thako, AtmAnA akartApaNAne ja jaNAve chhe. mATe em nakkI thayun ke paradravya nimitta chhe ane AtmAnA rAgAdibhAvo naimittik chhe. jo em na mAnavAmAn Ave to dravya-apratikramaN ane dravya-apratyAkhyAnano kartApaNAnAn nimitta tarIkeno upadesh nirarthak ja thAy, ane te nirarthak thatAn ek ja AtmAne rAgAdibhAvonun nimittapaNun AvI paDatAn nityakartApaNAno prasang AvavAthI mokShano abhAv Thare. mATe paradravya ja AtmAne rAgAdibhAvonun nimitta ho. ane em hotAn, AtmA rAgAdikano akArak ja chhe em siddha thayun. (A rIte joke AtmA rAgAdikano akArak ja chhe) topaN jyAn sudhI te nimittabhUt dravyane ( – paradravyane) pratikramato nathI tathA pachakhato nathI (arthAt

dravyanun pratikramaN tathA pachakhAN karato nathI) tyAn sudhI naimittikabhUt bhAvane ( – rAgAdibhAvane) pratikramato nathI tathA pachakhato nathI, ane jyAn sudhI bhAvane pratikramato nathI tathA pachakhato nathI tyAn sudhI kartA ja chhe; jyAre nimittabhUt dravyane pratikrame chhe tathA pachakhe chhe tyAre ja

Page 419 of 642
PDF/HTML Page 450 of 673
single page version

च तावत्कर्तैव स्यात् । यदैव निमित्तभूतं द्रव्यं प्रतिक्रामति प्रत्याचष्टे च तदैव नैमित्तिकभूतं भावं प्रतिक्रामति प्रत्याचष्टे च, यदा तु भावं प्रतिक्रामति प्रत्याचष्टे च तदा साक्षादकर्तैव स्यात् ।

naimittikabhUt bhAvane pratikrame chhe tathA pachakhe chhe, ane jyAre bhAvane pratikrame chhe tathA pachakhe chhe tyAre sAkShAt akartA ja chhe.

bhAvArtha — atIt kALamAn je paradravyonun grahaN karyun hatun temane vartamAnamAn sArAn jANavA, temanA sanskAr rahevA, temanA pratye mamatva rahevun, te dravya-apratikramaN chhe ane te paradravyonA nimitte je rAgAdibhAvo thayA hatA temane vartamAnamAn bhalA jANavA, temanA sanskAr rahevA, temanA pratye mamatva rahevun, te bhAv-apratikramaN chhe. tevI rIte AgAmI kAL sambandhI paradravyonI vAnchhA rAkhavI, mamatva rAkhavun, te dravya-apratyAkhyAn chhe ane te paradravyonA nimitte AgAmI kALamAn thanArA je rAgAdibhAvo temanI vAnchhA rAkhavI, mamatva rAkhavun, te bhAv -apratyAkhyAn chhe. Am dravya-apratikramaN ne bhAv-apratikramaN tathA dravya-apratyAkhyAn ne bhAv-apratyAkhyAn — evo je apratikramaN ane apratyAkhyAnano be prakArano upadesh chhe te dravya-bhAvanA nimitta-naimittikabhAvane jaNAve chhe. mATe em Tharyun ke paradravya to nimitta chhe ane rAgAdibhAvo naimittik chhe. A rIte AtmA rAgAdibhAvone svayamev nahi karato hovAthI te rAgAdibhAvono akartA ja chhe em siddha thayun. A pramANe joke A AtmA rAgAdikabhAvono akartA ja chhe topaN jyAn sudhI tene nimittabhUt paradravyanAn apratikramaN-apratyAkhyAn chhe tyAn sudhI tene rAgAdibhAvonAn apratikramaN-apratyAkhyAn chhe, ane jyAn sudhI rAgAdibhAvonAn apratikramaN-apratyAkhyAn chhe tyAn sudhI te rAgAdibhAvono kartA ja chhe; jyAre te nimittabhUt paradravyanAn pratikramaN-pratyAkhyAn kare tyAre tene naimittik rAgAdibhAvonAn paN pratikramaN -pratyAkhyAn thaI jAy chhe, ane jyAre rAgAdibhAvonAn pratikramaN-pratyAkhyAn thaI jAy chhe tyAre te sAkShAt akartA ja chhe.

have dravya ane bhAvanA nimitta-naimittikapaNAnun udAharaN kahe chhe —

Page 420 of 642
PDF/HTML Page 451 of 673
single page version

यथाधःकर्मनिष्पन्नमुद्देशनिष्पन्नं च पुद्गलद्रव्यं निमित्तभूतमप्रत्याचक्षाणो नैमित्तिकभूतं बन्धसाधकं भावं न प्रत्याचष्टे, तथा समस्तमपि परद्रव्यमप्रत्याचक्षाणस्तन्निमित्तकं भावं न प्रत्याचष्टे । यथा चाधःकर्मादीन् पुद्गलद्रव्यदोषान्न नाम करोत्यात्मा परद्रव्यपरिणामत्वे सति आत्मकार्यत्वाभावात्, ततोऽधःकर्मोद्देशिकं च पुद्गलद्रव्यं न मम कार्यं नित्यमचेतनत्वे सति

gAthArtha — [अधःकर्माद्याः ये इमे] adhakarma Adi je A [पुद्गलद्रव्यस्य दोषाः] pudgaladravyanA doSho chhe (temane gnAnI arthAt AtmA karato nathI;) [तान्] temane [ज्ञानी] gnAnI arthAt AtmA [कथं करोति] kem kare [ये तु] ke je [नित्यम् ] sadA [परद्रव्यगुणाः] paradravyanA guNo chhe?

mATe [अधःकर्म उद्देशिकं च] adhakarma ane uddeshik [इदं] evun A [पुद्गलमयम् द्रव्यं] pudgalamay dravya chhe (te mArun karyun thatun nathI;) [तत्] te [मम कृ तं] mArun karyun [कथं भवति] kem thAy [यत्] ke je [नित्यम् ] sadA [अचेतनम् उक्त म् ] achetan kahevAmAn Avyun chhe?

TIkA — jem adhakarmathI nIpajelun ane uddeshathI nIpajelun evun je nimittabhUt (AhAr Adi) pudgaladravya tene nahi pachakhato AtmA ( – muni) naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvane pachakhato (tyAgato) nathI, tem samasta paradravyane nahi pachakhato ( – nahi tyAgato) AtmA tenA nimitte thatA bhAvane pachakhato (tyAgato) nathI. vaLI, ‘‘adhakarma Adi je pudgaladravyanA doSho temane AtmA kharekhar karato nathI kAraN ke teo paradravyanA pariNAm hovAthI temane AtmAnA kAryapaNAno abhAv chhe, mATe adhakarma ane uddeshik evun je

Page 421 of 642
PDF/HTML Page 452 of 673
single page version

मत्कार्यत्वाभावात्, — इति तत्त्वज्ञानपूर्वकं पुद्गलद्रव्यं निमित्तभूतं प्रत्याचक्षाणो नैमित्तिकभूतं बन्धसाधकं भावं प्रत्याचष्टे, तथा समस्तमपि परद्रव्यं प्रत्याचक्षाणस्तन्निमित्तं भावं प्रत्याचष्टे । एवं द्रव्यभावयोरस्ति निमित्तनैमित्तिकभावः ।

pudgaladravya te mArun kArya nathI kAraN ke te nitya achetan hovAthI tene mArA kAryapaNAno abhAv chhe,’’ — em tattvagnAnapUrvak nimittabhUt pudgaladravyane pachakhato AtmA ( – muni) jem naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvane pachakhe chhe, tem samasta paradravyane pachakhato (tyAgato) AtmA tenA nimitte thatA bhAvane pachakhe chhe. A pramANe dravya ane bhAvane nimitta -naimittikapaNun chhe.

bhAvArtha — ahIn adhakarma ane uddeshik AhAranA draShTAntathI dravya ane bhAvanun nimitta-naimittikapaNun draDh karyun chhe.

je pApakarmathI AhAr nIpaje te pApakarmane adhakarma kahevAmAn Ave chhe, tem ja te AhArane paN adhakarma kahevAmAn Ave chhe. je AhAr, grahaN karanAranA nimitte ja banAvavAmAn Avyo hoy tene uddeshik kahevAmAn Ave chhe. AvA (adhakarma ane uddeshik) AhArane jeNe pachakhyo nathI teNe tenA nimitte thatA bhAvane pachakhyo nathI ane jeNe tattvagnAnapUrvak te AhArane pachakhyo chhe teNe tenA nimitte thatA bhAvane pachakhyo chhe. A rIte samasta dravyane ane bhAvane nimitta-naimittikabhAv jANavo. je paradravyane grahaN kare chhe tene rAgAdibhAvo paN thAy chhe, te temano kartA paN thAy chhe ane tethI karmano bandh paN kare chhe; jyAre AtmA gnAnI thAy chhe tyAre tene kAI grahaN karavAno rAg nathI, tethI rAgAdirUp pariNaman paN nathI ane tethI AgAmI bandh paN nathI. (e rIte gnAnI paradravyano kartA nathI.)

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe, jemAn paradravyane tyAgavAno upadesh kare chhe —

shlokArtha — [इति] Am (paradravyanun ane potAnA bhAvanun nimitta-naimittikapaNun)

Page 422 of 642
PDF/HTML Page 453 of 673
single page version

[आलोच्य] vichArIne, [तद्-मूलां इमाम् बहुभावसन्ततिम् समम् उद्धर्तुकामः] paradravya jenun mUL chhe evI A bahu bhAvonI santatine ekIsAthe ukheDI nAkhavAne ichchhato puruSh, [तत् किल समग्रं परद्रव्यं बलात् विवेच्य] te samasta paradravyane baLathI ( – udyamathI, parAkramathI) bhinna karIne ( – tyAgIne), [निर्भरवहत्-पूर्ण-एक-संविद्-युतं आत्मानं] atishayapaNe vahetun ( – dhArAvAhI) je pUrNa ek samvedan tenAthI yukta evA potAnA AtmAne [समुपैति] pAme chhe, [येन] ke jethI [उन्मूलितबन्धः एषः भगवान् आत्मा] jeNe karmabandhanane mULathI ukheDI nAkhyun chhe evo A bhagavAn AtmA [आत्मनि] potAmAn ja ( – AtmAmAn ja) [स्फू र्जति] sphurAyamAn thAy chhe.

bhAvArtha — paradravyanun ane potAnA bhAvanun nimitta-naimittikapaNun jANI samasta paradravyane bhinna karavAmAn – tyAgavAmAn Ave tyAre samasta rAgAdibhAvonI santati kapAI jAy chhe ane tyAre AtmA potAno ja anubhav karato thako karmanA bandhanane kApI potAmAn ja prakAshe chhe. mATe je potAnun hit chAhe chhe te evun karo. 178.

have bandh adhikAr pUrNa karatAn tenA antamangaLarUpe gnAnanA mahimAnA arthanun kaLashakAvya kahe chhe —

shlokArtha — [कारणानां रागादीनाम् उदयं] bandhanAn kAraNarUp je rAgAdik (rAgAdik- bhAvo) temanA udayane [अदयम्] nirday rIte (arthAt ugra puruShArthathI) [दारयत्] vidAratI thakI, [कार्यं विविधम् बन्धं] te rAgAdikanA kAryarUp (gnAnAvaraNAdi) anek prakAranA bandhane [अधुना] hamaNAn [सद्यः एव] tatkAL ja [प्रणुद्य] dUr karIne, [एतत् ज्ञानज्योतिः] A gnAnajyoti — [क्षपिततिमिरं] ke jeNe agnAnarUpI andhakArano nAsh karyo chhe te — [साधु] sArI rIte [सन्नद्धम्] sajja thaI, — [तद्-वत् यद्-वत्] evI rIte sajja thaI ke [अस्य प्रसरम् अपरः कः अपि न आवृणोति] tenA phelAvane bIjun koI AvarI shake nahi.

bhAvArtha — jyAre gnAn pragaT thAy chhe, rAgAdik rahetA nathI, temanun kArya je bandh te paN raheto nathI, tyAre pachhI tene ( – gnAnane) AvaraN karanArun koI rahetun nathI, te sadAy prakAshamAn ja rahe chhe. 179.

Page 423 of 642
PDF/HTML Page 454 of 673
single page version

TIkA — A pramANe bandh (rangabhUmimAnthI) bahAr nIkaLI gayo.

bhAvArtha — rangabhUmimAn bandhanA svAnge pravesh karyo hato. have jyAn gnAnajyoti pragaT thaI tyAn te bandh svAngane dUr karIne bahAr nIkaLI gayo.

Am shrI samayasAranI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamanI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn bandhno prarUpak sAtamo ank samApta thayo.

Page 424 of 642
PDF/HTML Page 455 of 673
single page version

pratham TIkAkAr AchAryadev kahe chhe ke ‘have mokSha pravesh kare chhe’. jem nRityanA akhADAmAn svAng pravesh kare chhe tem ahIn mokShatattvano svAng pravesh kare chhe. tyAn gnAn sarva svAngane jANanArun chhe, tethI adhikAranA AdimAn AchAryadev samyaggnAnanA mahimArUp mangaL kare chhe —

shlokArtha — [इदानीम् ] have (bandh padArtha pachhI), [प्रज्ञा-क्रकच-दलनात् बन्ध-पुरुषौ द्विधाकृत्य] pragnArUpI karavat vaDe vidAraN dvArA bandh ane puruShane dvidhA (judA judA – be) karIne, [पुरुषम् उपलम्भ-एक-नियतम्] puruShane — ke je puruSh mAtra *anubhUti vaDe ja nishchit chhe tene — [साक्षात् मोक्षं नयत्] sAkShAt mokSha pamADatun thakun, [पूर्णं ज्ञानं विजयते] pUrNa gnAn jayavant pravarte chhe. kevun chhe te gnAn? [उन्मज्जत्-सहज-परम-आनन्द-सरसं] pragaT thatA sahaj param Anand vaDe saras arthAt rasayukta chhe, [परं] utkRuShTa chhe, ane [कृत-सकल-कृत्यं] karavAyogya samasta kAryo jeNe karI lIdhAn chhe ( – jene kAI karavAnun bAkI rahyun nathI) evun chhe. * jeTalun svarUp-anubhavan chhe teTalo ja AtmA chhe.

Page 425 of 642
PDF/HTML Page 456 of 673
single page version

bhAvArtha — gnAn bandh-puruShane judA karIne, puruShane mokSha pamADatun thakun, potAnun sampUrNa svarUp pragaT karIne jayavant pravarte chhe. Am gnAnanun sarvotkRuShTapaNun kahevun te ja mangaLavachan chhe. 180.

have, mokShanI prApti kaI rIte thAy chhe te kahe chhe. temAn pratham to, je jIv bandhano chhed karato nathI parantu mAtra bandhanA svarUpane jANavAthI ja santuShTa chhe te mokSha pAmato nathI — em kahe chhe —

Page 426 of 642
PDF/HTML Page 457 of 673
single page version

आत्मबन्धयोर्द्विधाकरणं मोक्षः । बन्धस्वरूपज्ञानमात्रं तद्धेतुरित्येके, तदसत्; न कर्मबद्धस्य बन्धस्वरूपज्ञानमात्रं मोक्षहेतुः, अहेतुत्वात्, निगडादिबद्धस्य बन्धस्वरूपज्ञानमात्रवत् । एतेन कर्मबन्धप्रपञ्चरचनापरिज्ञानमात्रसन्तुष्टा उत्थाप्यन्ते ।

gAthArtha — [यथा नाम] jevI rIte [बन्धनके] bandhanamAn [चिरकालप्रतिबद्धः] ghaNA kALathI bandhAyelo [कश्चित् पुरुषः] koI puruSh [तस्य] te bandhananA [तीव्रमन्दस्वभावं] tIvra-mand (AkarA-DhIlA) svabhAvane [कालं च] ane kALane (arthAt A bandhan ATalA kALathI chhe em) [विजानाति] jANe chhe, [यदि] parantu jo [न अपि छेदं करोति] te bandhanane pote kApato nathI [तेन न मुच्यते] to tenAthI chhUTato nathI [तु] ane [बन्धनवशः सन्] bandhanavash raheto thako [बहुकेन अपि कालेन] ghaNA kALe paN [सः नरः] te puruSh [विमोक्षम् न प्राप्नोति] bandhanathI chhUTavArUp mokShane pAmato nathI; [इति] tevI rIte jIv [कर्मंबन्धनानां] karma-bandhanonAn [प्रदेशस्थितिप्रकृतिम् एवम् अनुभागम्] pradesh, sthiti, prakRiti tem ja anubhAgane [जानन् अपि] jANatAn chhatAn paN [न मुच्यते] (karmabandhathI) chhUTato nathI, [च यदि सः एव शुद्धः] parantu jo pote (rAgAdine dUr karI) shuddha thAy [मुच्यते] to ja chhUTe chhe.

TIkA — AtmA ane bandhanun dvidhAkaraN (arthAt AtmA ane bandhane judA judA karavA) te mokSha chhe. ‘bandhanA svarUpanun gnAnamAtra mokShanun kAraN chhe (arthAt bandhanA svarUpane jANavAmAtrathI ja mokSha thAy chhe)’ em keTalAk kahe chhe, te asat chhe; karmathI bandhAyelAne bandhanA svarUpanun gnAnamAtra mokShanun kAraN nathI, kem ke jem beDI AdithI bandhAyelAne bandhanA svarUpanun gnAnamAtra bandhathI chhUTavAnun kAraN nathI tem karmathI bandhAyelAne karmabandhanA svarUpanun gnAnamAtra karmabandhathI chhUTavAnun kAraN nathI. AthI ( – A kathanathI), jeo karmabandhanA prapanchanI ( – vistAranI) rachanAnA gnAnamAtrathI santuShTa chhe temane utthApavAmAn Ave chhe.

bhAvArtha — bandhanun svarUp jANavAthI ja mokSha chhe em koI anyamatI mAne chhe. temanI e mAnyatAnun A kathanathI nirAkaraN jANavun. jANavAmAtrathI ja bandh nathI kapAto, bandh to kApavAthI ja kapAy chhe.

bandhanA vichAr karyA karavAthI paN bandh kapAto nathI em have kahe chhe —

Page 427 of 642
PDF/HTML Page 458 of 673
single page version

बन्धचिन्ताप्रबन्धो मोक्षहेतुरित्यन्ये, तदप्यसत्; न कर्मबद्धस्य बन्धचिन्ताप्रबन्धो मोक्षहेतुः, अहेतुत्वात्, निगडादिबद्धस्य बन्धचिन्ताप्रबन्धवत् । एतेन कर्मबन्धविषयचिन्ताप्रबन्धात्मक- विशुद्धधर्मध्यानान्धबुद्धयो बोध्यन्ते ।

कस्तर्हि मोक्षहेतुरिति चेत् —

gAthArtha — [यथा] jem [बन्धनबद्धः] bandhanathI bandhAyelo puruSh [बन्धान् चिन्तयन्] bandhonA vichAr karavAthI [विमोक्षम् न प्राप्नोति] mokSha pAmato nathI (arthAt bandhathI chhUTato nathI), [तथा] tem [जीवः अपि] jIv paN [बन्धान् चिन्तयन्] bandhonA vichAr karavAthI [विमोक्षम् न प्राप्नोति] mokSha pAmato nathI.

TIkA — ‘bandh sambandhI vichArashRunkhalA mokShanun kAraN chhe’ em bIjA keTalAk kahe chhe, te paN asat chhe; karmathI bandhAyelAne bandh sambandhI vichAranI shRunkhalA mokShanun kAraN nathI, kem ke jem beDI AdithI bandhAyelAne te bandh sambandhI vichArashRunkhalA ( – vichAranI paramparA) bandhathI chhUTavAnun kAraN nathI tem karmathI bandhAyelAne karmabandh sambandhI vichArashRunkhalA karmabandhathI chhUTavAnun kAraN nathI. AthI ( – A kathanathI), karmabandh sambandhI vichArashRunkhalAtmak vishuddha ( – shubh) dharmadhyAn vaDe jemanI buddhi andh chhe temane samajAvavAmAn Ave chhe.

bhAvArtha — karmabandhanI chintAmAn man lAgyun rahe topaN mokSha thato nathI. e to dharmadhyAnarUp shubh pariNAm chhe. jeo kevaL shubh pariNAmathI ja mokSha mAne chhe temane ahIn upadesh chhe ke — shubh pariNAmathI mokSha thato nathI.

‘‘(jo bandhanA svarUpanA gnAnamAtrathI paN mokSha nathI ane bandhanA vichAr karavAthI paN mokSha nathI) to mokShanun kAraN kayun chhe?’’ em pUchhavAmAn AvatAn have mokShano upAy kahe chhe —

Page 428 of 642
PDF/HTML Page 459 of 673
single page version

कर्मबद्धस्य बन्धच्छेदो मोक्षहेतुः, हेतुत्वात्, निगडादिबद्धस्य बन्धच्छेदवत् । एतेन उभयेऽपि पूर्वे आत्मबन्धयोर्द्विधाकरणे व्यापार्येते ।

किमयमेव मोक्षहेतुरिति चेत् —

gAthArtha — [यथा च] jem [बन्धनबद्धः तु] bandhanathI bandhAyelo puruSh [बन्धान् छित्वा] bandhone chhedIne [विमोक्षम् प्राप्नोति] mokSha pAme chhe, [तथा च] tem [जीवः] jIv [बन्धान् छित्वा] bandhone chhedIne [विमोक्षम् सम्प्राप्नोति] mokSha pAme chhe.

TIkA — karmathI bandhAyelAne bandhano chhed mokShanun kAraN chhe, kem ke jem beDI AdithI bandhAyelAne bandhano chhed bandhathI chhUTavAnun kAraN chhe tem karmathI bandhAyelAne karmabandhano chhed karmabandhathI chhUTavAnun kAraN chhe. AthI ( – A kathanathI), pUrve kahelA bannene ( – jeo bandhanA svarUpanA gnAnamAtrathI santuShTa chhe temane ane jeo bandhanA vichAr karyA kare chhe temane – ) AtmA ane bandhanA dvidhAkaraNamAn vyApAr karAvavAmAn Ave chhe (arthAt AtmA ane bandhane judA judA karavA pratye lagADavAmAn – joDavAmAn – udyam karAvavAmAn Ave chhe).

‘mAtra A ja (arthAt bandhano chhed ja) mokShanun kAraN kem chhe?’ em pUchhavAmAn AvatAn have teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [बन्धानां स्वभावं च] bandhonA svabhAvane [आत्मनः स्वभावं च] ane AtmAnA svabhAvane [विज्ञाय] jANIne [बन्धेषु] bandho pratye [यः] je [विरज्यते] virakta thAy chhe, [सः] te [कर्मविमोक्षणं करोति] karmothI mukAy chhe.

Page 429 of 642
PDF/HTML Page 460 of 673
single page version

य एव निर्विकारचैतन्यचमत्कारमात्रमात्मस्वभावं तद्विकारकारकं बन्धानां च स्वभावं विज्ञाय, बन्धेभ्यो विरमति, स एव सकलकर्ममोक्षं कुर्यात् । एतेनात्मबन्धयोर्द्विधाकरणस्य मोक्षहेतुत्वं नियम्यते ।

केनात्मबन्धौ द्विधा क्रियेते इति चेत् —

आत्मबन्धयोर्द्विधाकरणे कार्ये कर्तुरात्मनः करणमीमांसायां, निश्चयतः स्वतो

TIkA — je, nirvikArachaitanyachamatkAramAtra AtmasvabhAvane (AtmAnA svabhAvane) ane tene (arthAt AtmAne) vikAr karanArA evA bandhonA svabhAvane jANIne, bandhothI virame chhe, te ja sarva karmothI mukAy chhe. AthI ( – A kathanathI), AtmA ane bandhanun dvidhAkaraN ja mokShanun kAraN chhe evo niyam karavAmAn Ave chhe (arthAt AtmA ane bandhane judA judA karavA te ja mokShanun kAraN chhe em nakkI karavAmAn Ave chhe).

‘AtmA ane bandh shA vaDe dvidhA karAy chhe (arthAt kayA sAdhan vaDe judA karI shakAy chhe)?’ em pUchhavAmAn AvatAn have teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [जीवः च तथा बन्धः] jIv tathA bandh [नियताभ्याम् स्वलक्षणाभ्यां] niyat svalakShaNothI (potapotAnAn nishchit lakShaNothI) [छिद्येते] chhedAy chhe; [प्रज्ञाछेदनकेन] pragnArUpI chhINI vaDe [छिन्नौ तु] chhedavAmAn AvatAn [नानात्वम् आपन्नौ] teo nAnApaNAne pAme chhe arthAt judA paDI jAy chhe.

TIkA — AtmA ane bandhane dvidhA karavArUp kAryamAn kartA je AtmA tenA ¹karaN sambandhI ²mImAnsA karavAmAn AvatAn, nishchaye (nishchayanaye) potAthI bhinna karaNano abhAv 1. karaN = sAdhan; karaN nAmanun kArak. 2. mImAnsA = UnDI vichAraNA; tapAs; samAlochanA.