કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
પરિશિષ્ટ
૫૯૩
સ્યાદ્વાદ સમસ્ત વસ્તુઓના સ્વરૂપને સાધનારું, અર્હત્ સર્વજ્ઞનું એક અસ્ખલિત
( – નિર્બાધ) શાસન છે. તે (સ્યાદ્વાદ) ‘બધું અનેકાંતાત્મક છે’ એમ ઉપદેશે છે, કારણ કે
સમસ્ત વસ્તુ અનેકાંત - સ્વભાવવાળી છે. (‘સર્વ વસ્તુઓ અનેકાંતસ્વરૂપ છે’ એમ જે સ્યાદ્વાદ
કહે છે તે અસત્યાર્થ કલ્પનાથી કહેતો નથી, પરંતુ જેવો વસ્તુનો અનેકાંત સ્વભાવ છે તેવો
જ કહે છે.)
અહીં આત્મા નામની વસ્તુને જ્ઞાનમાત્રપણે ઉપદેશવામાં આવતાં છતાં પણ સ્યાદ્વાદનો
કોપ નથી; કારણ કે જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુને સ્વયમેવ અનેકાંતપણું છે. ત્યાં (અનેકાંતનું એવું
સ્વરૂપ છે કે), જે (વસ્તુ) તત્ છે તે જ અતત્ છે, જે (વસ્તુ) એક છે તે જ અનેક છે,
જે સત્ છે તે જ અસત્ છે, જે નિત્ય છે તે જ અનિત્ય છે — એમ એક વસ્તુમાં વસ્તુપણાની
નિપજાવનારી પરસ્પર વિરુદ્ધ બે શક્તિઓનું પ્રકાશવું તે અનેકાંત છે. માટે પોતાની
આત્મવસ્તુને પણ, જ્ઞાનમાત્રપણું હોવા છતાં, તત્ - અતત્પણું, એક - અનેકપણું, સત્ - અસત્પણું
અને નિત્ય - અનિત્યપણું પ્રકાશે જ છે; કારણ કે — તેને (જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુને) અંતરંગમાં
ચકચકાટ પ્રકાશતા જ્ઞાનસ્વરૂપ વડે તત્પણું છે, અને બહાર પ્રગટ થતા, અનંત, જ્ઞેયપણાને
પામેલા, સ્વરૂપથી ભિન્ન એવા પર રૂપ વડે ( – જ્ઞાનસ્વરૂપથી ભિન્ન એવા પરદ્રવ્યના રૂપ
વડે – ) અતત્પણું છે (અર્થાત્ તે - રૂપે જ્ઞાન નથી); સહભૂત ( – સાથે) પ્રવર્તતા અને ક્રમે પ્રવર્તતા
અનંત ચૈતન્ય - અંશોના સમુદાયરૂપ અવિભાગ દ્રવ્ય વડે એકપણું છે, અને અવિભાગ એક
દ્રવ્યથી વ્યાપ્ત, સહભૂત પ્રવર્તતા અને ક્રમે પ્રવર્તતા અનંત ચૈતન્ય - અંશોરૂપ ( – ચૈતન્યના અનંત
અંશોરૂપ) પર્યાયો વડે અનેકપણું છે; પોતાના દ્રવ્ય - ક્ષેત્ર - કાળ-ભાવરૂપે હોવાની શક્તિરૂપ જે
સ્વભાવ તે સ્વભાવવાનપણા વડે (અર્થાત્ એવા સ્વભાવવાળી હોવાથી) સત્પણું છે, અને
स्याद्वादो हि समस्तवस्तुतत्त्वसाधकमेकमस्खलितं शासनमर्हत्सर्वज्ञस्य । स तु
सर्वमनेकान्तात्मकमित्यनुशास्ति, सर्वस्यापि वस्तुनोऽनेकान्तस्वभावत्वात् । अत्र त्वात्मवस्तुनि
ज्ञानमात्रतया अनुशास्यमानेऽपि न तत्परिकोपः, ज्ञानमात्रस्यात्मवस्तुनः स्वयमेवानेकान्त-
त्वात् । तत्र यदेव तत्तदेवातत्, यदेवैकं तदेवानेकं, यदेव सत्तदेवासत्, यदेव नित्यं
तदेवानित्यमित्येकवस्तुवस्तुत्वनिष्पादकपरस्परविरुद्धशक्तिद्वयप्रकाशनमनेकान्तः । तत्स्वात्मवस्तुनो
ज्ञानमात्रत्वेऽप्यन्तश्चकचकायमानज्ञानस्वरूपेण तत्त्वात्, बहिरुन्मिषदनन्तज्ञेयतापन्नस्वरूपाति-
रिक्तपररूपेणातत्त्वात्, सहक्रमप्रवृत्तानन्तचिदंशसमुदयरूपाविभागद्रव्येणैकत्वात्, अविभागैक-
द्रव्यव्याप्तसहक्रमप्रवृत्तानन्तचिदंशरूपपर्यायैरनेकत्वात्, स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावभवनशक्तिस्वभाववत्त्वेन
75