Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 321-344 ; Kalash: 200-206.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 34

 

Page 470 of 642
PDF/HTML Page 501 of 673
single page version

लोयस्स कुणदि विण्हू सुरणारयतिरियमाणुसे सत्ते ।
समणाणं पि य अप्पा जदि कुव्वदि छव्विहे काऐ ।।३२१।।
लोयसमणाणमेयं सिद्धंतं जइ ण दीसदि विसेसो ।
लोयस्स कुणइ विण्हू समणाण वि अप्पओ कुणदि ।।३२२।।
एवं ण को वि मोक्खो दीसदि लोयसमणाण दोण्हं पि ।
णिच्चं कुव्वंताणं सदेवमणुयासुरे लोए ।।३२३।।
लोकस्य करोति विष्णुः सुरनारकतिर्यङ्मानुषान् सत्त्वान् ।
श्रमणानामपि चात्मा यदि करोति षडिवधान् कायान् ।।३२१।।
लोकश्रमणानामेकः सिद्धान्तो यदि न द्रश्यते विशेषः ।
लोकस्य करोति विष्णुः श्रमणानामप्यात्मा करोति ।।३२२।।
एवं न कोऽपि मोक्षो द्रश्यते लोकश्रमणानां द्वयेषामपि ।
नित्यं कुर्वतां सदेवमनुजासुरान् लोकान् ।।३२३।।
have A ja arthane gAthA dvArA kahe chhe —
jyam lok mAne ‘dev, nArak Adi jIv viShNu kare’,
tyam shramaN paN mAne kadI ‘AtmA kare ShaT kAyane’, 321.
to lok-muni siddhAnt ek ja, bhed temAn nav dIse,
viShNu kare jyam lokamatamAn, shramaNamat AtmA kare; 322.
e rIt lok-muni ubhayano mokSha koI nahIn dIse,
— je dev, manuj, asuranA traN lokane nitye kare. 323.

gAthArtha — [लोकस्य] lokanA (laukik janonA) matamAn [सुरनारकतिर्यङ्मानुषान् सत्त्वान्] dev, nArak, tiryanch, manuShya — prANIone [विष्णुः] viShNu [करोति] kare chhe; [च] ane [यदि] jo [श्रमणानाम् अपि] shramaNonA (munionA) mantavyamAn paN [षडिवधान् कायान्] chha kAyanA jIvone [आत्मा] AtmA [करोति] karato hoy [यदि लोकश्रमणानाम्] to lok ane shramaNono [एकः सिद्धान्तः] ek siddhAnt thAy chhe, [विशेषः] kAI pher [न द्रश्यते] dekhAto nathI; (kAraN ke) [लोकस्य]

Page 471 of 642
PDF/HTML Page 502 of 673
single page version

ये त्वात्मानं कर्तारमेव पश्यन्ति ते लोकोत्तरिका अपि न लौकिकतामतिवर्तन्ते; लौकिकानां परमात्मा विष्णुः सुरनारकादिकार्याणि करोति, तेषां तु स्वात्मा तानि करोतीत्यपसिद्धान्तस्य समत्वात् । ततस्तेषामात्मनो नित्यकर्तृत्वाभ्युपगमात् लौकिकानामिव लोकोत्तरिकाणामपि नास्ति मोक्षः ।

(अनुष्टुभ्)
नास्ति सर्वोऽपि सम्बन्धः परद्रव्यात्मतत्त्वयोः ।
कर्तृकर्मत्वसम्बन्धाभावे तत्कर्तृता कुतः ।।२००।।

lokanA matamAn [विष्णुः] viShNu [करोति] kare chhe ane [श्रमणानाम् अपि] shramaNonA matamAn paN [आत्मा] AtmA [करोति] kare chhe (tethI kartApaNAnI mAnyatAmAn banne samAn thayA). [एवं] e rIte, [सदेवमनुजासुरान् लोकान्] dev, manuShya ane asuravALA traNe lokane [नित्यं कुर्वतां] sadAy karatA (arthAt traNe lokanA kartAbhAve nirantar pravartatA) evA [लोकश्रमणानां द्वयेषाम् अपि] te lok tem ja shramaN — banneno [कः अपि मोक्षः] koI mokSha [न द्रश्यते] dekhAto nathI.

TIkA — jeo AtmAne kartA ja dekhe chhe — mAne chhe, teo lokottar hoy topaN laukikatAne atikramatA nathI; kAraN ke, laukik janonA matamAn paramAtmA viShNu devanArakAdi kAryo kare chhe, ane temanA ( – lokathI bAhya thayelA evA munionA) matamAn potAno AtmA te kAryo kare chhe — em *apasiddhAntanI (bannene) samAnatA chhe. mATe AtmAnA nitya kartApaNAnI temanI mAnyatAne lIdhe, laukik janonI mAphak, lokottar puruShono (muniono) paN mokSha thato nathI.

bhAvArtha — jeo AtmAne kartA mAne chhe, teo bhale muni thayA hoy topaN laukik jan jevA ja chhe; kAraN ke, lok ishvarane kartA mAne chhe ane te munioe AtmAne kartA mAnyo — em bannenI mAnyatA samAn thaI. mATe jem laukik janone mokSha nathI, tem te munione paN mokSha nathI. je kartA thashe te kAryanA phaLane bhogavashe ja, ane je phaL bhogavashe tene mokSha kevo?

have, ‘paradravyane ane AtmAne kAI paN sambandh nathI, mATe kartAkarmasambandh paN nathI’ — em shlokamAn kahe chhe —

shlokArtha — [परद्रव्य-आत्मतत्त्वयोः सर्वः अपि सम्बन्धः नास्ति] paradravyane ane Atmatattvane saghaLoy (arthAt kAI paN) sambandh nathI; [कर्तृ-कर्मत्व-सम्बन्ध-अभावे] em kartAkarmapaNAnA sambandhano abhAv hotAn, [तत्कर्तृता कुतः] AtmAne paradravyanun kartApaNun kyAthi hoy?

bhAvArtha — paradravyane ane AtmAne kAI paN sambandh nathI, to pachhI temane kartAkarma- * apasiddhAnt = khoTo athavA bhUlabharelo siddhAnt

Page 472 of 642
PDF/HTML Page 503 of 673
single page version

ववहारभासिदेण दु परदव्वं मम भणंति अविदिदत्था ।
जाणंति णिच्छएण दु ण य मह परमाणुमित्तमवि किंचि ।।३२४।।
जह को वि णरो जंपदि अम्हं गामविसयणयररट्ठं ।
ण य होंति तस्स ताणि दु भणदि य मोहेण सो अप्पा ।।३२५।।
एमेव मिच्छदिट्ठी णाणी णीसंसयं हवदि एसो ।
जो परदव्वं मम इदि जाणंतो अप्पयं कुणदि ।।३२६।।
तम्हा ण मे त्ति णच्चा दोण्ह वि एदाण कत्तविवसायं ।
परदव्वे जाणंतो जाणेज्जो दिट्ठिरहिदाणं ।।३२७।।
व्यवहारभाषितेन तु परद्रव्यं मम भणन्त्यविदितार्थाः ।
जानन्ति निश्चयेन तु न च मम परमाणुमात्रमपि किञ्चित् ।।३२४।।

sambandh kaI rIte hoy? e rIte jyAn kartAkarmasambandh nathI, tyAn AtmAne paradravyanun kartApaNun kaI rIte hoI shake? 200.

have, ‘‘jeo vyavahAranayanA kathanane grahIne ‘paradravya mArun chhe’ em kahe chhe, e rIte vyavahArane ja nishchay mAnI AtmAne paradravyano kartA mAne chhe, teo mithyAdraShTi chhe’’ ityAdi arthanI gAthAo draShTAnt sahit kahe chhe —

vyavahAramUDh atattvavid paradravyane ‘mArun’ kahe,
‘paramANumAtra na mArun’ gnAnI jANatA nishchay vaDe. 324.
jyam puruSh koI kahe ‘amArun gAm, pur ne desh chhe’,
paN te nathI tenAn, are! jIv mohathI ‘mArAn’ kahe; 325.
evI ja rIt je gnAnI paN ‘muj’ jANato paradravyane,
nijarUp kare paradravyane, te jarUr mithyAtvI bane. 326.
tethI ‘na mArun’ jANI jIv, paradravyamAn A ubhayanI
kartRutvabuddhi jANato, jANe sudraShTirahitanI. 327.

gAthArtha — [अविदितार्थाः] jemaNe padArthanun svarUp jANyun nathI evA puruSho

Page 473 of 642
PDF/HTML Page 504 of 673
single page version

यथा कोऽपि नरो जल्पति अस्माकं ग्रामविषयनगरराष्ट्रम् ।
न च भवन्ति तस्य तानि तु भणति च मोहेन स आत्मा ।।३२५।।
एवमेव मिथ्याद्रष्टिर्ज्ञानी निःसंशयं भवत्येषः ।
यः परद्रव्यं ममेति जानन्नात्मानं करोति ।।३२६।।
तस्मान्न मे इति ज्ञात्वा द्वयेषामप्येतेषां कर्तृव्यवसायम् ।
परद्रव्ये जानन् जानीयात् द्रष्टिरहितानाम् ।।३२७।।

अज्ञानिन एव व्यवहारविमूढाः परद्रव्यं ममेदमिति पश्यन्ति । ज्ञानिनस्तु निश्चयप्रतिबुद्धाः परद्रव्यकणिकामात्रमपि न ममेदमिति पश्यन्ति । ततो यथात्र लोके कश्चिद् व्यवहारविमूढः परकीयग्रामवासी ममायं ग्राम इति पश्यन् मिथ्याद्रष्टिः, तथा यदि ज्ञान्यपि कथञ्चिद् [व्यवहारभाषितेन तु] vyavahAranAn vachanone grahIne [परद्रव्यं मम] ‘paradravya mArun chhe’ [भणन्ति] em kahe chhe, [तु] parantu gnAnIo [निश्चयेन जानन्ति] nishchay vaDe jANe chhe ke ‘[किञ्चित्] koI [परमाणुमात्रम् अपि] paramANumAtra paN [न च मम] mArun nathI’.

[यथा] jevI rIte [कः अपि नरः] koI puruSh [अस्माकं ग्रामविषयनगरराष्ट्रम्] ‘amArun gAm, amAro desh, amArun nagar, amArun rAShTra’ [जल्पति] em kahe chhe, [तु] parantu [तानि] te [तस्य] tenAn [न च भवन्ति] nathI, [मोहेन च] mohathI [सः आत्मा] te AtmA [भणति] ‘mArAn’ kahe chhe; [एवम् एव] tevI ja rIte [यः ज्ञानी] je gnAnI paN [परद्रव्यं मम] ‘paradravya mArun chhe’ [इति जानन् ] em jANato thako [आत्मानं करोति] paradravyane potArUp kare chhe, [एषः] te [निःसंशयं] nisandeh arthAt chokkas [मिथ्याद्रष्टिः] mithyAdraShTi [भवति] thAy chhe.

[तस्मात्] mATe tattvagno [न मे इति ज्ञात्वा] ‘paradravya mArun nathI’ em jANIne, [एतेषां द्वयेषाम् अपि] A banneno ( – lokano ane shramaNano – ) [परद्रव्ये] paradravyamAn [कर्तृव्यवसायं जानन्] kartApaNAno vyavasAy jANatA thakA, [जानीयात्] em jANe chhe ke [द्रष्टिरहितानाम्] A vyavasAy samyagdarshan rahit puruShono chhe.

TIkA — agnAnIo ja vyavahAravimUDh (vyavahAramAn ja vimUDh) hovAthI paradravyane ‘A mArun chhe’ em dekhe chhe — mAne chhe; gnAnIo to nishchayapratibuddha (nishchayanA jANanArA) hovAthI paradravyanI kaNikAmAtrane paN ‘A mArun chhe’ em dekhatA nathI. tethI, jem A jagatamAn koI vyavahAravimUDh evo pArakA gAmamAn rahenAro mANas ‘A gAm mArun chhe’ em dekhato – mAnato thako mithyAdraShTi ( – khoTI draShTivALo) chhe, tem jo gnAnI paN koI paN prakAre

60

Page 474 of 642
PDF/HTML Page 505 of 673
single page version

व्यवहारविमूढो भूत्वा परद्रव्यं ममेदमिति पश्येत् तदा सोऽपि निस्संशयं परद्रव्यमात्मानं कुर्वाणो मिथ्याद्रष्टिरेव स्यात् । अतस्तत्त्वं जानन् पुरुषः सर्वमेव परद्रव्यं न ममेति ज्ञात्वा लोकश्रमणानां द्वयेषामपि योऽयं परद्रव्ये कर्तृव्यवसायः स तेषां सम्यग्दर्शनरहितत्वादेव भवति इति सुनिश्चितं जानीयात् ।

(वसन्ततिलका)
एकस्य वस्तुन इहान्यतरेण सार्धं
सम्बन्ध एव सकलोऽपि यतो निषिद्धः ।
तत्कर्तृकर्मघटनास्ति न वस्तुभेदे
पश्यन्त्वकर्तृ मुनयश्च जनाश्च तत्त्वम् ।।२०१।।

vyavahAravimUDh thaIne paradravyane ‘A mArun chhe’ em dekhe to te vakhate te paN nisanshayapaNe arthAt chokkas, paradravyane potArUp karato thako, mithyAdraShTi ja thAy chhe. mATe tattvane jANanAro puruSh ‘saghaLuy paradravya mArun nathI’ em jANIne, ‘lok ane shramaN — bannene je A paradravyamAn kartRutvano vyavasAy chhe te temanA samyagdarshanarahitapaNAne lIdhe ja chhe’ em sunishchitapaNe jANe chhe.

bhAvArtha — je vyavahArathI mohI thaIne paradravyanun kartApaNun mAne chhe te — laukik jan ho ke munijan ho — mithyAdraShTi ja chhe. gnAnI paN jo vyavahAramUDh thaIne paradravyane ‘mArun’ mAne to mithyAdraShTi ja thAy chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [यतः] kAraN ke [इह] A lokamAn [एकस्य वस्तुनः अन्यतरेण सार्धं सकलः अपि सम्बन्धः एव निषिद्धः] ek vastuno anya vastunI sAthe saghaLoy sambandh ja niShedhavAmAn Avyo chhe, [तत्] tethI [वस्तुभेदे] jyAn vastubhed chhe arthAt bhinna vastuo chhe tyAn [कर्तृकर्मघटना अस्ति न] kartAkarmaghaTanA hotI nathI — [मुनयः च जनाः च] em munijano ane laukik jano [तत्त्वम् अकर्तृ पश्यन्तु] tattvane (vastunA yathArtha svarUpane) akartA dekho ( — koI koInun kartA nathI, paradravya paranun akartA ja chhe – em shraddhAmAn lAvo). 201.

‘‘je puruSho Avo vastusvabhAvano niyam jANatA nathI teo agnAnI thayA thakA karmane kare chhe; e rIte bhAvakarmano kartA agnAnathI chetan ja thAy chhe.’’ — AvA arthanun, AgaLanI gAthAonI sUchanArUp kAvya have kahe chhe —

Page 475 of 642
PDF/HTML Page 506 of 673
single page version

(वसन्ततिलका)
ये तु स्वभावनियमं कलयन्ति नेम-
मज्ञानमग्नमहसो बत ते वराकाः ।
कुर्वन्ति कर्म तत एव हि भावकर्म-
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः ।।२०२।।
मिच्छत्तं जदि पयडी मिच्छादिट्ठी करेदि अप्पाणं ।
तम्हा अचेदणा ते पयडी णणु कारगो पत्तो ।।३२८।।
अहवा एसो जीवो पोग्गलदव्वस्स कुणदि मिच्छत्तं ।
तम्हा पोग्गलदव्वं मिच्छादिट्ठी ण पुण जीवो ।।३२९।।

shlokArtha — (AchAryadev khedapUrvak kahe chhe ke) [बत] arere! [ये तु इमम् स्वभाव- नियमं न कलयन्ति] jeo A vastusvabhAvanA niyamane jANatA nathI [ते वराकाः] teo bichArA, [अज्ञानमग्नमहसः] jemanun (puruShArtharUp – parAkramarUp) tej agnAnamAn DUbI gayun chhe evA, [कर्म कुर्वन्ति] karmane kare chhe; [ततः एव हि] tethI [भावकर्मकर्ता चेतनः एव स्वयं भवति] bhAvakarmano kartA chetan ja pote thAy chhe, [अन्यः न] anya koI nahi.

bhAvArtha — vastunA svarUpanA niyamane nahi jANato hovAthI paradravyano kartA thato agnAnI ( – mithyAdraShTi) jIv pote ja agnAnabhAve pariName chhe; e rIte potAnA bhAvakarmano kartA agnAnI pote ja chhe, anya nathI. 202.

have, ‘(jIvane) je mithyAtvabhAv thAy chhe teno kartA koN chhe?’ — e vAtane barAbar charchIne, ‘bhAvakarmano kartA (agnAnI) jIv ja chhe’ em yuktithI siddha kare chhe —

jo prakRiti mithyAtvanI mithyAtvI karatI Atmane,
to to achetan prakRiti kArak bane tuj mat viShe! 328.
athavA kare jo jIv pudgaladravyanA mithyAtvane,
to to Thare mithyAtvI pudgaladravya, AtmA nav Thare! 329.

Page 476 of 642
PDF/HTML Page 507 of 673
single page version

अह जीवो पयडी तह पोग्गलदव्वं कुणंति मिच्छत्तं ।
तम्हा दोहिं कदं तं दोण्णि वि भुंजंति तस्स फलं ।।३३०।।
अह ण पयडी ण जीवो पोग्गलदव्वं करेदि मिच्छत्तं ।
तम्हा पोग्गलदव्वं मिच्छत्तं तं तु ण हु मिच्छा ।।३३१।।
मिथ्यात्वं यदि प्रकृतिर्मिथ्याद्रष्टिं करोत्यात्मानम् ।
तस्मादचेतना ते प्रकृतिर्ननु कारका प्राप्ता ।।३२८।।
अथवैष जीवः पुद्गलद्रव्यस्य करोति मिथ्यात्वम् ।
तस्मात्पुद्गलद्रव्यं मिथ्याद्रष्टिर्न पुनर्जीवः ।।३२९।।
अथ जीवः प्रकृतिस्तथा पुद्गलद्रव्यं कुरुतः मिथ्यात्वम् ।
तस्मात् द्वाभ्यां कृतं तत् द्वावपि भुञ्जाते तस्य फलम् ।।३३०।।
अथ न प्रकृतिर्न जीवः पुद्गलद्रव्यं करोति मिथ्यात्वम् ।
तस्मात्पुद्गलद्रव्यं मिथ्यात्वं तत्तु न खलु मिथ्या ।।३३१।।
jo jIv ane prakRiti kare mithyAtva pudgaladravyane,
to ubhayakRut je hoy tenun phaL ubhay paN bhogave! 330.
jo nahi prakRiti, nahi jIv kare mithyAtva pudgaladravyane,
pudgaladarav mithyAtva vaNakRut! – e shun nahi mithyA khare? 331.

gAthArtha — [यदि] jo [मिथ्यात्वं प्रकृतिः] mithyAtva nAmanI (mohanIy karmanI) prakRiti [आत्मानम्] AtmAne [मिथ्याद्रष्टिं] mithyAdraShTi [करोति] kare chhe em mAnavAmAn Ave, [तस्मात्] to [ते] tArA matamAn [अचेतना प्रकृतिः] achetan prakRiti [ननु कारका प्राप्ता] (mithyAtvabhAvanI) kartA banI! (tethI mithyAtvabhAv achetan Tharyo!)

[अथवा] athavA, [एषः जीवः] A jIv [पुद्गलद्रव्यस्य] pudgaladravyanA [मिथ्यात्वम्] mithyAtvane [करोति] kare chhe em mAnavAmAn Ave, [तस्मात्] to [पुद्गलद्रव्यं मिथ्याद्रष्टिः] pudgal- dravya mithyAdraShTi Thare! — [न पुनः जीवः] jIv nahi!

[अथ] athavA jo [जीवः तथा प्रकृतिः] jIv tem ja prakRiti banne [पुद्गलद्रव्यं]

Page 477 of 642
PDF/HTML Page 508 of 673
single page version

जीव एव मिथ्यात्वादिभावकर्मणः कर्ता, तस्याचेतनप्रकृतिकार्यत्वेऽचेतनत्वानुषङ्गात् । स्वस्यैव जीवो मिथ्यात्वादिभावकर्मणः कर्ता, जीवेन पुद्गलद्रव्यस्य मिथ्यात्वादिभावकर्मणि क्रियमाणे पुद्गलद्रव्यस्य चेतनानुषङ्गात् । न च जीवः प्रकृतिश्च मिथ्यात्वादिभावकर्मणो द्वौ कर्तारौ, जीववद- चेतनायाः प्रकृतेरपि तत्फलभोगानुषङ्गात् । न च जीवः प्रकृतिश्च मिथ्यात्वादिभावकर्मणो द्वावप्यकर्तारौ, स्वभावत एव पुद्गलद्रव्यस्य मिथ्यात्वादिभावानुषङ्गात् । ततो जीवः कर्ता, स्वस्य कर्म कार्यमिति सिद्धम् ।

pudgaladravyane [मिथ्यात्वम्] mithyAtvabhAvarUp [कुरुतः] kare chhe em mAnavAmAn Ave, [तस्मात्] to [द्वाभ्यां कृतं तत्] je banne vaDe karavAmAn Avyun [तस्य फलम्] tenun phaL [द्वौ अपि भुञ्जाते] banne bhogave!

[अथ] athavA jo [पुद्गलद्रव्यं] pudgaladravyane [मिथ्यात्वम्] mithyAtvabhAvarUp [न प्रकृतिः करोति] nathI prakRiti karatI [न जीवः] ke nathI jIv karato ( – bemAnthI koI karatun nathI) em mAnavAmAn Ave, [तस्मात्] to [पुद्गलद्रव्यं मिथ्यात्वम्] pudgaladravya svabhAve ja mithyAtvabhAvarUp Thare! [तत् तु न खलु मिथ्या] te shun kharekhar mithyA nathI?

(AthI em siddha thAy chhe ke potAnA mithyAtvabhAvano – bhAvakarmano – kartA jIv ja chhe.)

TIkA — jIv ja mithyAtva Adi bhAvakarmano kartA chhe; kAraN ke jo te (bhAvakarma) achetan prakRitinun kArya hoy to tene ( – bhAvakarmane) achetanapaNAno prasang Ave. jIv potAnA ja mithyAtvAdi bhAvakarmano kartA chhe; kAraN ke jo jIv pudgaladravyanA mithyAtvAdi bhAvakarmane kare to pudgaladravyane chetanapaNAno prasang Ave. vaLI jIv ane prakRiti banne mithyAtvAdi bhAvakarmanA kartA chhe em paN nathI; kAraN ke jo te banne kartA hoy to jIvanI mAphak achetan prakRitine paN tenun ( – bhAvakarmanun) phaL bhogavavAno prasang Ave. vaLI jIv ane prakRiti banne mithyAtvAdi bhAvakarmanA akartA chhe em paN nathI; kAraN ke jo te banne akartA hoy to svabhAvathI ja pudgaladravyane mithyAtvAdi bhAvano prasang Ave. mATe em siddha thayun ke — jIv kartA chhe ane potAnun karma kArya chhe (arthAt jIv potAnA mithyAtvAdi bhAvakarmano kartA chhe ane potAnun bhAvakarma potAnun kArya chhe).

bhAvArtha — bhAvakarmano kartA jIv ja chhe em A gAthAomAn siddha karyun chhe. ahIn em jANavun ke — paramArthe anya dravya anya dravyanA bhAvanun kartA hoy nahi tethI je chetananA bhAvo chhe temano kartA chetan ja hoy. A jIvane agnAnathI je mithyAtvAdi bhAvarUp pariNAmo chhe te chetan chhe, jaD nathI; ashuddhanishchayanayathI temane chidAbhAs paN kahevAmAn Ave chhe. e

Page 478 of 642
PDF/HTML Page 509 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
कार्यत्वादकृतं न कर्म न च तज्जीवप्रकृत्योर्द्वयो-
रज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषङ्गात्कृतिः ।
नैकस्याः प्रकृतेरचित्त्वलसनाज्जीवोऽस्य कर्ता ततो
जीवस्यैव च कर्म तच्चिदनुगं ज्ञाता न यत्पुद्गलः ।।२०३।।

rIte te pariNAmo chetan hovAthI, temano kartA paN chetan ja chhe; kAraN ke chetanakarmano kartA chetan ja hoy — e paramArtha chhe. abhedadraShTimAn to jIv shuddhachetanAmAtra ja chhe, parantu jyAre te karmanA nimitte pariName chhe tyAre te te pariNAmothI yukta te thAy chhe ane tyAre pariNAm- pariNAmInI bhedadraShTimAn potAnA agnAnabhAvarUp pariNAmono kartA jIv ja chhe. abhedadraShTimAn to kartAkarmabhAv ja nathI, shuddhachetanAmAtra jIvavastu chhe. A pramANe yathArtha prakAre samajavun ke chetanakarmano kartA chetan ja chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [कर्म कार्यत्वात् अकृतं न] karma (arthAt bhAvakarma) chhe te kArya chhe, mATe te akRut hoy nahi arthAt koIe karyA vinA thAy nahi. [च] vaLI [तत् जीव-प्रकृत्योः द्वयोः कृतिः न] te (bhAvakarma) jIv ane prakRiti bannenI kRuti hoy em nathI, [अज्ञायाः प्रकृतेः स्व-कार्य-फल-भुग्-भाव-अनुषङ्गात्] kAraN ke jo te bannenun kArya hoy to gnAnarahit (jaD) evI prakRitine paN potAnA kAryanun phaL bhogavavAno prasang Ave. [एकस्याः प्रकृतेः न] vaLI te (bhAvakarma) ek prakRitinI kRuti ( – ekalI prakRitinun kArya – ) paN nathI, [अचित्त्वलसनात्] kAraN ke prakRitine to achetanapaNun prakAshe chhe (arthAt prakRiti to achetan chhe ane bhAvakarma chetan chhe). [ततः] mATe [अस्य कर्ता जीवः] te bhAvakarmano kartA jIv ja chhe [च] ane [चिद्-अनुगं] chetanane anusaranArun arthAt chetan sAthe anvayarUp ( – chetananA pariNAmarUp – ) evun [तत्] te bhAvakarma [जीवस्य एव कर्म] jIvanun ja karma chhe, [यत्] kAraN ke [पुद्गलः ज्ञाता न] pudgal to gnAtA nathI (tethI te bhAvakarma pudgalanun karma hoI shake nahi).

bhAvArtha — chetanakarma chetanane ja hoy; pudgal jaD chhe, tene chetanakarma kem hoy? 203.

havenI gAthAomAn jeo bhAvakarmano kartA paN karmane ja mAne chhe temane samajAvavAne syAdvAd anusAr vastusthiti kaheshe; tenI sUchanArUp kAvya pratham kahe chhe —

Page 479 of 642
PDF/HTML Page 510 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
कर्मैव प्रवितर्क्य ट्रकर्तृ हतकैः क्षिप्त्वात्मनः कर्तृतां
कर्तात्मैष कथञ्चिदित्यचलिता कैश्चिच्छ्रुतिः कोपिता ।
तेषामुद्धतमोहमुद्रितधियां बोधस्य संशुद्धये
स्याद्वादप्रतिबन्धलब्धविजया वस्तुस्थितिः स्तूयते ।।२०४।।
कम्मेहि दु अण्णाणी किज्जदि णाणी तहेव कम्मेहिं ।
कम्मेहि सुवाविज्जदि जग्गाविज्जदि तहेव कम्मेहिं ।।३३२।।

shlokArtha — [कैश्चित् हतकैः] koI AtmAnA ghAtak (sarvathA ekAntavAdIo) [कर्म एव कर्तृ प्रवितर्क्य] karmane ja kartA vichArIne [आत्मनः कर्तृतां क्षिप्त्वा] AtmAnA kartApaNAne uDADIne, ‘[एषः आत्मा कथञ्चित् क र्ता] A AtmA kathanchit kartA chhe’ [इति अचलिता श्रुतिः कोपिता] em kahenArI achalit shrutine kopit kare chhe ( – nirbAdh jinavANInI virAdhanA kare chhe); [उद्धत-मोह-मुद्रित-धियां तेषाम् बोधस्य संशुद्धये] tIvra mohathI jemanI buddhi biDAI gaI chhe evA te AtmaghAtakonA gnAnanI sanshuddhi arthe [वस्तुस्थितिः स्तूयते] (nIchenI gAthAomAn) vastusthiti kahevAmAn Ave chhe — [स्याद्वाद-प्रतिबन्ध-लब्ध-विजया] ke je vastusthitie syAdvAdanA pratibandh vaDe vijay meLavyo chhe (arthAt je vastusthiti syAdvAdarUp niyamathI nirbAdhapaNe siddha thAy chhe).

bhAvArtha — koI ekAntavAdIo sarvathA ekAntathI karmano kartA karmane ja kahe chhe ane AtmAne akartA ja kahe chhe; teo AtmAnA ghAtak chhe. temanA par jinavANIno kop chhe, kAraN ke syAdvAdathI vastusthitine nirbAdh rIte siddha karanArI jinavANI to AtmAne kathanchit kartA kahe chhe. AtmAne akartA ja kahenArA ekAntavAdIonI buddhi utkaT mithyAtvathI biDAI gayelI chhe; temanA mithyAtvane dUr karavAne AchAryabhagavAn syAdvAd anusAr jevI vastusthiti chhe tevI, nIchenI gAthAomAn kahe chhe. 204.

‘AtmA sarvathA akartA nathI, kathanchit kartA paN chhe’ evA arthanI gAthAo have kahe chhe —

‘‘karmo kare agnAnI tem ja gnAnI paN karmo kare,
karmo suvADe tem vaLI karmo jagADe jIvane; 332.

Page 480 of 642
PDF/HTML Page 511 of 673
single page version

कम्मेहि सुहाविज्जदि दुक्खाविज्जदि तहेव कम्मेहिं ।
कम्मेहि य मिच्छत्तं णिज्जदि णिज्जदि असंजमं चेव ।।३३३।।
कम्मेहि भमाडिज्जदि उड्ढमहो चावि तिरियलोयं च ।
कम्मेहि चेव किज्जदि सुहासुहं जेत्तियं किंचि ।।३३४।।
जम्हा कम्मं कुव्वदि कम्मं देदि हरदि त्ति जं किंचि ।
तम्हा उ सव्वजीवा अकारगा होंति आवण्णा ।।३३५।।
पुरिसित्थियाहिलासी इत्थीकम्मं च पुरिसमहिलसदि ।
एसा आयरियपरंपरागदा एरिसी दु सुदी ।।३३६।।
तम्हा ण को वि जीवो अबंभचारी दु अम्ह उवदेसे ।
जम्हा कम्मं चेव हि कम्मं अहिलसदि इदि भणिदं ।।३३७।।
जम्हा घादेदि परं परेण घादिज्जदे य सा पयडी ।
एदेणत्थेणं किर भण्णदि परघादणामेत्ति ।।३३८।।
karmo kare sukhI tem vaLI karmo dukhI jIvane kare,
karmo kare mithyAtvI tem asanyamI karmo kare; 333.
karmo bhamAve Urdhva loke, adha ne tiryak viShe,
je kAI paN shubh ke ashubh te sarvane karma ja kare. 334.
karma ja kare chhe, karma e Ape, hare, — saghaLun kare,
tethI Thare chhe em ke AtmA akArak sarva chhe. 335.
vaLI ‘puruShakarma strIne ane strIkarma ichchhe puruShane’
— evI shruti AchArya kerI paramparA Utarel chhe. 336.
e rIt ‘karma ja karmane ichchhe’ — kahyun chhe shrutamAn,
tethI na ko paN jIv abrahmachArI am upadeshamAn. 337.
vaLI je haNe parane, haNAye parathI, teh prakRiti chhe,
— e arthamAn paraghAt nAmanun nAmakarma kathAy chhe. 338.

Page 481 of 642
PDF/HTML Page 512 of 673
single page version

तम्हा ण को वि जीवो वधादओ अत्थि अम्ह उवदेसे ।
जम्हा कम्मं चेव हि कम्मं घादेदि इदि भणिदं ।।३३९।।
एवं संखुवएसं जे दु परूवेंति एरिसं समणा ।
तेसिं पयडी कुव्वदि अप्पा य अकारगा सव्वे ।।३४०।।
अहवा मण्णसि मज्झं अप्पा अप्पाणमप्पणो कुणदि ।
एसो मिच्छसहावो तुम्हं एयं मुणंतस्स ।।३४१।।
अप्पा णिच्चोऽसंखेज्जपदेसो देसिदो दु समयम्हि ।
ण वि सो सक्कदि तत्तो हीणो अहिओ य कादुं जे ।।३४२।।
जीवस्स जीवरूवं वित्थरदो जाण लोगमेत्तं खु ।
तत्तो सो किं हीणो अहिओ य कहं कुणदि दव्वं ।।३४३।।
अह जाणगो दु भावो णाणसहावेण अच्छदे त्ति मदं ।
तम्हा ण वि अप्पा अप्पयं तु सयमप्पणो कुणदि ।।३४४।।
e rIt ‘karma ja karmane haNatun’ — kahyun chhe shrutamAn,
tethI na ko paN jIv chhe haNanAr am upadeshamAn.’’ 339.
em sAnkhyano upadesh Avo, je shramaN prarUpaN kare,
tenA mate prakRiti kare chhe, jIv akArak sarva chhe! 340.
athavA tun mAne ‘AtamA mAro kare nij Atmane’,
to evun tuj mantavya paN mithyA svabhAv ja tuj khare. 341.
jIv nitya tem vaLI asankhyapradeshI darshit samayamAn,
tenAthI tene hIn tem adhik karavo shakya nA. 342.
vistArathIy jIvarUp jIvanun lokamAtra ja chhe khare,
shun tethI te hIn-adhik banato? kem karato dravyane? 343.
mAne tun — ‘gnAyak bhAv to gnAnasvabhAve sthit rahe’,
to em paN AtmA svayam nij AtamAne nahi kare. 344.
61

Page 482 of 642
PDF/HTML Page 513 of 673
single page version

कर्मभिस्तु अज्ञानी क्रियते ज्ञानी तथैव कर्मभिः ।
कर्मभिः स्वाप्यते जागर्यते तथैव कर्मभिः ।।३३२।।
कर्मभिः सुखी क्रियते दुःखी क्रियते तथैव कर्मभिः ।
कर्मभिश्च मिथ्यात्वं नीयते नीयतेऽसंयमं चैव ।।३३३।।
कर्मभिर्भ्राम्यते ऊर्ध्वमधश्चापि तिर्यग्लोकं च ।
कर्मभिश्चैव क्रियते शुभाशुभं यावद्यत्किञ्चित् ।।३३४।।
यस्मात्कर्म करोति कर्म ददाति हरतीति यत्किञ्चित् ।
तस्मात्तु सर्वजीवा अकारका भवन्त्यापन्नाः ।।३३५।।
पुरुषः स्त्र्यभिलाषी स्त्रीकर्म च पुरुषमभिलषति ।
एषाचार्यपरम्परागतेद्रशी तु श्रुतिः ।।३३६।।
तस्मान्न कोऽपि जीवोऽब्रह्मचारी त्वस्माकमुपदेशे ।
यस्मात्कर्म चैव हि कर्माभिलषतीति भणितम् ।।३३७।।

gAthArtha — ‘‘[कर्मभिः तु ] karmo [अज्ञानी क्रियते] (jIvane) agnAnI kare chhe [तथा एव] tem ja [कर्मभिः ज्ञानी] karmo (jIvane) gnAnI kare chhe, [कर्मभिः स्वाप्यते] karmo suvADe chhe [तथा एव] tem ja [कर्मभिः जागर्यते] karmo jagADe chhe, [कर्मभिः सुखी क्रियते] karmo sukhI kare chhe [तथा एव] tem ja [कर्मभिः दुःखी क्रियते] karmo dukhI kare chhe, [कर्मभिः च मिथ्यात्वं नीयते] karmo mithyAtva pamADe chhe [च एव] tem ja [असंयमं नीयते] karmo asanyam pamADe chhe, [कर्मभिः] karmo [उर्ध्वम् अधः च अपि तिर्यग्लोकं च] Urdhvalok, adholok ane tiryaglokamAn [भ्राम्यते] bhamAve chhe, [यत्किञ्चित् यावत् शुभाशुभं] je kAI paN jeTalun shubh ashubh chhe te badhun [कर्मभिः च एव क्रियते] karmo ja kare chhe. [यस्मात्] jethI [कर्म करोति] karma kare chhe, [कर्म ददाति] karma Ape chhe, [हरति] karma harI le chhe — [इति यत्किञ्चित्] em je kAI paN kare chhe te karma ja kare chhe, [तस्मात् तु] tethI [सर्वजीवाः] sarva jIvo [अकारकाः आपन्नाः भवन्ति] akArak (akartA) Thare chhe.

vaLI, [पुरुषः] puruShavedakarma [स्त्र्यभिलाषी] strInun abhilAShI chhe [च] ane [स्त्रीकर्म] strIvedakarma [पुरुषम् अभिलषति] puruShanI abhilAShA kare chhe — [एषा आचार्यपरम्परागता ईद्रशी तु श्रुतिः] evI A AchAryanI paramparAthI UtarI AvelI shruti chhe; [तस्मात्] mATe [अस्माकम् उपदेशे तु] amArA upadeshamAn [कः अपि जीवः] koI paN jIv [अब्रह्मचारी न] abrahmachArI

Page 483 of 642
PDF/HTML Page 514 of 673
single page version

यस्माद्धन्ति परं परेण हन्यते च सा प्रकृतिः ।
एतेनार्थेन किल भण्यते परघातनामेति ।।३३८।।
तस्मान्न कोऽपि जीव उपघातकोऽस्त्यस्माकमुपदेशे ।
यस्मात्कर्म चैव हि कर्म हन्तीति भणितम् ।।३३९।।
एवं साङ्खयोपदेशं ये तु प्ररूपयन्तीद्रशं श्रमणाः ।
तेषां प्रकृतिः करोत्यात्मानश्चाकारकाः सर्वे ।।३४०।।
अथवा मन्यसे ममात्मात्मानमात्मनः करोति ।
एष मिथ्यास्वभावः तवैतज्जानतः ।।३४१।।
आत्मा नित्योऽसङ्खयेयप्रदेशो दर्शितस्तु समये ।
नापि स शक्यते ततो हीनोऽधिकश्च कर्तुं यत् ।।३४२।।

nathI, [यस्मात्] kAraN ke [कर्म च एव हि] karma ja [कर्म अभिलषति] karmanI abhilAShA kare chhe [इति भणितम्] em kahyun chhe.

vaLI, [यस्मात् परं हन्ति] je parane haNe chhe [च] ane [परेण हन्यते] je parathI haNAy chhe [सा प्रकृतिः] te prakRiti chhe — [एतेन अर्थेन किल] e arthamAn [परघातनाम इति भण्यते] paraghAtanAmakarma kahevAmAn Ave chhe, [तस्मात्] tethI [अस्माकम् उपदेशे] amArA upadeshamAn [कः अपि जीवः] koI paN jIv [उपघातकः न अस्ति] upaghAtak (haNanAr) nathI [यस्मात्] kAraN ke [कर्म च एव हि] karma ja [कर्म हन्ति] karmane haNe chhe [इति भणितम्] em kahyun chhe.’’

(AchAryabhagavAn kahe chhe ke — ) [एवं तु] A pramANe [ईद्रशं साङ्खयोपदेशं] Avo sAnkhyamatano upadesh [ये श्रमणाः] je shramaNo (jain munio) [प्ररूपयन्ति] prarUpe chhe [तेषां] temanA matamAn [प्रकृतिः करोति] prakRiti ja kare chhe [आत्मानः च सर्वे] ane AtmAo to sarve [अकारकाः] akArak chhe em Thare chhe!

[अथवा] athavA (kartApaNAno pakSha sAdhavAne) [मन्यसे] jo tun em mAne ke ‘[मम आत्मा] mAro AtmA [आत्मनः] potAnA [आत्मानम्] (dravyarUp) AtmAne [करोति] kare chhe’, [एतत् जानतः तव] to evun jANanArano tAro [एषः मिथ्यास्वभावः] e mithyAsvabhAv chhe (arthAt em jANavun te tAro mithyAsvabhAv chhe); [यद्] kAraN ke — [समये] siddhAntamAn [आत्मा] AtmAne [नित्यः] nitya, [असङ्खयेयप्रदेशः] asankhyAt-pradeshI [दर्शितः तु] batAvyo chhe, [ततः] tenAthI [सः] tene [हीनः अधिकः च] hIn-adhik [कर्तुं न अपि शक्यते] karI shakAto nathI; [विस्तरतः] vaLI

Page 484 of 642
PDF/HTML Page 515 of 673
single page version

जीवस्य जीवरूपं विस्तरतो जानीहि लोकमात्रं खलु ।
ततः स किं हीनोऽधिको वा कथं करोति द्रव्यम् ।।३४३।।
अथ ज्ञायकस्तु भावो ज्ञानस्वभावेन तिष्ठतीति मतम् ।
तस्मान्नाप्यात्मात्मानं तु स्वयमात्मनः करोति ।।३४४।।

कर्मैवात्मानमज्ञानिनं करोति, ज्ञानावरणाख्यकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैव ज्ञानिनं करोति, ज्ञानावरणाख्यकर्मक्षयोपशममन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैव स्वापयति, निद्राख्यकर्मोदय- मन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैव जागरयति, निद्राख्यकर्मक्षयोपशममन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैव सुखयति, सद्वेद्याख्यकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैव दुःखयति, असद्वेद्याख्यकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैव मिथ्याद्रष्टिं करोति, मिथ्यात्वकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैवासंयतं

vistArathI paN [जीवस्य जीवरूपं] jIvanun jIvarUp [खलु] nishchayathI [लोकमात्रं जानीहि] lokamAtra jAN; [ततः] tenAthI [किं सः हीनः अधिकः वा] shun te hIn athavA adhik thAy chhe? [द्रव्यम् कथं करोति] to pachhI (AtmA) dravyane (arthAt dravyarUp AtmAne) kaI rIte kare chhe?

[अथ] athavA jo ‘[ज्ञायकः भावः तु] gnAyak bhAv to [ज्ञानस्वभावेन तिष्ठति] gnAnasvabhAve sthit rahe chhe’ [इति मतम् ] em mAnavAmAn Ave, [तस्मात् अपि] to em paN [आत्मा स्वयं] AtmA pote [आत्मनः आत्मानं तु] potAnA AtmAne [न करोति] karato nathI em Thare chhe!

(A rIte kartApaNun sAdhavA mATe vivakShA palaTIne je pakSha kahyo te ghaTato nathI.) (A pramANe, karmano kartA karma ja mAnavAmAn Ave to syAdvAd sAthe virodh Ave chhe; mATe AtmAne agnAn-avasthAmAn kathanchit potAnA agnAnabhAvarUp karmano kartA mAnavo, jethI syAdvAd sAthe virodh Avato nathI.)

TIkA — (ahIn pUrvapakSha A pramANe chhe) ‘‘karma ja AtmAne agnAnI kare chhe, kAraN ke gnAnAvaraN nAmanA karmanA uday vinA tenI ( – agnAnanI) anupapatti chhe; karma ja (AtmAne) gnAnI kare chhe, kAraN ke gnAnAvaraN nAmanA karmanA kShayopasham vinA tenI anupapatti chhe; karma ja suvADe chhe, kAraN ke nidrA nAmanA karmanA uday vinA tenI anupapatti chhe; karma ja jagADe chhe, kAraN ke nidrA nAmanA karmanA kShayopasham vinA tenI anupapatti chhe; karma ja sukhI kare chhe, kAraN ke shAtAvedanIy nAmanA karmanA uday vinA tenI anupapatti chhe; karma ja dukhI kare chhe, kAraN ke ashAtAvedanIy nAmanA karmanA uday vinA tenI anupapatti chhe; karma ja mithyAdraShTi

Page 485 of 642
PDF/HTML Page 516 of 673
single page version

करोति, चारित्रमोहाख्यकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । कर्मैवोर्ध्वाधस्तिर्यग्लोकं भ्रमयति, आनुपूर्व्याख्यकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । अपरमपि यद्यावत्किञ्चिच्छुभाशुभं तत्तावत्सकलमपि कर्मैव करोति, प्रशस्ताप्रशस्तरागाख्यकर्मोदयमन्तरेण तदनुपपत्तेः । यत एवं समस्तमपि स्वतन्त्रं कर्म करोति, कर्म ददाति, कर्म हरति च, ततः सर्व एव जीवाः नित्यमेवैकान्तेनाकर्तार एवेति निश्चिनुमः । किञ्च--श्रुतिरप्येनमर्थमाह; पुंवेदाख्यं कर्म स्त्रियमभिलषति, स्त्रीवेदाख्यं कर्म पुमांसमभिलषति इति वाक्येन कर्मण एव कर्माभिलाषकर्तृत्वसमर्थनेन जीवस्याब्रह्मकर्तृत्व- प्रतिषेधात्, तथा यत्परं हन्ति, येन च परेण हन्यते तत्परघातकर्मेति वाक्येन कर्मण एव कर्मघातकर्तृत्वसमर्थनेन जीवस्य घातकर्तृत्वप्रतिषेधाच्च सर्वथैवाकर्तृत्वज्ञापनात् । एवमीद्रशं सांख्यसमयं स्वप्रज्ञापराधेन सूत्रार्थमबुध्यमानाः केचिच्छ्रमणाभासाः प्ररूपयन्ति; तेषां प्रकृतेरेकान्तेन kare chhe, kAraN ke mithyAtvakarmanA uday vinA tenI anupapatti chhe; karma ja asanyamI kare chhe, kAraN ke chAritramoh nAmanA karmanA uday vinA tenI anupapatti chhe; karma ja UrdhvalokamAn, adholokamAn ane tiryaglokamAn bhamAve chhe, kAraN ke AnupUrvI nAmanA karmanA uday vinA tenI anupapatti chhe; bIjun paN je kAI paN jeTalun shubh-ashubh chhe te badhuy karma ja kare chhe, kAraN ke prashasta-aprashasta rAg nAmanA karmanA uday vinA tenI anupapatti chhe. e rIte badhuy svatantrapaNe karma ja kare chhe, karma ja Ape chhe, karma ja harI le chhe, tethI ame em nishchay karIe chhIe ke — sarve jIvo sadAy ekAnte akartA ja chhe. vaLI shruti (bhagavAnanI vANI, shAstra) paN e ja arthane kahe chhe; kAraN ke, (te shruti) ‘puruShaved nAmanun karma strInI abhilAShA kare chhe ane strIved nAmanun karma puruShanI abhilAShA kare chhe’ e vAkyathI karmane ja karmanI abhilAShAnA kartApaNAnA samarthan vaDe jIvane abrahmacharyanA kartApaNAno niShedh kare chhe, tathA ‘je parane haNe chhe ane je parathI haNAy chhe te paraghAtakarma chhe’ e vAkyathI karmane ja karmanA ghAtanun kartApaNun hovAnA samarthan vaDe jIvane ghAtanA kartApaNAno niShedh kare chhe, ane e rIte (abrahmacharyanA tathA ghAtanA kartApaNAnA niShedh dvArA) jIvanun sarvathA ja akartApaNun jaNAve chhe.’’

(AchAryadev kahe chhe ke — ) A pramANe AvA sAnkhyamatane, potAnI pragnAnA (buddhinA) aparAdhathI sUtranA arthane nahi jANanArA keTalAk *shramaNAbhAso prarUpe chhe; temanI, ekAnte prakRitinA kartApaNAnI mAnyatAthI, samasta jIvone ekAnte akartApaNun AvI paDe chhe tethI ‘jIv * shramaNAbhAs = muninA guNo nahi hovA chhatAn potAne muni kahevarAvanAr

Page 486 of 642
PDF/HTML Page 517 of 673
single page version

कर्तृत्वाभ्युपगमेन सर्वेषामेव जीवानामेकान्तेनाकर्तृत्वापत्तेः जीवः कर्तेति श्रुतेः कोपो दुःशक्यः परिहर्तुम् । यस्तु कर्म आत्मनोऽज्ञानादिसर्वभावान् पर्यायरूपान् करोति, आत्मा त्वात्मानमेवैकं द्रव्यरूपं करोति, ततो जीवः कर्तेति श्रुतिकोपो न भवतीत्यभिप्रायः स मिथ्यैव । जीवो हि द्रव्यरूपेण तावन्नित्योऽसंख्येयप्रदेशो लोकपरिमाणश्च । तत्र न तावन्नित्यस्य कार्यत्वमुप- पन्नं, कृतकत्वनित्यत्वयोरेकत्वविरोधात् । न चावस्थितासंख्येयप्रदेशस्यैकस्य पुद्गलस्कन्धस्येव प्रदेशप्रक्षेपणाकर्षणद्वारेणापि तस्य कार्यत्वं, प्रदेशप्रक्षेपणाकर्षणे सति तस्यैकत्वव्याघातात् । न चापि सकललोकवास्तुविस्तारपरिमितनियतनिजाभोगसंग्रहस्य प्रदेशसङ्कोचनविकाशनद्वारेण तस्य कार्यत्वं, प्रदेशसङ्कोचनविकाशनयोरपि शुष्कार्द्रचर्मवत्प्रतिनियतनिजविस्ताराद्धीनाधिकस्य तस्य कर्तुमशक्यत्वात् । यस्तु वस्तुस्वभावस्य सर्वथापोढुमशक्यत्वात् ज्ञायको भावो ज्ञानस्वभावेन सर्वदैव

kartA chhe’ evI je shruti teno kop TALavo ashakya thAy chhe (arthAt bhagavAnanI vANInI virAdhanA thAy chhe). vaLI, ‘karma AtmAnA agnAnAdi sarva bhAvone — ke jeo paryAyarUp chhe temane — kare chhe, ane AtmA to AtmAne ja ekane dravyarUpane kare chhe mATe jIv kartA chhe; e rIte shrutino kop thato nathI’ — evo je abhiprAy chhe te mithyA ja chhe. (te samajAvavAmAn Ave chhe) jIv to dravyarUpe nitya chhe, asankhyAt-pradeshI chhe ane lokaparimAN chhe. temAn pratham, nityanun kAryapaNun banI shakatun nathI, kAraN ke kRutakapaNAne ane nityapaNAne ekapaNAno virodh chhe. (AtmA nitya chhe tethI te kRutak arthAt koIe karelo hoI shake nahi.) vaLI avasthit asankhya-pradeshI ek evA tene ( – AtmAne), pudgalaskandhanI mAphak, pradeshonAn prakShepaN-AkarShaN dvArA paN kAryapaNun banI shakatun nathI, kAraN ke pradeshonun prakShepaN tathA AkarShaN thAy to tenA ekapaNAno vyAghAt thAy. (skandh anek paramANuono banelo chhe, mATe temAnthI paramANuo nIkaLI jAy tem ja temAn paramANuo Ave; parantu AtmA nishchit asankhya-pradeshavALun ek ja dravya hovAthI te potAnA pradeshone kADhI nAkhI shake nahi tem ja vadhAre pradeshone laI shake nahi.) vaLI sakaL lokarUpI gharanA vistArathI parimit jeno nishchit nij *vistAr-sangrah chhe (arthAt lok jeTalun jenun nishchit mAp chhe) tene ( – AtmAne) pradeshonA sankoch-vikAs dvArA paN kAryapaNun banI shakatun nathI, kAraN ke pradeshonA sankoch-vistAr thavA chhatAn paN, sUkA-bhInA chAmaDAnI mAphak, nishchit nij vistArane lIdhe tene ( – AtmAne) hIn-adhik karI shakAto nathI. (A rIte AtmAne dravyarUp AtmAnun kartApaNun ghaTI shakatun nathI.) vaLI, ‘‘vastusvabhAvanun sarvathA maTavun ashakya hovAthI gnAyak bhAv gnAnasvabhAve ja sadAy sthit rahe chhe ane em * sangrah = jaththo; moTap.

Page 487 of 642
PDF/HTML Page 518 of 673
single page version

तिष्ठति, तथा तिष्ठंश्च ज्ञायककर्तृत्वयोरत्यन्तविरुद्धत्वान्मिथ्यात्वादिभावानां न कर्ता भवति, भवन्ति च मिथ्यात्वादिभावाः, ततस्तेषां कर्मैव कर्तृ प्ररूप्यत इति वासनोन्मेषः स तु नितरामात्मात्मानं करोतीत्यभ्युपगममुपहन्त्येव । ततो ज्ञायकस्य भावस्य सामान्यापेक्षया ज्ञानस्वभावावस्थितत्वेऽपि कर्मजानां मिथ्यात्वादिभावानां ज्ञान- समयेऽनादिज्ञेयज्ञानभेदविज्ञानशून्यत्वात् परमात्मेति जानतो विशेषापेक्षया त्वज्ञानरूपस्य ज्ञानपरिणामस्य करणात्कर्तृत्वमनुमन्तव्यं; तावद्यावत्तदादिज्ञेयज्ञानभेदविज्ञानपूर्णत्वादात्मानमेवात्मेति जानतो विशेषापेक्षयापि ज्ञानरूपेणैव ज्ञानपरिणामेन परिणममानस्य केवलं ज्ञातृत्वात्साक्षाद- कर्तृत्वं स्यात्

।

sthit raheto thako, gnAyakapaNAne ane kartApaNAne atyant viruddhatA hovAthI, mithyAtvAdi bhAvono kartA thato nathI; ane mithyAtvAdi bhAvo to thAy chhe; tethI temano kartA karma ja chhe em prarUpaN karavAmAn Ave chhe’’ — AvI je vAsanA (abhiprAy, valaN) pragaT karavAmAn Ave chhe te paN ‘AtmA AtmAne kare chhe’ evI (pUrvokta) mAnyatAne atishayapaNe haNe ja chhe (kAraN ke sadAy gnAyak mAnavAthI AtmA akartA ja Tharyo).

mATe, gnAyak bhAv sAmAnya apekShAe gnAnasvabhAve avasthit hovA chhatAn, karmathI utpanna thatA mithyAtvAdi bhAvonA gnAnasamaye, anAdikALathI gney ane gnAnanA bhedavignAnathI shUnya hovAne lIdhe, parane AtmA tarIke jANato evo te (gnAyak bhAv) visheSh apekShAe agnAnarUp gnAnapariNAmane karato hovAthI ( – agnAnarUp evun je gnAnanun pariNaman tene karato hovAthI), tene kartApaNun sammat karavun (arthAt te kartA chhe em svIkAravun); te tyAn sudhI ke jyAn sudhI bhedavignAnanA AdithI gney ane gnAnanA bhedavignAnathI pUrNa (arthAt bhedavignAn sahit) thavAne lIdhe AtmAne ja AtmA tarIke jANato evo te (gnAyak bhAv), visheSh apekShAe paN gnAnarUp ja gnAnapariNAme pariNamato thako ( – gnAnarUp evun je gnAnanun pariNaman te-rUpe ja pariNamato thako), kevaL gnAtApaNAne lIdhe sAkShAt akartA thAy.

bhAvArtha — keTalAk jain munio paN syAdvAd-vANIne barAbar nahi samajIne sarvathA ekAntano abhiprAy kare chhe ane vivakShA palaTIne em kahe chhe ke — ‘‘AtmA to bhAvakarmano akartA ja chhe, karmaprakRitino uday ja bhAvakarmane kare chhe; agnAn, gnAn, sUvun, jAgavun, sukh, dukh, mithyAtva, asanyam, chAr gatiomAn bhramaN — e badhAnne, tathA je kAI shubh- ashubh bhAvo chhe te badhAyane karma ja kare chhe; jIv to akartA chhe.’’ vaLI te munio shAstrano paN evo ja artha kare chhe ke — ‘‘vedanA udayathI strI-puruShano vikAr thAy chhe ane upaghAt

Page 488 of 642
PDF/HTML Page 519 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
माऽकर्तारममी स्पृशन्तु पुरुषं सांख्या इवाप्यार्हताः
कर्तारं कलयन्तु तं किल सदा भेदावबोधादधः ।
ऊर्ध्वं तूद्धतबोधधामनियतं प्रत्यक्षमेनं स्वयं
पश्यन्तु च्युतकर्तृभावमचलं ज्ञातारमेकं परम् ।।२०५।।

tathA paraghAt prakRitinA udayathI paraspar ghAt pravarte chhe.’’ A pramANe, jem sAnkhyamatI badhuy prakRitinun ja kArya mAne chhe ane puruShane akartA mAne chhe tem, potAnI buddhinA doShathI A munionun paN evun ja ekAntik mAnavun thayun. mATe jinavANI to syAdvAdarUp hovAthI, sarvathA ekAnt mAnanArA te munio par jinavANIno kop avashya thAy chhe. jinavANInA kopanA bhayathI jo teo vivakShA palaTIne em kahe ke — ‘‘bhAvakarmano kartA karma chhe ane potAnA AtmAno (arthAt potAno) kartA AtmA chhe; e rIte ame AtmAne kathanchit kartA kahIe chhIe, tethI vANIno kop thato nathI;’’ to A temanun kahevun paN mithyA ja chhe. AtmA dravye nitya chhe, asankhyAt pradeshovALo chhe, lokaparimAN chhe, tethI temAn to kAI navIn karavAnun chhe nahi; ane je bhAvakarmarUp paryAyo chhe temano kartA to te munio karmane ja kahe chhe; mATe AtmA to akartA ja rahyo! to pachhI vANIno kop kaI rIte maTyo? mATe AtmAnA kartApaNA ane akartApaNAnI vivakShA yathArtha mAnavI te ja syAdvAdanun sAchun mAnavun chhe. AtmAnA kartApaNA-akartApaNA viShe satyArtha syAdvAd-prarUpaN A pramANe chhe —

AtmA sAmAnya apekShAe to gnAnasvabhAve ja sthit chhe; parantu mithyAtvAdi bhAvone jANatI vakhate, anAdi kALathI gney ane gnAnanA bhedavignAnanA abhAvane lIdhe, gneyarUp mithyAtvAdi bhAvone AtmA tarIke jANe chhe, tethI e rIte visheSh apekShAe agnAnarUp gnAnapariNAmane karato hovAthI kartA chhe; ane jyAre bhedavignAn thavAthI AtmAne ja AtmA tarIke jANe chhe tyAre visheSh apekShAe paN gnAnarUp gnAnapariNAme ja pariNamato thako kevaL gnAtA rahevAthI sAkShAt

akartA chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [अमी आर्हताः अपि] A arhatnA matanA anuyAyIo arthAt jaino paN [पुरुषं] AtmAne, [सांख्याः इव] sAnkhyamatIonI jem, [अकर्तारम् मा स्पृशन्तु] (sarvathA) akartA na mAno; [भेद-अवबोधात् अधः] bhedagnAn thayA pahelAn [तं किल] tene [सदा] nirantar [कर्तारम् कलयन्तु] kartA mAno, [तु] ane [ऊर्ध्वम्] bhedagnAn thayA pachhI [उद्धत-बोध-धाम-नियतं स्वयं प्रत्यक्षम्

Page 489 of 642
PDF/HTML Page 520 of 673
single page version

(मालिनी)
क्षणिकमिदमिहैकः कल्पयित्वात्मतत्त्वं
निजमनसि विधत्ते कर्तृभोक्त्रोर्विभेदम् ।
अपहरति विमोहं तस्य नित्यामृतौघैः
स्वयमयमभिषिञ्चंश्चिच्चमत्कार एव ।।२०६।।

एनम्] uddhat *gnAnadhAmamAn nishchit evA A svayam pratyakSha AtmAne [च्युत-कर्तृभावम् अचलं एकं परम् ज्ञातारम्] kartApaNA vinAno, achaL, ek param gnAtA ja [पश्यन्तु] dekho.

bhAvArtha — sAnkhyamatIo puruShane sarvathA ekAntathI akartA, shuddha udAsIn chaitanyamAtra mAne chhe. Avun mAnavAthI puruShane sansAranA abhAvano prasang Ave chhe; ane jo prakRitine sansAr mAnavAmAn Ave to te paN ghaTatun nathI, kAraN ke prakRiti to jaD chhe, tene sukhadukh Adinun samvedan nathI, tene sansAr kevo? AvA anek doSho ekAnt mAnyatAmAn Ave chhe. sarvathA ekAnt vastunun svarUp ja nathI. mATe sAnkhyamatIo mithyAdraShTi chhe; ane jo jaino paN evun mAne to teo paN mithyAdraShTi chhe. tethI AchAryadev upadesh kare chhe ke — sAnkhyamatIonI mAphak jaino AtmAne sarvathA akartA na mAno; jyAn sudhI svaparanun bhedavignAn na hoy tyAn sudhI to tene rAgAdikano — potAnAn chetanarUp bhAvakarmono — kartA mAno, ane bhedavignAn thayA pachhI shuddha vignAnaghan, samasta kartApaNAnA bhAvathI rahit, ek gnAtA ja mAno. Am ek ja AtmAmAn kartApaNun tathA akartApaNun — e banne bhAvo vivakShAvash siddha thAy chhe. Avo syAdvAd mat jainono chhe; ane vastusvabhAv paN evo ja chhe, kalpanA nathI. Avun (syAdvAd anusAr) mAnavAthI puruShane sansAr-mokSha AdinI siddhi thAy chhe; sarvathA ekAnt mAnavAthI sarva nishchay-vyavahArano lop thAy chhe. 205.

havenI gAthAomAn, ‘kartA anya chhe ane bhoktA anya chhe’ evun mAnanArA kShaNikavAdI bauddhamatIone temanI sarvathA ekAnt mAnyatAmAn dUShaN batAvashe ane syAdvAd anusAr je rIte vastusvarUp arthAt kartAbhoktApaNun chhe te rIte kaheshe. te gAthAonI sUchanAnun kAvya pratham kahe chhe —

shlokArtha — [इह] A jagatamAn [एकः] koI ek to (arthAt kShaNikavAdI bauddhamatI to) [इदम् आत्मतत्त्वं क्षणिकम् कल्पयित्वा] A Atmatattvane kShaNik kalpIne [निज-मनसि] potAnA manamAn [कर्तृ-भोक्त्रोः विभेदं विधत्ते] kartA ane bhoktAno bhed kare chhe ( – anya kartA chhe ane anya bhoktA chhe evun mAne chhe); [तस्य विमोहं] tenA mohane (agnAnane) [अयम् चित्-चमत्कारः * gnAnadhAm = gnAnamandir; gnAnaprakAsh.

62