Page 208 of 642
PDF/HTML Page 241 of 675
single page version
bhaveyu, na puna kAlAyasavalayAdaya, kAlAyasamayAdbhAvAchcha kAlAyasajAtimanativartamAnA kAlAyasavalayAday ev bhaveyu, na punarjAmbUnadakuNDalAdaya; tathA jIvasya svayam pariNAm- svabhAvatve satyapi, kAraNAnuvidhAyitvAdev kAryANAn, agnAnina svayamagnAnamayAdbhAvAdagnAn- jAtimanativartamAnA vividhA apyagnAnamayA ev bhAvA bhaveyu, na punargnAnamayA, gnAninashcha svayam gnAnamayAdbhAvAjgnAnajAtimanativartamAnA sarve gnAnamayA ev bhAvA bhaveyu, na punaragnAnamayA . ki svayam agnAnamay bhAv hai usake — agnAnamay bhAvamense, agnAnajAtikA ullanghan na karate hue anek prakArake agnAnamay bhAv hI hote hain; kintu gnAnamay bhAv nahIn hote, tathA gnAnIke — jo ki svayam gnAnamay bhAv hain usake — gnAnamay bhAvamense, gnAnakI jAtikA ullanghan na karate hue samasta gnAnamay bhAv hI hote hain; kintu agnAnamay bhAv nahIn hote .
bhAvArtha : — ‘jaisA kAraN hotA hai vaisA hI kArya hotA hai’ is nyAyase jaise lohemense lauhamay kaDA ityAdi vastuen hotI hain aur suvarNamense suvarNamay AbhUShaN hote hain, isI prakAr agnAnI svayam agnAnamay bhAv honese usake (agnAnamay bhAvamense) agnAnamay bhAv hI hote hain aur gnAnI svayam gnAnamay bhAv honese usake (gnAnamay bhAvamense) gnAnamay bhAv hI hote hain .
hain tathApi usake un bhAvommen Atmabuddhi nahIn hain, vah unhen parake nimittase utpanna upAdhi mAnatA hai . usake krodhAdik karma udayamen Akar khir jAte hain — vah bhaviShyakA aisA bandha nahIn karatA ki jisase sansAraparibhramaN baDhe; kyonki (gnAnI) svayam udyamI hokar krodhAdibhAvarUp pariNamatA nahIn hai, aur yadyapi udayakI 1balavattAse pariNamatA hai tathApi gnAtRutvakA ullanghan karake pariNamatA nahIn hai; gnAnIkA svAmitva nirantar gnAnamen hI vartatA hai, isaliye vah krodhAdibhAvonkA anya gneyonkI bhAnti gnAtA hI hai, kartA nahIn . isaprakAr gnAnIke samasta bhAv gnAnamay hI hain ..130-131.. 1 samyagdRuShTikI ruchi sarvadA shuddhAtmadravyake prati hI hotI hai; unakI kabhI rAgadveShAdi bhAvonkI ruchi nahIn hotI .
hI hote hain, phi ra bhI ve ruchipUrvak nahIn hote is kAraN un bhAvonko ‘karmakI balavattAse honevAle bhAv’
kahanemen Ate hain . isase aisA nahIn samajhanA ki ‘jaD dravyakarma AtmAke U par leshamAtra bhI jor kar sakatA
bhI kamI nahIn hai, mAtra chAritrAdi sambandhI nirbalatA hai — aisA Ashay batalAneke liye aisA kahA hai .’ jahAn
Page 209 of 642
PDF/HTML Page 242 of 675
single page version
shlokArtha : — [agnAnI ] agnAnI [agnAnamayabhAvAnAm bhUmikAm ] (apane) agnAnamay bhAvonkI bhUmikAmen [vyApya ] vyApta hokar [dravyakarmanimittAnAn bhAvAnAm ] (AgAmI) dravyak rmake nimitta jo (agnAnAdi) bhAv unake [hetutAm eti ] hetutvako prApta hotA hai (arthAt dravyak rmake nimittarUp bhAvonkA hetu banatA hai) .68.
Page 210 of 642
PDF/HTML Page 243 of 675
single page version
gAthArtha : — [jIvAnAm ] jIvonke [yA ] jo [atattvopalabdhi ] tattvakA agnAn (-vastusvarUpakA ayathArtha – viparIt gnAn) hai [sa ] vah [agnAnasya ] agnAnakA [udaya ] uday hai [tu ] aur [jIvasya ] jIvake [ashraddadhAnatvam ] jo (tattvakA) ashraddhAn hai vah [mithyAtvasya ] mithyAtvakA [udaya ] uday hai; [tu ] aur [jIvAnAn ] jIvonke [yad ] jo [aviramaNam ] aviramaN arthAt atyAgabhAv hai vah [asanyamasya ] asanyamakA [udaya ] uday [bhavet ] hai [tu ] aur [jIvAnAn ] jIvonke [ya ] jo [kaluShopayoga ] malin (gnAtRutvakI svachchhatAse rahit) upayog hai [sa ] vah [kaShAyodaya ] ka ShAyakA uday hai; [tu ] tathA [jIvAnAn ] jIvonke [ya ] jo [shobhana ashobhana vA ] shubh yA ashubh [kartavya viratibhAva vA ] pravRutti yA nivRuttirUp [cheShTotsAha ] (manavachanakAyA-Ashrit) cheShTAkA utsAh hai [tan ] use [yogodayan ] yogakA uday [jAnIhi ] jAno
.
[eteShu ] ye (uday) [hetubhUteShu ] hetubhUt hone par [yat tu ] jo [kArmaNavargaNAgatan ] kArmaNavargaNAgat (kArmaNavargaNArUp) pudgaladravya [gnAnAvaraNAdibhAvai aShTavidhan ] gnAnAvaraNAdi- bhAvarUpase ATh prakAr [pariNamate ] pariNamatA hai, [tat kArmaNavargaNAgatan ] vah kArmaNavargaNAgat pudgaladravya [yadA ] jab [khalu ] vAstavamen [jIvanibaddhan ] jIvamen bandhatA hai [tadA tu ] tab [jIva ]
Page 211 of 642
PDF/HTML Page 244 of 675
single page version
atattvopalabdhirUpeN gnAne svadamAnognAnodaya . mithyAtvAsanyamakaShAyayogodayA karmahetavastanmayAshchatvAro bhAvA . tattvAshraddhAnarUpeN gnAne svadamAno mithyAtvodaya, aviramaNarUpeN gnAne svadamAnosanyamodaya, kaluShopayogarUpeN gnAne svadamAna kaShAyodaya, shubhAshubhapravRutti- nivRuttivyApArarUpeN gnAne svadamAno yogodaya . athaiteShu paudgalikeShu mithyAtvAdyudayeShu hetubhUteShu yatpudgaladravyan karmavargaNAgatan gnAnAvaraNAdibhAvairaShTadhA svayamev pariNamate tatkhalu karmavargaNAgatan jIvanibaddhan yadA syAttadA jIva svayamevAgnAnAtparAtmanorekatvAdhyAsenAgnAnamayAnAn tattvAshraddhAnAdInAn svasya pariNAmabhAvAnAn heturbhavati . jIv [pariNAmabhAvAnAm ] (apane agnAnamay) pariNAmabhAvonkA [hetu ] hetu [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — tattvake agnAnarUpase (vastusvarUpakI anyathA upalabdhirUpase) gnAnamen svAdarUp hotA huA agnAnakA uday hai . mithyAtva, asanyam, kaShAy aur yogake uday — jo ki (navIn) karmonke hetu hain — ve agnAnamay chAr bhAv hain . tattvake ashraddhAnarUpase gnAnamen svAdarUp hotA huA mithyAtvakA uday hai; aviramaNarUpase (atyAgabhAvarUpase) gnAnamen svAdarUp hotA huA asanyamakA uday hai; kaluSh (malin) upayogarUp gnAnamen svAdarUp hotA huA kaShAyakA uday hai; shubhAshubh pravRutti yA nivRuttike vyApArarUpase gnAnamen svAdarUp hotA huA yogakA uday hai . ye paudgalik mithyAtvAdike uday hetubhUt hone par jo kArmaNavargaNAgat pudgaladravya gnAnAvaraNAdibhAvase ATh prakAr svayamev pariNamatA hai, vah kArmaNavargaNAgat pudgaladravya jab jIvamen nibaddha hove tab jIv svayamev agnAnase sva-parake ekatvake adhyAsake kAraN tattva-ashraddhAn Adi apane agnAnamay pariNAmabhAvonkA hetu hotA hai .
bhAvArtha : — agnAnabhAvake bhedarUp mithyAtva, avirati, kaShAy aur yogake uday pudgalake pariNAm hain aur unakA svAd atattvashraddhAnAdirUpase gnAnamen AtA hai . ve uday nimittabhUt hone par, kArmaNavargaNArUp navIn pudgal svayamev gnAnAvaraNAdi karmarUp pariNamate hain aur jIvake sAth bandhate hain; aur us samay jIv bhI svayamev apane agnAnabhAvase atattvashraddhAnAdi bhAvarUp pariNamatA hai aur isaprakAr apane agnAnamay bhAvonkA kAraN svayam hI hotA hai .
mithyAtvAdikA uday honA, navIn pudgalonkA karmarUp pariNamanA tathA bandhanA, aur jIvakA apane atattvashraddhAnAdi bhAvarUp pariNamanA — yah tInon hI ek samayamen hote hain; sab svatantratayA apane Ap hI pariNamate hain, koI kisIkA pariNaman nahIn karAtA ..132 se 136..
Page 212 of 642
PDF/HTML Page 245 of 675
single page version
gAthArtha : — [yadi ] yadi [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakA [jIven sah chaiv ] jIvake sAth hI [karmapariNAma ] ka rmarUp pariNAm hotA hai (arthAt donon milakar hI ka rmarUp pariNamit hote hain ) — aisA mAnA jAye to [evan ] isaprakAr [pudgalajIvau dvau api ] pudgal aur jIv donon [khalu ] vAstavamen [karmatvam Apannau ] ka rmatvako prApta ho jAyen . [tu ] parantu [karmabhAven ] ka rmabhAvase [pariNAma ] pariNAm to [pudgaladravyasya ekasya ] pudgaladravyake ek ke hI hotA hai, [tat ] isaliye [jIvabhAvahetubhi vinA ] jIvabhAvarUp nimittase rahit hI arthAt bhinna hI [karmaNa ] ka rmakA [pariNAma ] pariNAm hai .
TIkA : — yadi pudgaladravyake, karmapariNAmake nimittabhUt aise rAgAdi-agnAn-pariNAmase pariNat jIvake sAth hI (arthAt donon milakar hI), karmarUp pariNAm hotA hai — aisA vitarka upasthit kiyA jAye to, jaise milI huI haldI aur phi TakarIkA – dononkA lAl rangarUp pariNAm
Page 213 of 642
PDF/HTML Page 246 of 675
single page version
bhavatIti vitarka, tadA pudgaladravyajIvayo sahabhUtaharidrAsudhayoriv dvayorapi karmapariNAmApatti . ath chaikasyaiv pudgaladravyasya bhavati karmatvapariNAma, tato rAgAdijIvAgnAnapariNAmAddheto pRuthagbhUt ev pudgalakarmaNa pariNAma .
jo ki karmakA nimitta hai usase bhinna hI pudgalakarmakA pariNAm hai .
bhAvArtha : — yadi yah mAnA jAye ki pudgaladravya aur jIvadravya donon milakar karmarUp pariNamate hain to dononke karmarUp pariNAm siddha ho . parantu jIv to kabhI bhI jaD karmarUp nahIn pariNam sakatA; isaliye jIvakA agnAnapariNAm jo ki karmakA nimitta hai usase alag hI pudgaladravyakA karmapariNAm hai ..137-138..
gAthArtha : — [jIvasya tu ] yadi jIvake [karmaNA cha sah ] ka rmake sAth hI [rAgAdaya pariNAmA ] rAgAdi pariNAm [khalu bhavanti ] hote hain (arthAt donon milakar rAgAdirUp pariNamate hain) aisA mAnA jAye [evan ] to isaprakAr [jIva karma cha ] jIv aur ka rma [dve api ] donon
Page 214 of 642
PDF/HTML Page 247 of 675
single page version
yadi jIvasya tannimittabhUtavipachyamAnapudgalakarmaNA sahaiv rAgAdyagnAnapariNAmo bhavatIti vitarka, tadA jIvapudgalakarmaNo sahabhUtasudhAharidrayoriv dvayorapi rAgAdyagnAnapariNAmApatti . ath chaikasyaiv jIvasya bhavati rAgAdyagnAnapariNAma, tata pudgalakarmavipAkAddheto pRuthagbhUt ev jIvasya pariNAma .
[karmodayahetubhi vinA ] ka rmodayarUp nimittase rahit hI arthAt bhinna hI [jIvasya ] jIvakA
[pariNAma ] pariNAm hai .
TIkA : — yadi jIvake, rAgAdi-agnAnapariNAmake nimittabhUt udayAgat pudgalakarmake sAth hI (donon ekatrit hokar hI), rAgAdi-agnAnapariNAm hotA hai — aisA vitarka upasthit kiyA jAye to, jaise milI huI phi TakarI aur haldI – dononkA lAl rangarUp pariNAm hotA hai usIprakAr, jIv aur pudgalakarma dononke rAgAdi-agnAnapariNAmakI Apatti A jAve . parantu ek jIvake hI rAgAdi-agnAnapariNAm to hotA hai; isaliye pudgalakarmakA uday jo ki jIvake rAgAdi- agnAnapariNAmakA nimitta hai usase bhinna hI jIvakA pariNAm hai .
bhAvArtha : — yadi yah mAnA jAye ki jIv aur pudgalakarma milakar rAgAdirUp pariNamate hain to dononke rAgAdirUp pariNAm siddha hon . kintu pudgalakarma to rAgAdirUp (jIvarAgAdirUp) kabhI nahIn pariNam sakatA; isaliye pudgalakarmakA uday jo ki rAgAdipariNAmakA nimitta hai usase bhinna hI jIvakA pariNAm hai ..139-140..
Page 215 of 642
PDF/HTML Page 248 of 675
single page version
jIvapudgalakarmaNorekabandhaparyAyatven tadAtve vyatirekAbhAvAjjIve baddhaspRuShTan karmeti vyavahAr- nayapakSha . jIvapudgalakarmaNoranekadravyatvenAtyantavyatirekAjjIvebaddhaspRuShTan karmeti nishchayanayapakSha .
gAthArtha : — [jIve ] jIvamen [karma ] karma [baddhan ] (usake pradeshonke sAth) bandhA huA hai [cha ] tathA [spRuShTan ] sparshit hai [iti ] aisA [vyavahAranayabhaNitam ] vyavahAranayakA kathan hai [tu ] aur [jIve ] jIvamen [karma ] karma [abaddhaspRuShTan ] abaddha aur asparshit [bhavati ] hai aisA [shuddhanayasya ] shuddhanayakA kathan hai .
TIkA : — jIvako aur pudgalakarmako ekabandhaparyAyapanese dekhane par unamen us kAlamen bhinnatAkA abhAv hai, isaliye jIvamen karma baddhaspRuShTa hai aisA vyavahAranayakA pakSha hai . jIvako tathA pudgalakarmako anekadravyapanese dekhane par unamen atyanta bhinnatA hai, isaliye jIvamen karma abaddhaspRuShTa hai aisA nishchayanayakA pakSha hai ..141..
kintu isase kyA ? jo AtmA un donon nayapakShonko pAr kar chukA hai vahI samayasAr hai, — yah ab gAthA dvArA kahate hain : —
gAthArtha : — [jIve ] jIvamen [karma ] karma [baddham ] baddha hai athavA [abaddhan ] abaddha hai — [evan tu ] isaprakAr to [nayapakSham ] nayapakSha [jAnIhi ] jAno; [puna ] kintu [ya ] jo [pakShAtikrAnta ] pakShAtikrAnta (pakShako ullanghan karanevAlA) [bhaNyate ] kahalAtA hai [sa ] vah [samayasAra ] samayasAr (arthAt nirvik lpa shuddha Atmatattva) hai .
Page 216 of 642
PDF/HTML Page 249 of 675
single page version
ya kil jIve baddhan karmeti yashcha jIvebaddhan karmeti vikalpa sa dvitayopi hi nayapakSha . ya evainamatikrAmati sa ev sakalavikalpAtikrAnta svayam nirvikalpaikavignAnaghanasvabhAvo bhUtvA sAkShAtsamayasAra sambhavati . tatra yastAvajjIve baddhan karmeti vikalpayati sa jIvebaddhan karmeti ekan pakShamatikrAmannapi na vikalpamatikrAmati; yastu jIvebaddhan karmeti vikalpayati sopi jIve baddhan karmetyekan pakShamatikrAmannapi na vikalpamatikrAmati; ya punarjIve baddhamabaddhan cha karmeti vikalpayati sa tu tan dvitayamapi pakShamanatikrAman na vikalpamatikrAmati . tato ya ev samastanayapakShamatikrAmati sa ev samastan vikalpamatikrAmati . ya ev samastan vikalpamatikrAmati sa ev samayasAran vindati .
TIkA : — ‘jIvamen karma baddha hai’ aisA jo vikalpa tathA ‘jIvamen karma abaddha hai’ aisA jo vikalpa ve donon nayapakSha hain . jo us nayapakShakA atikram karatA hai ( – use ullanghan kar detA hai, chhoD detA hai), vahI samasta vikalponkA atikram karake svayam nirvikalpa, ek vignAnaghanasvabhAvarUp hokar sAkShAt samayasAr hotA hai . yahAn (visheSh samajhAyA jAtA hai ki) — jo ‘jIvamen karma baddha hai’ aisA vikalpa karatA hai vah ‘jIvamen karma abaddha hai’ aise ek pakShakA atikram karatA huA bhI vikalpakA atikram nahIn karatA, aur jo ‘jIvamen karma abaddha hai aisA vikalpa karatA hai vah bhI ‘jIvamen karma baddha hai’ aise ek pakShakA atikram karatA huA bhI vikalpakA atikram nahIn karatA; aur jo yah vikalpa karatA hai ki ‘jIvamen karma baddha hai aur abaddha bhI hai’ vah un donon pakShakA atikram na karatA huA, vikalpakA atikram nahIn karatA . isaliye jo samasta nay pakShakA atikram karatA hai vahI samasta vikalpakA atikram karatA hai; jo samasta vikalpakA atikram karatA hai vahI samayasArako prApta karatA hai — usakA anubhav karatA hai .
bhAvArtha : — jIv karmase ‘bandhA huA hai’ tathA ‘nahIn bandhA huA hai’ — yah donon nayapakSha hain . unamense kisIne bandhapakSha grahaN kiyA, usane vikalpa hI grahaN kiyA; kisIne abandhapakSha liyA, to usane vikalpa hI grahaN kiyA; aur kisIne donon pakSha liye, to usane bhI pakSharUp vikalpakA hI grahaN kiyA . parantu aise vikalponko chhoDakar jo kisI bhI pakShako grahaN nahIn karatA vahIn shuddha padArthakA svarUp jAnakar us-rUp samayasArako — shuddhAtmAko — prApta karatA hai . nayapakShako grahaN karanA rAg hai, isaliye samasta nayapakShako chhoDanese vItarAg samayasAr huA jAtA hai ..142..
Page 217 of 642
PDF/HTML Page 250 of 675
single page version
(upendravajrA) ya ev muktvA nayapakShapAtan svarUpaguptA nivasanti nityam . vikalpajAlachyutashAntachittA- sta ev sAkShAdamRutan pibanti ..69..
(upajAti) ekasya baddho na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nityan khalu chichchidev ..70..
kahate hain : —
shlokArtha : — [ye ev ] jo [nayapakShapAtan muktvA ] nayapakShapAtako chhoDakar [svarUpaguptA ] (apane) svarUpamen gupta hokar [nityam ] sadA [nivasanti ] nivAs karate hain [te ev ] ve hI, [vikalpajAlachyutashAntachittA ] jinakA chitta vikalpajAlase rahit shAnta ho gayA hai aise hote hue, [sAkShAt amRutan pibanti ] sAkShAt amRutako pIte hain .
bhAvArtha : — jab tak kuchh bhI pakShapAt rahatA hai tab tak chittakA kShobh nahIn miTatA . jab nayonkA sab pakShapAt dUr ho jAtA hai tab vItarAg dashA hokar svarUpakI shraddhA nirvikalpa hotI hai, svarUpamen pravRutti hotI hai aur atIndriy sukhakA anubhav hotA hai ..69..
ab 20 kalashon dvArA nayapakShakA visheSh varNan karate hue kahate hain ki jo aise samasta nayapakShonko chhoD detA hai vah tattvavettA (tattvagnAnI) svarUpako prApta karatA hai : —
shlokArtha : — [baddha ] jIv karmonse bandhA huA hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv karmonse nahIn bandhA huA hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha hai; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA (vastusvarUpakA gnAtA) pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai (arthAt use chitsvarUp jIv jaisA hai vaisA nirantar anubhavamen AtA hai) .
Page 218 of 642
PDF/HTML Page 251 of 675
single page version
(upajAti) ekasya mUDho na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nityan khalu chichchidev ..71..
(upajAti) ekasya rakto na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nityan khalu chichchidev ..72..
bhAvArtha : — is granthamen pahalese hI vyavahAranayako gauN karake aur shuddhanayako mukhya karake kathan kiyA gayA hai . chaitanyake pariNAm paranimittase anek hote hain un sabako AchAryadev pahalese hI gauN kahate Aye hain aur unhonne jIvako mukhya shuddha chaitanyamAtra kahA hai . isaprakAr jIv-padArthako shuddha, nitya, abhed chaitanyamAtra sthApit karake ab kahate hain ki — jo is shuddhanayakA bhI pakShapAt (vikalpa) karegA vah bhI us shuddha svarUpake svAdako prApta nahIn karegA . ashuddhanayakI to bAt hI kyA hai ? kintu yadi koI shuddhanayakA bhI pakShapAt karegA to pakShakA rAg nahIn miTegA, isaliye vItarAgatA pragaT nahIn hogI . pakShapAtako chhoDakar chinmAtra svarUpamen lIn hone par hI samayasArako prApta kiyA jAtA hai . isaliye shuddhanayako jAnakar, usakA bhI pakShapAt chhoDakar shuddha svarUpakA anubhav karake, svarUpamen pravRuttirUp chAritra prApta karake, vItarAg dashA prApta karanI chAhiye .70.
shlokArtha : — [mUDha ] jIv mUDh (mohI) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv mUDh (mohI) nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai (arthAt use chitsvarUp jIv jaisA hai vaisA nirantar anubhavamen AtA hai) .71.
Page 219 of 642
PDF/HTML Page 252 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..73..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..74..
chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya
chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .72.
shlokArtha : — [duShTa ] jIv dveShI hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv dveShI nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .73.
shlokArtha : — [kartA ] jIv kartA hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv kartA nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .74.
Page 220 of 642
PDF/HTML Page 253 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..75..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..76..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..77..
shlokArtha : — [bhoktA ] jIv bhoktA hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv bhoktA nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .75.
shlokArtha : — [jIva ] jIv jIv hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv jIv nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .76.
shlokArtha : — [sUkShma ] jIv sUkShma hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv sUkShma nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp
Page 221 of 642
PDF/HTML Page 254 of 675
single page version
(upajAti) ekasya heturna tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nityan khalu chichchidev ..78..
(upajAti) ekasya kAryan na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nityan khalu chichchidev ..79..
(upajAti) ekasya bhAvo na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nityan khalu chichchidev ..80..
shlokArtha : — [hetu ] jIv hetu (kAraN) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv hetu (kAraN) nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .78.
shlokArtha : — [kAryan ] jIv kArya hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv kArya nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .79.
Page 222 of 642
PDF/HTML Page 255 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..81..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..82..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
[chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya
chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .80.
shlokArtha : — [eka ] jIvaek hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv ek nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .81.
shlokArtha : — [sAnta ] jIv sAnta (-anta sahit) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv sAnta nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .82.
Page 223 of 642
PDF/HTML Page 256 of 675
single page version
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..83..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..84..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..85..
chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI
jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .83.
shlokArtha : — [vAchya ] jIv vAchya (arthAt vachanase kahA jA sake aisA) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv vAchya (-vachanagochar) nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .84.
shlokArtha : — [nAnA ] jIv nAnArUp hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv nAnArUp nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .85.
Page 224 of 642
PDF/HTML Page 257 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..86..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..87..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..88..
shlokArtha : — [chetya ] jIv chetya (-chetAjAneyogya) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv chetya nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .86.
shlokArtha : — [dRushya ] jIv dRushya ( – dekhe jAne yogya) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv dRushya nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .87.
shlokArtha : — [vedya ] jIv vedya ( – vedanamen Ane yogya, gnAt hone yogya) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv vedya nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ]
Page 225 of 642
PDF/HTML Page 258 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nityan khalu chichchidev ..89..
mevan vyatItya mahatIn nayapakShakakShAm .
svan bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram ..90..
shlokArtha : — [bhAta ] jIv ‘bhAt’ (prakAshamAn arthAt vartamAn pratyakSha) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv ‘bhAt’ nahIn hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhamen [dvayo ] do nayonke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hain . [ya tattvavedI chyutapakShapAta ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai (arthAt use chitsvarUp jIv jaisA hai vaisA nirantar anubhUt hotA hai) .
bhAvArtha : — baddha abaddha, mUDh amUDh, rAgI arAgI, dveShI adveShI, kartA akartA, bhoktA abhoktA, jIv ajIv, sUkShma sthUl, kAraN akAraN, kArya akArya, bhAv abhAv, ek anek, sAnta ananta, nitya anitya, vAchya avAchya, nAnA anAnA, chetya achetya, dRushya adRushya, vedya avedya, bhAt abhAt ityAdi nayonke pakShapAt hain . jo puruSh nayonke kathanAnusAr yathAyogya vivakShApUrvak tattvakA — vastusvarUpakA nirNay karake nayonke pakShapAtako chhoDatA hai use chitsvarUp jIvakA chitsvarUparUp anubhav hotA hai .
jIvamen anek sAdhAraN dharma hain, parantu chitsvabhAv usakA pragaT anubhavagochar asAdhAraN dharma hai, isaliye use mukhya karake yahAn jIvako chitsvarUp kahA hai .89.
shlokArtha : — [evan ] isaprakAr [svechchhA-samuchchhalad-analpa-vikalpa-jAlAm ] jisamen bahutase vikalponkA jAl apane Ap uThatA hai aisI [mahatIn ] baDI [nayapakShakakShAm ]
Page 226 of 642
PDF/HTML Page 259 of 675
single page version
(rathoddhatA) indrajAlamidamevamuchchhalat puShkalochchalavikalpavIchibhi . yasya visphu raNamev tatkShaNan kRutsnamasyati tadasmi chinmaha ..91..
bhItar aur bAhar [samarasaikarasasvabhAvan ] samatA-rasarUpI ek ras hI jisakA svabhAv hai aise
[anubhUtimAtram ekam svan bhAvam ] anubhUtimAtra ek apane bhAvako ( — svarUpako) [upayAti ]
shlokArtha : — [puShkal-ut-chal-vikalpa-vIchibhi uchchhalat ] vipul, mahAn, chanychal vikalparUpI tarangonke dvArA uThate hue [idm evam kRutsnam indrajAlam ] is samasta indrajAlako [yasya visphu raNam ev ] jisakA sphu raN mAtra hI [tatkShaNan ] tatkShaN [asyati ] uDA detA hai [tat chinmaha asmi ] vah chinmAtra tejapunyja main hUn .
bhAvArtha : — chaitanyakA anubhav hone par samasta nayonke vikalparUpI indrajAl usI kShaN vilayako prApta hotA hai; aisA chitprakAsh main hUn .91.
Page 227 of 642
PDF/HTML Page 260 of 675
single page version
yathA khalu bhagavAnkevalI shrutagnAnAvayavabhUtayorvyavahAranishchayanayapakShayo vishvasAkShitayA kevalan svarUpamev jAnAti, na tu satatamullasitasahajavimalasakalakevalagnAnatayA nityan svayamev vignAnaghanabhUtatvAt shrutagnAnabhUmikAtikrAntatayA samastanayapakShaparigrahadUrIbhUtatvAt kanchanApi nayapakShan parigRuhNAti, tathA kil ya shrutagnAnAvayavabhUtayorvyavahAranishchayanayapakShayo kShayopasham- vijRumbhitashrutagnAnAtmakavikalpapratyudgamanepi paraparigrahapratinivRuttautsukyatayA svarUpamev kevalan jAnAti, na tu kharataradRuShTigRuhItasunistuShanityoditachinmayasamayapratibaddhatayA tadAtve svayamev vignAnaghanabhUtatvAt shrutagnAnAtmakasamastAntarbahirjalparUpavikalpabhUmikAtikrAntatayA samastanay- pakShaparigrahadUrIbhUtatvAtkanchanApi nayapakShan parigRuhNAti, sa khalu nikhilavikalpebhya paratara paramAtmA gnAnAtmA pratyagjyotirAtmakhyAtirUponubhUtimAtra samayasAra
hotA huA (arthAt chitsvarUp AtmAkA anubhav karatA huA), [dvayo api ] donon hI [nayayo ] nayonke [bhaNitan ] kathanako [kevalan tu ] mAtra [jAnAti ] jAnatA hI hai, [tu ] parantu [nayapakShan ] nayapakShako [kinychit api ] kinchitmAtra bhI [na gRuhNAti ] grahaN nahIn karatA .
TIkA : — jaise kevalI bhagavAn, vishvake sAkShIpanake kAraN, shrutagnAnake avayavabhUt vyavahAranishchayanayapakShonke svarUpako hI keval jAnate hain parantu, nirantar prakAshamAn, sahaj, vimal, sakal kevalagnAnake dvArA sadA svayam hI vignAnaghan hue honese, shrutagnAnakI bhUmikAkI atikrAntatAke dvArA (arthAt shrutagnAnakI bhUmikAko pAr kar chukaneke kAraN) samasta nayapakShake grahaNase dUr hue honese, kisI bhI nayapakShako grahaN nahIn karate, isIprakAr jo (shrutagnAnI AtmA), kShayopashamase jo utpanna hote hain aise shrutagnAnAtmak vikalpa utpanna hone par bhI parakA grahaN karaneke prati utsAh nivRutta huA honese, shrutagnAnake avayavabhUt vyavahAranishchayanayapakShonke svarUpako hI keval jAnatA hai parantu, ati tIkShNa gnAnadRuShTise grahaN kiye gaye, nirmal nitya-udit, chinmay samayase pratibaddhatAke dvArA (arthAt chaitanyamay AtmAke anubhavan dvArA) anubhavake samay svayam hI vignAnaghan huA honese, shrutagnAnAtmak samasta antarjalparUp tathA bahirjalparUp vikalponkI bhUmikAkI atikrAntatAke dvArA samasta nayapakShake grahaNase dUr hotA huA honese, kisI bhI nayapakShako grahaN nahIn karatA, vah (AtmA) vAstavamen samasta vikalponse ati par, paramAtmA, gnAnAtmA, pratyagjyoti, AtmakhyAtirUp, anubhUtimAtra samayasAr hai
bhAvArtha : — jaise kevalI bhagavAn sadA nayapakShake svarUpake sAkShI (gnAtAdraShTA) hain usIprakAr shrutagnAnI bhI jab samasta nayapakShonse rahit hokar shuddha chaitanyamAtra bhAvakA anubhavan karatA hai tab vah nayapakShake svarUpakA gnAtA hI hai . yadi ek nayakA sarvathA pakSha grahaN kiyA jAye to mithyAtvake sAth milA huA rAg hotA hai; prayojanavash ek nayako pradhAn karake usakA grahaN