यदि पुद्गलद्रव्यं जीवे स्वयमबद्धं सत्कर्मभावेन स्वयमेव न परिणमेत, तदा तदपरिणाम्येव स्यात् । तथा सति संसाराभावः । अथ जीवः पुद्गलद्रव्यं कर्मभावेन परिणामयति ततो न संसाराभावः इति तर्कः । किं स्वयमपरिणममानं परिणममानं वा जीवः पुद्गलद्रव्यं कर्मभावेन परिणामयेत् ? न तावत्तत्स्वयमपरिणममानं परेण परिणमयितुं पार्येत; न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते । स्वयं परिणममानं तु न परं परिणमयितारमपेक्षेत; न हि वस्तुशक्तयः परमपेक्षन्ते । ततः पुद्गलद्रव्यं परिणामस्वभावं स्वयमेवास्तु । तथा सति कलशपरिणता मृत्तिका स्वयं कलश इव जडस्वभावज्ञानावरणादिकर्मपरिणतं तदेव स्वयं ज्ञानावरणादिकर्म स्यात् । इति सिद्धं पुद्गलद्रव्यस्य परिणामस्वभावत्वम् ।
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
यमात्मनस्तस्य स एव कर्ता ।।६४।।
TIkA — jo pudgaladravya jIvamAn svayam nahi bandhAyun thakun karmabhAve svayamev na pariName, to te apariNAmI ja Thare. em thatAn, sansArano abhAv thAy. (kAraN ke pudgaladravya karmarUpe na pariName to jIv karmarahit Thare; to pachhI sansAr kono?) ahIn jo em tarka karavAmAn Ave ke ‘‘jIv pudgaladravyane karmabhAve pariNamAve chhe tethI sansArano abhAv thato nathI’’, to tenun nirAkaraN be pakSha laIne karavAmAn Ave chhe — shun jIv svayam apariNamatA pudgaladravyane karmabhAve pariNamAve ke svayam pariNamatAne? pratham, svayam apariNamatAne par vaDe pariNamAvI shakAy nahi; kAraN ke (vastumAn) je shakti svata (potAthI ja) na hoy tene anya koI karI shake nahi. (mATe pratham pakSha asatya chhe.) ane svayam pariNamatAne to par (anya) pariNamAvanAranI apekShA na hoy; kAraN ke vastunI shaktio paranI apekShA rAkhatI nathI. (mATe bIjo pakSha paN asatya chhe.) tethI pudgaladravya pariNamanasvabhAvavALun svayamev ho. em hotAn (hovAthI), jem ghaDArUpe pariNamelI mATI ja pote ghaDo chhe tem, jaD svabhAvavALA gnAnAvaraNAdikarmarUpe pariNamelun pudgaladravya ja pote gnAnAvaraNAdikarma chhe. A rIte pudgaladravyanun pariNAmasvabhAvapaNun siddha thayun.
have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [इति] A rIte [पुद्गलस्य] pudgaladravyanI [स्वभावभूता परिणामशक्तिः] svabhAvabhUt pariNamanashakti [खलु अविघ्ना स्थिता] nirvighna siddha thaI. [तस्यां स्थितायां] e
198