Samaysar-Hindi (English transliteration). Gatha: 106-131 ; Kalash: 63-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 34

 

Page 188 of 642
PDF/HTML Page 221 of 675
single page version

kathamiti chet
jodhehin kade juddhe rAeN kadan ti jampade logo .
vavahAreN tah kadan NANAvaraNAdi jIveN ..106..
yodhai kRute yuddhe rAgnA kRutamiti jalpate loka .
vyavahAreN tathA kRutan gnAnAvaraNAdi jIven ..106..

yathA yuddhapariNAmen svayam pariNamamAnai yodhai kRute yuddhe yuddhapariNAmen svayamapariNam- mAnasya rAgno rAgnA kil kRutan yuddhamityupachAro, na paramArtha, tathA gnAnAvaraNAdikarmapariNAmen svayam pariNamamAnen pudgaladravyeN kRute gnAnAvaraNAdikarmaNi gnAnAvaraNAdikarmapariNAmen svayamapariNamamAnasyAtmana kilAtmanA kRutan gnAnAvaraNAdikarmetyupachAro, na paramArtha .

bhAvArtha :kadAchit honevAle nimittanaimittikabhAvamen kartAkarmabhAv kahanA so upachAr hai .105.
ab, yah upachAr kaise hai so dRuShTAnta dvArA kahate hain :
yoddhA karen jahan yuddha, vahAn vah bhUpakRut janagaN kahain .
tyon jIvane gnAnAvaraN Adik kiye vyavahArase ..106..

gAthArtha :[yodhai ] yoddhAonke dvArA [yuddhe kRute ] yuddha kiye jAne par, ‘[rAgnA kRutam ] rAjAne yuddha kiyA’ [iti ] isaprakAr [loka ] lok [jalpate ] (vyavahArase) kahate hain [tathA ] usIprakAr ‘[gnAnAvaraNAdi ] gnAnAvaraNAdi karma [jIven kRutan ] jIvane kiyA’ [vyavahAreN ] aisA vyavahArase kahA jAtA hai .

TIkA :jaise yuddhapariNAmarUp svayam pariNamate hue yoddhAonke dvArA yuddha kiye jAne par, yuddhapariNAmarUp svayam pariNamit nahIn honevAle rAjAmen ‘rAjAne yuddha kiyA’ aisA upachAr hai, paramArtha nahIn hain; isIprakAr gnAnAvaraNAdikarmapariNAmarUp svayam pariNamate hue pudgaladravyake dvArA gnAnAvaraNAdi karma kiye jAne par, gnAnAvaraNAdi karmapariNAmarUp svayam pariNamit nahIn honevAle aise ‘AtmAmen ‘AtmAne gnAnAvaraNAdi karma kiyA’ aisA upachAr hai, paramArtha nahIn hai .

bhAvArtha :yoddhAonke dvArA yuddha kiye jAne par bhI upachArase yah kahA jAtA hai ki ‘rAjAne yuddha kiyA’, isIprakAr gnAnAvaraNAdi karma pudgaladravyake dvArA kiye jAne par bhI upachArase yah kahA jAtA hai ki ‘jIvane karma kiyA’ ..106..


Page 189 of 642
PDF/HTML Page 222 of 675
single page version

at etatsthitam
uppAdedi karedi ya bandhadi pariNAmaedi giNhadi ya .
AdA poggaladavvan vavahAraNayassa vattavvan ..107..
utpAdayati karoti cha badhnAti pariNAmayati gRuhNAti cha .
AtmA pudgaladravyan vyavahAranayasya vaktavyam ..107..

ayan khalvAtmA na gRuhNAti, na pariNamayati, notpAdayati, na karoti, na badhnAti, vyApya- vyApakabhAvAbhAvAt, prApyan vikAryan nirvartyan cha pudgaladravyAtmakan karma . yattu vyApyavyApak- bhAvAbhAvepi prApyan vikAryan nirvartyan cha pudgaladravyAtmakan karma gRuhNAti, pariNamayati, utpAdayati, karoti, badhnAti chAtmeti vikalpa sa kilopachAra .

kathamiti chet
ab ka hate hain ki uparokta hetuse yah siddha huA ki :
upajAvatA, praNamAvatA, grahatA, avaru bAndhe, kare .
pudgaladaravako AtamA
vyavahAranayavaktavya hai ..107..

gAthArtha : :[AtmA ] AtmA [pudgaladravyam ] pudgaladravyako [utpAdayati ] utpanna karatA hai, [karoti cha ] karatA hai, [badhnAti ] bAndhatA hai, [pariNAmayati ] pariNamit karatA hai [cha ] aur [gRuhNAti ] grahaN karatA haiyah [vyavahAranayasya ] vyavahAranayakA [vaktavyam ] kathan hai .

TIkA :yah AtmA vAstavamen vyApyavyApakabhAvake abhAvake kAraN, prApya, vikArya aur nirvartyaaise pudgaladravyAtmak (pudgaladravyasvarUp) karmako grahaN nahIn karatA, pariNamit nahIn karatA, utpanna nahIn karatA aur na use karatA hai, na bAndhatA hai; tathA vyApyavyApakabhAvakA abhAv hone par bhI, ‘‘prApya, vikArya aur nirvartyaaise pudgaladravyAtmak karmako AtmA grahaN karatA hai, pariNamit karatA hai, utpanna karatA hai, karatA hai aur bAndhatA hai’’ aisA jo vikalpa vah vAstavamen upachAr hai .

bhAvArtha :vyApyavyApakabhAvake binA kartRukarmatva kahanA so upachAr hai; isaliye AtmA pudgal-

dravyako grahaN karatA hai pariNamit karatA hai, utpanna karatA hai, ityAdi kahanA so upachAr hai ..107..

ab yahAn prashna karatA hai ki yah upachAr kaise hai ? usakA uttar dRuShTAntapUrvak kahate hain :


Page 190 of 642
PDF/HTML Page 223 of 675
single page version

jah rAyA vavahArA dosaguNuppAdago tti Alavido .
tah jIvo vavahArA davvaguNuppAdago bhaNido ..108..
yathA rAjA vyavahArAt doShaguNotpAdak ityAlapita .
tathA jIvo vyavahArAt dravyaguNotpAdako bhaNita ..108..

yathA lokasya vyApyavyApakabhAven svabhAvat evotpadyamAneShu guNadoSheShu vyApyavyApak- bhAvAbhAvepi tadutpAdako rAjetyupachAra, tathA pudgaladravyasya vyApyavyApakabhAven svabhAvat evotpadyamAneShu guNadoSheShu vyApyavyApakabhAvAbhAvepi tadutpAdako jIv ityupachAra .

guNadoShautpAdak kahA jyon bhUpako vyavahArase .
tyon dravyaguNautpannakartA, jIv kahA vyavahArase ..108..

gAthArtha :[yathA ] jaise [rAjA ] rAjAko [doShaguNotpAdaka iti ] prajAke doSh aur guNonko utpanna karanevAlA [vyavahArAt ] vyavahArase [Alapita ] kahA hai, [tathA ] usIprakAr [jIva ] jIvako [dravyaguNotpAdak ] pudgaladravyake dravya-guNako utpanna karanevAlA [vyavahArAt ] vyavahArase [bhaNita ] kahA gayA hai .

TIkA :jaise prajAke guNadoShommen aur prajAmen vyApyavyApakabhAv honese sva-bhAvase hI (prajAke apane bhAvase hI) un guN-doShonkI utpatti hone par bhIyadyapi un guN-doShommen aur rAjAmen vyApyavyApakabhAvakA abhAv hai tathApi yah upachArase kahA jAtA hai ki ‘unakA utpAdak rAjA hai’; isIprakAr pudgaladravyake guNadoShommen aur pudgaladravyamen vyApyavyApakabhAv honese sva-bhAvase hI (pudgaladravyake apane bhAvase hI) un guNadoShonkI utpatti hone par bhI yadyapi un guNadoShommen aur jIvamen vyApyavyApakabhAvakA abhAv hai tathApi‘unakA utpAdak jIv hai’ aisA upachAr kiyA jAtA hai .

bhAvArtha :jagatmen kahA jAtA hai ki ‘yathA rAjA tathA prajA’ . is kahAvatase prajAke guNadoShonko utpanna karanevAlA rAjA kahA jAtA hai . isIprakAr pudgaladravyake guNadoShonko utpanna karanevAlA jIv kahA jAtA hai . paramArthadRuShTise dekhA jAy to yah yathArtha nahIn, kintu upachAr hai ..108..

ab AgekI gAthAkA sUchak kAvya kahate hain :

Page 191 of 642
PDF/HTML Page 224 of 675
single page version

(vasantatilakA)
jIva karoti yadi pudgalakarma naiv
kastarhi tatkurut ityabhishank yaiv
.
etarhi tIvrarayamohanivarhaNAy
sankIrtyate shRuNut pudgalakarmakartRu
..63..
sAmaNNapachchayA khalu chauro bhaNNanti bandhakattAro .
michchhattan aviramaNan kasAyajogA ya boddhavvA ..109..
tesin puNo vi ya imo bhaNido bhedo du terasaviyappo .
michchhAdiTThIAdI jAv sajogissa charamantan ..110..
ede achedaNA khalu poggalakammudayasambhavA jamhA .
te jadi karenti kamman Na vi tesin vedago AdA ..111..

shlokArtha :[yadi pudgalakarma jIva na ev karoti ] yadi pudgalakarmako jIv nahIn karatA [tarhi ] to phi ra [tat ka kurute ] use kaun karatA hai ?’ [iti abhishank yA ev ] aisI AshankA karake, [etarhi ] ab [tIvra-ray-moh-nivarhaNAy ] tIvra vegavAle mohakA (kartRukarmatvake agnAnakA) nAsh karaneke liye, yah kahate hain ki[pudgalakarmakartRu sankIrtyate ] ‘pudgalakarmakA kartA kaun hai’; [shRuNut ] isaliye (he gnAnake ichchhuk puruShon !) ise suno .63.

ab yah kahate hain ki pudgalakarmakA kartA kaun hai :
sAmAnya pratyay chAr, nishchay bandhake kartA kahe .
mithyAtva aru aviramaN, yogakaShAy ye hI jAnane ..109..
phi ra unahikA darshA diyA, yah bhed ter prakArakA .
mithyAtva guNasthAnAdi le, jo charamabhed sayogikA ..110..
pudgalakaramake udayase, utpanna isase ajIv ve .
ve jo karen karmon bhale, bhoktA bhi nahin jIvadravya hai ..111..

Page 192 of 642
PDF/HTML Page 225 of 675
single page version

guNasaNNidA du ede kamman kuvvanti pachchayA jamhA .
tamhA jIvokattA guNA ya kuvvanti kammANi ..112..
sAmAnyapratyayA khalu chatvAro bhaNyante bandhakartAra .
mithyAtvamaviramaNan kaShAyayogau cha boddhavyA ..109..
teShAn punarapi chAyan bhaNito bhedastu trayodashavikalpa .
mithyAdRuShTayAdi yAvat sayoginashcharamAnta ..110..
ete achetanA khalu pudgalakarmodayasambhavA yasmAt .
te yadi kurvanti karma nApi teShAn vedak AtmA ..111..
guNasangnitAstu ete karma kurvanti pratyayA yasmAt .
tasmAjjIvokartA guNAshcha kurvanti karmANi ..112..
paramArthase ‘guN’ nAmake, pratyay kare in karmako .
tisase akartA jIv hai, guNasthAn karate karmako ..112..

gAthArtha :[chatvAra ] chAr [sAmAnyapratyayA ] sAmAnya 1pratyay [khalu ] nishchayase [bandhakartAra ] bandhake kartA [bhaNyante ] kahe jAte hain, ve[mithyAtvam ] mithyAtva, [aviramaNan ] aviramaN [cha ] tathA [kaShAyayogau ] kaShAy aur yog [boddhavyA ] jAnanA . [puna api cha ] aur phi ra [teShAn ] unakA, [ayan ] yah [trayodashavikalpa ] terah prakArakA [bheda tu ] bhed [bhaNita ] kahA gayA hai[mithyAdRuShTayAdi ] mithyAdRuShTi(guNasthAn)se lekar [sayogina charamAnta yAvat ] sayogakevalI(guNasthAn)ke charam samay paryantakA, [ete ] yah (pratyay athavA guNasthAn) [khalu ] jo ki nishchayase [achetanA ] achetan hain, [yasmAt ] kyonki [pudgalakarmodayasambhavA ] pudgalakarmake udayase utpanna hote hain [te ] ve [yadi ] yadi [karma ] karma [kurvanti ] karate hain to bhale karen; [teShAn ] unakA (karmonkA) [vedaka api ] bhoktA bhI [AtmA na ] AtmA nahIn hai . [yasmAt ] kyonki [ete ] yah [guNasangnitA tu ] ‘guN’ nAmak [pratyayA ] pratyay [karma ] karma [kurvanti ] karate hain, [tasmAt ] isaliye [jIva ] jIv to [akartA ] karmonkA akartA hai [cha ] aur [guNA ] ‘guN’ hI [karmANi ] karmonko [kurvanti ] karate hain . 1. pratyay = karmabandhake kAraN arthAt Asrav .


Page 193 of 642
PDF/HTML Page 226 of 675
single page version

pudgalakarmaNa kil pudgaladravyamevaikan kartRu; tadvisheShA mithyAtvAviratikaShAyayogA bandhasya sAmAnyahetutayA chatvAra kartAra . te ev vikalpyamAnA mithyAdRuShTayAdisayogakevalyantAstrayodash kartAra . athaite pudgalakarmavipAkavikalpatvAdatyantamachetanA santastrayodash kartAra kevalA ev yadi vyApyavyApakabhAven kinchanApi pudgalakarma kuryustadA kuryurev; kin jIvasyAtrApatitam ? athAyan tarkapudgalamayamithyAtvAdIn vedayamAno jIva svayamev mithyAdRuShTirbhUtvA pudgalakarma karoti . sa kilAviveka, yato na khalvAtmA bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAt pudgaladravyamayamithyAtvAdi- vedakopi, kathan puna pudgalakarmaNa kartA nAm ? athaitadAyAtamyata pudgaladravyamayAnAn chaturNAn sAmAnyapratyayAnAn vikalpAstrayodash visheShapratyayA guNashabdavAchyA kevalA ev kurvanti karmANi, tata pudgalakarmaNAmakartA jIvo, guNA ev tatkartAra . te tu pudgaladravyamev . tata sthitan pudgalakarmaNa pudgaladravyamevaikan kartRu .

TIkA :vAstavamen pudgalakarmakA, pudgaladravya hI ek kartA hai; usake visheSh mithyAtva, avirati, kaShAy aur yog bandhake sAmAnya hetu honese chAr kartA hain; ve hI bhedarUp kiye jAne par (arthAt unhIn ke bhed karane par), mithyAdRuShTise lekar sayogakevalI paryant terah kartA hai . ab, jo pudgalakarmake vipAkake prakAr honese atyanta achetan hain aise terah kartA hI keval vyApyavyApakabhAvase yadi kuchh bhI pudgalakarmako karen to bhale karen; isamen jIvakA kyA AyA ? (kuchh bhI nahIn .) yahAn yah tarka hai ki ‘‘pudgalamay mithyAtvAdiko bhogatA huA jIv svayam hI mithyAdRuShTi hokar pudgalakarmako karatA hai’’ . (isakA samAdhAn yah hai ki :) yah tarka vAstavamen avivek hai, kyonki bhAvyabhAvakabhAvakA abhAv honese AtmA nishchayase pudgaladravyamay mithyAtvAdikA bhoktA bhI nahIn hai, tab phi ra pudgalakarmakA kartA kaise ho sakatA hai ? isaliye yah siddha huA kijo pudgaladravyamay chAr sAmAnyapratyayonke bhedarUp terah visheShapratyay hain jo ki ‘guN’ shabdase (guNasthAn nAmase) kahe jAte hain ve hI mAtra karmonko karate hain, isaliye jIv pudagalakarmonkA akartA hai, kintu ‘guN’ hI unake kartA hain; aur ve ‘guN’ to pudgaladravya hI hain; isase yah siddha huA ki pudgalakarmakA, pudgaladravya hI ek kartA hai .

bhAvArtha :shAstrommen pratyayonko bandhakA kartA kahA gayA hai . guNasthAn bhI visheSh pratyay hI hain, isaliye ye guNasthAn bandhake kartA hain arthAt pudgalakarmake kartA hain . aur mithyAtvAdi sAmAnya pratyay yA guNasthAnarUp visheSh pratyay achetan pudgaladravyamay hI hain; isase yah siddha huA ki pudgaladravya hI pudgalakarmakA kartA hai, jIv nahIn . jIvako pudgalakarmakA kartA mAnanA agnAn hai ..109 se 112..

25

Page 194 of 642
PDF/HTML Page 227 of 675
single page version

na cha jIvapratyayayorekatvam
jah jIvassa aNaNNuvaogo koho vi tah jadi aNaNNo .
jIvassAjIvassa ya evamaNaNNattamAvaNNan ..113..
evamih jo du jIvo so chev du Niyamado tahAjIvo .
ayameyatte doso pachchayaNokammakammANan ..114..
ah de aNNo koho aNNuvaogappago havadi chedA .
jah koho tah pachchay kamman Nokammamavi aNNan ..115..
yathA jIvasyAnanya upayoga krodhopi tathA yadyananya .
jIvasyAjIvasya chaivamananyatvamApannam ..113..
evamih yastu jIva sa chaiv tu niyamatastathAjIva .
ayamekatve doSha pratyayanokarmakarmaNAm ..114..
ath te anya krodhonya upayogAtmako bhavati chetayitA .
yathA krodhastathA pratyayA karma nokarmApyanyat ..115..
ab yah kahate hain kijIv aur un pratyayommen ekatva nahIn hai :
upayog jyonhi ananya jIvakA, krodh tyonhI jIvakA,
to doSh Aye jIv tyonhi ajIvake ekatvakA
..113..
yon jagatamen jo jIv ve hi ajIv bhI nishchay hue .
nokarma, pratyay, karmake ekatvamen bhI doSh ye ..114..

jo krodh yon hai anya, jIv upayogaAtmak anya hai, to krodhavat nokarma, pratyay, karma bhI sab anya hain ..115..

gAthArtha :[yathA ] jaise [jIvasya ] jIvake [upayoga ] upayog [ananya ] ananya arthAt ekarUp hai [tathA ] usIprakAr [yadi ] yadi [krodha api ] krodh bhI [ananya ] ananya ho to [evam ] isaprakAr [jIvasya ] jIvake [cha ] aur [ajIvasya ] ajIvake [ananyatvam ]


Page 195 of 642
PDF/HTML Page 228 of 675
single page version

yadi yathA jIvasya tanmayatvAjjIvAdananya upayogastathA jaDa krodhopyananya eveti pratipattistadA chidrUpajaDayorananyatvAjjIvasyopayogamayatvavajjaDakrodhamayatvApatti . tathA sati tu ya ev jIva sa evAjIv iti dravyAntaralupti . evan pratyayanokarmakarmaNAmapi jIvAdananyatvapratipattAvayamev doSha . athaitaddoShabhayAdanya evopayogAtmA jIvonya ev jaDasvabhAva krodha ityabhyupagama, tarhi yathopayogAtmano jIvAdanyo jaDasvabhAva krodha tathA pratyayanokarmakarmANyapyanyAnyev, jaD- svabhAvatvAvisheShAt . nAsti jIvapratyayayorekatvam . ananyatva [Apannam ] A gayA . [evam cha ] aur aisA hone par, [ih ] is jagatamen [ya tu ] jo [jIva ] jIv hai [sa ev tu ] vahI [niyamata ] niyamase [tathA ] usIprakAr [ajIva ] ajIv siddha huA; (dononke ananyatva honemen yah doSh AyA;) [pratyayanokarmakarmaNAm ] pratyay, nokarma aur karmake [ekatve ] ekatvamen arthAt ananyatvamen bhI [ayam doSha ] yahI doSh AtA hai . [ath ] ab yadi (is doShake bhayase) [te ] tere matamen [krodha ] krodh [anya ] anya hai aur [upayogAtmaka ] upayogasvarUp [chetayitA ] AtmA [anya ] anya [bhavati ] hai, to [yathA krodha ] jaise krodh hai [tathA ] vaise hI [pratyayA ] pratyay, [karma ] karma aur [nokarma api ] nokarma bhI [anyat ] AtmAse anya hI hain .

TIkA :jaise jIvake upayogamayatvake kAraN jIvase upayog ananya (abhinna) hai usIprakAr jaD krodh bhI ananya hI hai yadi aisI 1pratipatti kI jAye, to 2chidrUp aur jaDake ananyatvake kAraN jIvako upayogamayatAkI bhAnti jaD krodhamayatA bhI A jAyegI . aur aisA honese to jo jIv hai vahI ajIv siddha hogA,isaprakAr anya dravyakA lop ho jAyegA . isIprakAr pratyay, nokarma aur karma bhI jIvase ananya hain aisI pratipattimen bhI yahI doSh AtA hai . ab yadi is doShake bhayase yah svIkAr kiyA jAye ki upayogAtmak jIv anya hI hai aur jaDasvabhAv krodh anya hI hai, to jaise upayogAtmak jIvase jaDasvabhAv krodh anya hai usIprakAr pratyay, nokarma aur karma bhI anya hI hain, kyonki unake jaD svabhAvatvamen antar nahIn hai (arthAt jaise krodh jaD hai usIprakAr pratyay, nokarma aur karma bhI jaD hain) . isaprakAr jIv aur pratyayamen ekatva nahIn hai .

bhAvArtha :mithyAtvAdi Asrav to jaDasvabhAv hain aur jIv chetanasvabhAv hai . yadi jaD aur chetan ek ho jAyen to bhinna dravyonke lop honekA mahA doSh AtA hai . isaliye nishchayanayakA yah siddhAnta hai ki Asrav aur AtmAmen ekatva nahIn hai ..113 se 115.. 1 pratipatti = pratIti; pratipAdan . 2 chidrUp = jIv .


Page 196 of 642
PDF/HTML Page 229 of 675
single page version

ath pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvan sAdhayati sAnkhyamatAnuyAyishiShyan prati
jIve Na sayan baddhan Na sayan pariNamadi kammabhAveN .
jadi poggaladavvamiNan appariNAmI tadA hodi ..116..
kammaiyavaggaNAsu ya apariNamantIsu kammabhAveN .
sansArassa abhAvo pasajjade sankhasamao vA ..117..
jIvo pariNAmayade poggaladavvANi kammabhAveN .
te sayamapariNamante kahan Nu pariNAmayadi chedA ..118..
ah sayamev hi pariNamadi kammabhAveN poggalan davvan .
jIvo pariNAmayade kamman kammattamidi michchhA ..119..
NiyamA kammapariNadan kamman chiy hodi poggalan davvan .
tah tan NANAvaraNAipariNadan muNasu tachchev ..120..

ab sAnkhyamatAnuyAyI shiShyake prati pudgaladravyakA pariNAmasvabhAvatva siddha karate hain (arthAt sAnkhyamatavAle prakRiti aur puruShako apariNAmI mAnate hain unhen samajhAte hain) :

jIvamen svayam nahin baddha, aru nahin karmabhAvon pariName .
to vo hi pudgaladravya bhI, pariNamanahIn bane are ! 116..
jo vargaNA kArmANakI, nahin karmabhAvon pariName .
sansArakA hi abhAv athavA sAnkhyamat nishchit huve ! 117..
jo karmabhAvon pariNamAye jIv pudgaladravyako .
kyon jIv usako pariNamAye, svayam nahin pariNamat jo ? 118..
svayamev pudgaladravya aru, jo karmabhAvon pariName .
jIv pariNamAye karmako, karmatvamenmithyA bane ..119..
pudgaladarav jo karmapariNat, niyamase karma hi bane .
gnAnAvaraNaityAdipariNat, vo hi tum jAno use ..120..

Page 197 of 642
PDF/HTML Page 230 of 675
single page version

jIve na svayam baddhan na svayam pariNamate karmabhAven .
yadi pudgaladravyamidamapariNAmi tadA bhavati ..116..
kArmaNavargaNAsu chApariNamamAnAsu karmabhAven .
sansArasyAbhAva prasajati sAnkhyasamayo vA ..117..
jIva pariNAmayati pudgaladravyANi karmabhAven .
tAni svayamapariNamamAnAni kathan nu pariNAmayati chetayitA ..118..
ath svayamev hi pariNamate karmabhAven pudgalan dravyam .
jIva pariNAmayati karma karmatvamiti mithyA ..119..
niyamAtkarmapariNatan karma chaiv bhavati pudgalan dravyam .
tathA tadgnAnAvaraNAdipariNatan jAnIt tachchaiv ..120..

gAthArtha :[idam pudgaladravyam ] yah pudgaladravya [jIve ] jIvamen [svayam ] svayam [baddhan na ] nahIn bandhA [karmabhAven ] aur karmabhAvase [svayam ] svayam [na pariNamate ] nahIn pariNamatA [yadi ] yadi aisA mAnA jAye [tadA ] to vah [apariNAmI ] apariNAmI [bhavati ] siddha hotA hai; [cha ] aur [kArmaNavargaNAsu ] kArmaNavargaNAen [karmabhAven ] ka rmabhAvase [apariNamamAnAsu ] nahIn pariNamatI honese, [sansArasya ] sansArakA [abhAva ] abhAv [prasajati ] siddha hotA hai [vA ] athavA [sAnkhyasamaya ] sAnkhyamatakA prasang AtA hai

.

aur [jIva ] jIv [pudgaladravyANi ] pudgaladravyonko [karmabhAven ] ka rmabhAvase [pariNAmayati ] pariNamAtA hai aisA mAnA jAye to yah prashna hotA hai ki [svayam apariNamamAnAni ] svayam nahIn pariNamatI huI [tAni ] un vargaNAonko [chetayitA ] chetan AtmA [kathan nu ] kaise [pariNAmayati ] pariNaman karA sak tA hai ? [ath ] athavA yadi [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [svayamev hi ] apane Ap hI [karmabhAven ] ka rmabhAvase [pariNamate ] pariNaman karatA hai aisA mAnA jAye, to [jIva ] jIv [karma ] ka rmako arthAt pudgaladravyako [karmatvam ] ka rmarUp [pariNAmayati ] pariNaman karAtA hai [iti ] yah kathan [mithyA ] mithyA siddha hotA hai

.

[niyamAt ] isaliye jaise niyamase [karmapariNatan ] ka rmarUp (kartAke kAryarUpase) pariNamit [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [karma chaiv ] ka rma hI [bhavati ] hai [tathA ] isIprakAr [gnAnAvaraNAdipariNatan ] gnAnAvaraNAdirUp pariNamit [tat ] pudgaladravya [tat cha ev ] gnAnAvaraNAdi hI hai [jAnIt ] aisA jAno .


Page 198 of 642
PDF/HTML Page 231 of 675
single page version

yadi pudgaladravyan jIve svayamabaddhan satkarmabhAven svayamev na pariNamet, tadA tadapariNAmyev syAt . tathA sati sansArAbhAva . ath jIva pudgaladravyan karmabhAven pariNAmayati tato na sansArAbhAva iti tarka . kin svayamapariNamamAnan pariNamamAnan vA jIva pudgaladravyan karmabhAven pariNAmayet ? na tAvattatsvayamapariNamamAnan pareN pariNamayitun pAryet; na hi svatosatI shakti kartumanyen pAryate . svayam pariNamamAnan tu na paran pariNamayitAramapekShet; na hi vastushaktaya paramapekShante . tata pudgaladravyan pariNAmasvabhAvan svayamevAstu . tathA sati kalashapariNatA mRuttikA svayam kalash iv jaDasvabhAvagnAnAvaraNAdikarmapariNatan tadev svayam gnAnAvaraNAdikarma syAt . iti siddhan pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvam .

(upajAti)
sthitetyavighnA khalu pudgalasya
svabhAvabhUtA pariNAmashakti
.
tasyAn sthitAyAn sa karoti bhAvan
yamAtmanastasya sa ev kartA
..64..

TIkA :yadi pudgaladravya jIvamen svayam na bandhatA huA karmabhAvase svayamev nahIn pariNamatA ho, to vah apariNAmI hI siddha hogA . aisA hone par, sansArakA abhAv hogA . (kyonki yadi pudgaladravya karmarUp nahIn pariName to jIv karmarahit siddha hove; tab phi ra sansAr kisakA ?) yadi yahAn yah tarka upasthit kiyA jAye ki ‘‘jIv pudgaladravyako karmabhAvase pariNamAtA hai, isaliye sansArakA abhAv nahIn hogA’’, to usakA nirAkaraN do pakShonko lekar isaprakAr kiyA jAtA hai kikyA jIv svayam apariNamate hue pudgaladravyako karma bhAvarUp pariNamAtA hai yA svayam pariNamate hueko ? pratham, svayam apariNamate hueko dUsareke dvArA nahIn pariNamAyA jA sakatA; kyonki (vastumen) jo shakti svata na ho use anya koI nahIn kar sakatA . (isaliye pratham pakSha asatya hai .) aur svayam pariNamate hueko anya pariNamAnevAlekI apekShA nahIn hotI; kyonki vastukI shaktiyAn parakI apekShA nahIn rakhatIn . (isaliye dUsarA pakSha bhI asatya hai .) ata pudgaladravya pariNamanasvabhAvavAlA svayamev ho . aisA honese, jaise ghaTarUp pariNamit miTTI hI svayam ghaT hai usI prakAr, jaD svabhAvavAle gnAnAvaraNAdikarmarUp pariNamit pudgaladravya hI svayam gnAnAvaraNAdikarma hai . isaprakAr pudgaladravyakA pariNAmasvabhAvatva siddha huA ..116 se 120..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain :
shlokArtha :[iti ] isaprakAr [pudgalasya ] pudgaladravyakI [svabhAvabhUtA

Page 199 of 642
PDF/HTML Page 232 of 675
single page version

jIvasya pariNAmitvan sAdhayati
Na sayan baddho kamme Na sayan pariNamadi kohamAdIhin .
jadi es tujjha jIvo appariNAmI tadA hodi ..121..
apariNamantamhi sayan jIve kohAdiehin bhAvehin .
sansArassa abhAvo pasajjade sankhasamao vA ..122..
poggalakamman koho jIvan pariNAmaedi kohattan .
tan sayamapariNamantan kahan Nu pariNAmayadi koho ..123..
ah sayamappA pariNamadi kohabhAveN es de buddhI .
koho pariNAmayade jIvan kohattamidi michchhA ..124..

pariNAmashakti ] svabhAvabhUt pariNamanashakti [khalu avighnA sthitA ] nirvighna siddha huI . [tasyAn sthitAyAn ] usake siddha hone par, [sa Atmana yam bhAvan karoti ] pudgaladravya apane jis bhAvako ka ratA hai [tasya sa ev kartA ] usakA vah pudgaladravya hI ka rtA hai .

bhAvArtha :sarva dravya pariNamanasvabhAvavAle hain, isaliye ve apane apane bhAvake svayam hI kartA hain . pudgaladravya bhI apane jis bhAvako karatA hai usakA vah svayam hI kartA hai ..64..

ab jIvakA pariNAmitva siddha karate hain :
nahin baddhakarma, svayam nahIn jo krodhabhAvon pariName .
to jIv yah tujh mataviShain pariNamanahIn bane are ! 121..
krodhAdibhAvon jo svayam nahin jIv Ap hi pariName .
sansArakA hi abhAv athavA sAnkhyamat nishchit huve ! 122..
jo krodhpudgalakarmajIvako, pariNamAye krodhamen .
kyon krodh usako pariNamAye jo svayam nahin pariName ? 123..
athavA svayam jIv krodhabhAvon pariNametujh buddhi hai .
to krodh jIvako pariNamAye krodhamenmithyA bane ..124..

Page 200 of 642
PDF/HTML Page 233 of 675
single page version

kohuvajutto koho mANuvajutto ya mANamevAdA .
mAuvajutto mAyA lohuvajutto havadi loho ..125..
na svayam baddha karmaNi na svayam pariNamate krodhAdibhi .
yadyeSha tav jIvopariNAmI tadA bhavati ..121..
apariNamamAne svayam jIve krodhAdibhi bhAvai .
sansArasyAbhAva prasajati sAnkhyasamayo vA ..122..
pudgalakarma krodho jIvan pariNAmayati krodhatvam .
tan svayamapariNamamAnan kathan nu pariNAmayati krodha ..123..
ath svayamAtmA pariNamate krodhabhAven eShA te buddhi .
krodha pariNAmayati jIvan krodhatvamiti mithyA ..124..
krodhopayukta krodho mAnopayuktashcha mAn evAtmA .
mAyopayukto mAyA lobhopayukto bhavati lobha ..125..
krodhopayogI krodh, jIv mAnopayogI mAn hai .
mAyopayukta mAyA aru lobhopayut lobh hi bane ..125..

gAthArtha :sAnkhyamatAnuyAyI shiShyake prati AchArya ka hate hain ki bhAI ! [eSha ] yah [jIva ] jIv [karmaNi ] ka rmamen [svayam ] svayam [baddha na ] nahIn bandhA aur [krodhAdibhi ] krodhAdibhAvase [svayam ] svayam [na pariNamate ] nahIn pariNamatA [yadi tav ] yadi terA yah mat hai [tadA ] to vah (jIv) [apariNAmI ] apariNAmI [bhavati ] siddha hotA hai; aur [jIve ] jIv [svayam ] svayam [krodhAdibhi bhAvai ] krodhAdibhAvarUp [apariNamamAne ] nahIn pariNamatA honese, [sansArasya ] sansArakA [abhAva ] abhAv [prasajati ] siddha hotA hai [vA ] athavA [sAnkhyasamaya ] sAnkhyamatakA prasang AtA hai

.

[pudgalakarma krodha ] aur pudgalak rma jo krodh hai vah [jIvan ] jIvako [krodhatvam ] krodharUp [pariNAmayati ] pariNaman karAtA hai aisA tU mAne to yah prashna hotA hai ki [svayam apariNamamAnan ] svayam nahIn pariNamate hue [tan ] us jIvako [krodha ] krodh [kathan nu ] kaise [pariNAmayati ] pariNaman karA sakatA hai ? [ath ] athavA yadi [AtmA ] AtmA [svayam ]


Page 201 of 642
PDF/HTML Page 234 of 675
single page version

yadi karmaNi svayamabaddha san jIva krodhAdibhAven svayamev na pariNamet tadA sa kilApariNAmyev syAt . tathA sati sansArAbhAva . ath pudgalakarma krodhAdi jIvan krodhAdibhAven pariNAmayati tato na sansArAbhAv iti tarka . kin svayamapariNamamAnan pariNamamAnan vA pudgalakarma krodhAdi jIvan krodhAdibhAven pariNAmayet ? na tAvatsvayamapariNamamAna pareN pariNamayitun pAryet; na hi svatosatI shakti kartumanyen pAryate . svayam pariNamamAnastu na paran pariNamayitAramapekShet; na hi vastushaktaya paramapekShante . tato jIva pariNAmasvabhAva svayamevAstu . tathA sati garuD- dhyAnapariNata sAdhaka svayam garuD ivAgnAnasvabhAvakrodhAdipariNatopayoga sa ev svayam krodhAdi syAt . iti siddhan jIvasya pariNAmasvabhAvatvam . apane Ap [krodhabhAven ] krodhabhAvase [pariNamate ] pariNamatA hai [eShA te buddhi ] aisI terI buddhi ho, to [krodha ] krodh [jIvan ] jIvako [krodhatvam ] krodharUp [pariNAmayati ] pariNaman karAtA hai [iti ] yah kathan [mithyA ] mithyA siddha hotA hai .

isaliye yah siddhAnta hai ki [krodhopayukta ] krodhamen upayukta (arthAt jisakA upayog krodhAkAr pariNamit huA hai aisA) [AtmA ] AtmA [krodha ] krodh hI hai, [mAnopayukta ] mAnamen upayukta AtmA [mAna ev ] mAn hI hai, [mAyopayukta ] mAyAmen upayukta AtmA [mAyA ] mAyA hai [cha ] aur [lobhopayukta ] lobhamen upayukta AtmA [lobha ] lobh [bhavati ] hai .

TIkA :yadi jIv karmamen svayam na bandhatA huA krodhAdibhAvase svayamev nahIn pariNamatA ho, to vah vAstavamen apariNAmI hI siddha hogA . aisA honese sansArakA abhAv hogA . yadi yahAn yah tarka upasthit kiyA jAye ki ‘‘pudgalakarma jo krodhAdik hai vah jIvako krodhAdibhAvarUp pariNamAtA hai, isaliye sansArakA abhAv nahIn hotA’’, to usakA nirAkaraN do pakSha lekar isaprakAr kiyA jAtA hai kipudgalakarma krodhAdik hai vah svayam apariNamate hue jIvako krodhAdibhAvarUp pariNamAtA hai, yA svayam pariNate hueko ? pratham, svayam apariNamate hueko parake dvArA nahIn pariNamAyA jA sakatA; kyonki (vastumen) jo shakti svata na ho use anya koI nahIn kar sakatA . aur svayam pariNamate hueko to anya pariNamAnevAlekI apekShA nahIn hotI; kyonki vastukI shaktiyAn parakI apekShA nahIn rakhatI . (isaprakAr donon pakSha asatya hain .) isaliye jIv pariNamanasvabhAvavAlA svayamev ho . aisA honese, jaise garuDake dhyAnarUp pariNamit mantrasAdhak svayam garuD hai usIprakAr, agnAnasvabhAvavAle krodhAdirUp jisakA upayog pariNamit huA hai aisA jIv hI svayam krodhAdi hai . isaprakAr jIvakA pariNAmasvabhAvatva siddha huA .

bhAvArtha :jIv pariNAmasvabhAv hai . jab apanA upayog krodhAdirUp pariNamatA hai tab svayam krodhAdirUp hI hotA hai aisA jAnanA ..121 se 125..

26

Page 202 of 642
PDF/HTML Page 235 of 675
single page version

(upajAti)
sthiteti jIvasya nirantarAyA
svabhAvabhUtA pariNAmashakti
.
tasyAn sthitAyAn sa karoti bhAvan
yan svasya tasyaiv bhavetsa kartA
..65..
tathA hi
jan kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa kammassa .
NANissa sa NANamao aNNANamao aNANissa ..126..
yan karoti bhAvamAtmA kartA sa bhavati tasya karmaNa .
gnAnina sa gnAnamayognAnamayognAnina ..126..
evamayamAtmA svayamev pariNAmasvabhAvopi yamev bhAvamAtmana karoti tasyaiv
ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[iti ] isaprakAr [jIvasya ] jIvakI [svabhAvabhUtA pariNAmashakti ] svabhAvabhUt pariNamanashakti [nirantarAyA sthitA ] nirvighna siddha huI . [tasyAn sthitAyAn ] yah siddha hone par, [sa svasya yan bhAvan karoti ] jIv apane jis bhAvako ka ratA hai [tasya ev sa kartA bhavet ] usakA vah ka rtA hotA hai .

bhAvArtha :jIv bhI pariNAmI hai; isaliye svayam jis bhAvarUp pariNamatA hai usakA kartA hotA hai .65.

ab yah kahate hain ki gnAnI gnAnamay bhAvakA aur agnAnI agnAnamay bhAvakA kartA hai :
jis bhAvako AtmA kare, kartA bane us karmakA .
vah gnAnamay hai gnAnikA, agnAnamay agnAnikA ..126..

gAthArtha :[AtmA ] AtmA [yan bhAvam ] jis bhAvako [karoti ] karatA hai [tasya karmaNa ] us bhAvarUp ka rmakA [sa ] vah [kartA ] ka rtA [bhavati ] hotA hai; [gnAnina ] gnAnIko to [sa ] vah bhAv [gnAnamaya ] gnAnamay hai aur [agnAnina ] agnAnIko [agnAnamaya ] agnAnamay hai .

TIkA :isaprakAr yah AtmA svayamev pariNAmasvabhAvavAlA hai tathApi apane jis

Page 203 of 642
PDF/HTML Page 236 of 675
single page version

karmatAmApadyamAnasya kartRutvamApadyet . sa tu gnAnina samyaksvaparavivekenAtyantoditaviviktAtma- khyAtitvAt gnAnamay ev syAt . agnAnina tu samyaksvaparavivekAbhAvenAtyantapratyastamit- viviktAtmakhyAtitvAdagnAnamay ev syAt .

kin gnAnamayabhAvAtkimagnAnamayAdbhavatItyAh
aNNANamao bhAvo aNANiNo kuNadi teN kammANi .
NANamao NANissa du Na kuNadi tamhA du kammANi ..127..
agnAnamayo bhAvognAnina karoti ten karmANi .
gnAnamayo gnAninastu na karoti tasmAttu karmANi ..127..

agnAnino hi samyaksvaparavivekAbhAvenAtyantapratyastamitaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAdagnAnamay bhAvako karatA hai us bhAvakA hIkarmatvako prApta huekA hIkartA vah hotA hai (arthAt vah bhAv AtmAkA karma hai aur AtmA usakA kartA hai) . vah bhAv gnAnIko gnAnamay hI hai, kyonki use samyak prakArase sva-parake vivekase (sarva paradravyabhAvonse) bhinna AtmAkI khyAti atyanta udayako prApta huI hai . aur vah bhAv agnAnIko to agnAnamay hI hai, kyonki use samyak prakArase sva-parakA vivek na honese bhinna AtmAkI khyAti atyanta asta ho gaI hai .

bhAvArtha :gnAnIko to sva-parakA bhedagnAn huA hai, isaliye usake apane gnAnamay bhAvakA hI kartRutva hai; aur agnAnIko sva-parakA bhedagnAn nahIn hai, isaliye usake agnAnamay bhAvakA hI kartRutva hai ..126..

ab yah kahate hain ki gnAnamay bhAvase kyA hotA hai aur agnAnamay bhAvase kyA hotA hai :
agnAnamay agnAnikA, jisase kare vah karmako .
par gnAnamay hai gnAnikA, jisase kare nahin karmako ..127..

gAthArtha :[agnAnina ] agnAnIke [agnAnamaya ] agnAnamay [bhAva ] bhAv hai, [ten ] isaliye agnAnI [karmANi ] ka rmonko [karoti ] ka ratA hai, [gnAnina tu ] aur gnAnIke to [gnAnamaya ] gnAnamay (bhAv) hai, [tasmAt tu ] isaliye gnAnI [karmANi ] ka rmonko [na karoti ] nahIn ka ratA .

TIkA :agnAnIke, samyak prakArase sva-parakA vivek na honeke kAraN bhinna

Page 204 of 642
PDF/HTML Page 237 of 675
single page version

ev bhAva syAt, tasminstu sati svaparayorekatvAdhyAsen gnAnamAtrAtsvasmAtprabhraShTa parAbhyAn rAgadveShAbhyAn samamekIbhUy pravartitAhankAra svayam kilaiShohan rajye ruShyAmIti rajyate ruShyati cha; tasmAdagnAnamayabhAvAdagnAnI parau rAgadveShAvAtmAnan kurvan karoti karmANi .

gnAninastu samyaksvaparavivekenAtyantoditaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAt gnAnamay ev bhAva syAt, tasminstu sati svaparayornAnAtvavignAnen gnAnamAtre svasminsuniviShTa parAbhyAn rAgadveShAbhyAn pRuthagbhUtatayA svarasat ev nivRuttAhankAra svayam kil kevalan jAnAtyev, na rajyate, na cha ruShyati, tasmAt gnAnamayabhAvAt gnAnI parau rAgadveShAvAtmAnamakurvanna karoti karmANi . AtmAkI khyAti atyanta asta ho gaI honese, agnAnamay bhAv hI hotA hai, aur usake honese, sva-parake ekatvake adhyAsake kAraN gnAnamAtra aise nijamense (AtmasvarUpamense) bhraShTa huA, par aise rAgadveShake sAth ek hokar jisake ahankAr pravarta rahA hai aisA svayam ‘yah main vAstavamen rAgI hUn, dveShI hUn (arthAt yah main rAg karatA hUn, dveSh karatA hUn )’ isaprakAr (mAnatA huA) rAgI aur dveShI hotA hai; isaliye agnAnamay bhAvake kAraN agnAnI apaneko par aise rAgadveSharUp karatA huA karmonko karatA hai

.

gnAnIke to, samyak prakArase svaparavivekake dvArA bhinna AtmAkI khyAti atyanta udayako prApta huI honese, gnAnamay bhAv hI hotA hai, aur usake honese, sva-parake bhinnatvake vignAnake kAraN gnAnamAtra aise nijamen suniviShTa (samyak prakArase sthit) huA, par aise rAgadveShase pRuthagbhUtatAke (bhinnatvake) kAraN nijarasase hI jisake ahankAr nivRutta huA hai aisA svayam vAstavamen mAtra jAnatA hI hai, rAgI aur dveShI nahIn hotA (arthAt rAgadveSh nahIn karatA); isaliye gnAnamay bhAvake kAraN gnAnI apaneko par aise rAgadveSharUp na karatA huA karmonko nahIn karatA

.

bhAvArtha :is AtmAke krodhAdik mohanIy karmakI prakRitikA (arthAt rAgadveShakA) uday Ane par, apane upayogamen usakA rAgadveSharUp malin svAd AtA hai . agnAnIke sva-parakA bhedagnAn na honese vah yah mAnatA hai ki ‘‘yah rAgadveSharUp malin upayog hI merA svarUp hai vahI main hUn’’ . isaprakAr rAgadveShamen ahambuddhi karatA huA agnAnI apaneko rAgIdveShI karatA hai; isaliye vah karmonko karatA hai . isaprakAr agnAnamay bhAvase karmabandha hotA hai .

gnAnIke bhedagnAn honese vah aisA jAnatA hai ki ‘‘gnAnamAtra shuddha upayog hai vahI merA svarUp haivahI main hUn; rAgadveSh karmonkA ras hai, vah merA svarUp nahIn hai’’ . isaprakAr rAgadveShamen ahambuddhi na karatA huA gnAnI apaneko rAgIdveShI nahIn karatA, keval gnAtA hI rahatA hai; isaliye


Page 205 of 642
PDF/HTML Page 238 of 675
single page version

(AryA)
gnAnamay ev bhAva kuto bhavet gnAnino na punaranya .
agnAnamaya sarva kutoyamagnAnino nAnya ..66..
NANamayA bhAvAo NANamao chev jAyade bhAvo .
jamhA tamhA NANissa savve bhAvA hu NANamayA ..128..
aNNANamayA bhAvA aNNANo chev jAyade bhAvo .
jamhA tamhA bhAvA aNNANamayA aNANissa ..129..
gnAnamayAdbhAvAt gnAnamayashchaiv jAyate bhAva .
yasmAttasmAjgnAnina sarve bhAvA khalu gnAnamayA ..128..

vah karmonko nahIn karatA . isaprakAr gnAnamay bhAvase karmabandha nahIn hotA ..127..

ab AgekI gAthAke arthakA sUchak kAvya kahate hain :

shlokArtha :[gnAnina kuta gnAnamaya ev bhAva bhavet ] yahAn prashna yah hai ki gnAnIko gnAnamay bhAv hI kyon hotA hai [puna ] aur [anya na ] anya (agnAnamay bhAv) kyon nahIn hotA ? [agnAnina kuta sarva ayam agnAnamaya ] tathA agnAnIke sabhI bhAv agnAnamay hI kyon hote hain tathA [anya na ] anya (gnAnamay bhAv) kyon nahIn hote ? .66.

isI prashnake uttararUp gAthA kahate hain :
jyon gnAnamay ko bhAvamense gnAnabhAv hi upajate .
yon niyat gnAnIjIvake sab bhAv gnAnamayI bane ..128..
agnAnamay ko bhAvase agnAnabhAv hi Upaje .
is hetuse agnAnike agnAnamay bhAv hi bane ..129..

gAthArtha :[yasmAt ] kyonki [gnAnamayAt bhAvAt cha ] gnAnamay bhAvamense [gnAnamaya ev ] gnAnamay hI [bhAva ] bhAv [jAyate ] utpanna hotA hai, [tasmAt ] isaliye [gnAnina ] gnAnIke [sarve bhAvA ] samasta bhAv [khalu ] vAstavamen [gnAnamayA ] gnAnamay hI hote hain . [cha ] aur, [yasmAt ] kyonki [agnAnamayAt bhAvAt ] agnAnamay bhAvamense [agnAna ev ] agnAnamay hI


Page 206 of 642
PDF/HTML Page 239 of 675
single page version

agnAnamayAdbhAvAdagnAnashchaiv jAyate bhAva .
yasmAttasmAdbhAvA agnAnamayA agnAnina ..129..

yato hyagnAnamayAdbhAvAdya kashchanApi bhAvo bhavati sa sarvopyagnAnamayatvamanati- vartamAnognAnamay ev syAt, tata sarve evAgnAnamayA agnAnino bhAvA . yatashcha gnAnamayAdbhAvAdya kashchanApi bhAvo bhavati sa sarvopi gnAnamayatvamanativartamAno gnAnamay ev syAt, tata sarve ev gnAnamayA gnAnino bhAvA .

(anuShTubh)
gnAnino gnAnanirvRuttA sarve bhAvA bhavanti hi .
sarvepyagnAnanirvRuttA bhavantyagnAninastu te ..67..

athaitadev dRuShTAnten samarthayate [bhAva ] bhAv [jAyate ] utpanna hotA hai, [tasmAt ] isaliye [agnAnina ] agnAnIke [bhAvA ] bhAv [agnAnamayA ] agnAnamay hI hote hain .

TIkA :vAstavamen agnAnamay bhAvamense jo koI bhAv hotA hai vah sab hI agnAnamayatAkA ullanghan na karatA huA agnAnamay hI hotA hai, isaliye agnAnIke sabhI bhAv agnAnamay hote hain . aur gnAnamay bhAvamense jo koI bhI bhAv hotA hai vah sab hI gnAnamayatAkA ullanghan na karatA huA gnAnamay hI hotA hai, isaliye gnAnIke sabhI bhAv gnAnamay hote hain .

bhAvArtha :gnAnIkA pariNaman agnAnIke pariNamanase bhinna hI prakArakA hai . agnAnIkA pariNaman agnAnamay aur gnAnIkA gnAnamay hai; isaliye agnAnIke krodh, mAn, vrat, tap ityAdi samasta bhAv agnAnajAtikA ullanghan na karanese agnAnamay hI hain aur gnAnIke samasta bhAv gnAnajAtikA ullanghan na karanese gnAnamay hI hain ..128-129..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[gnAnina ] gnAnIke [sarve bhAvA ] samasta bhAv [gnAnanirvRuttA hi ] gnAnase rachit [bhavanti ] hote hain [tu ] aur [agnAnina ] agnAnIke [sarve api te ] samasta bhAv [agnAnanirvRuttA ] agnAnase rachit [bhavanti ] hote hain .67.

ab isI arthako dRuShTAntase dRuDh karate hain :

Page 207 of 642
PDF/HTML Page 240 of 675
single page version

kaNayamayA bhAvAdo jAyante kunDalAdao bhAvA .
ayamayayA bhAvAdo jah jAyante du kaDayAdI ..130..
aNNANamayA bhAvA aNANiNo bahuvihA vi jAyante .
NANissa du NANamayA savve bhAvA tahA honti ..131..
kanakamayAdbhAvAjjAyante kuNDalAdayo bhAvA .
ayomayakAdbhAvAdyathA jAyante tu kaTakAdaya ..130..
agnAnamayA bhAvA agnAnino bahuvidhA api jAyante .
gnAninastu gnAnamayA sarve bhAvAstathA bhavanti ..131..

yathA khalu pudgalasya svayam pariNAmasvabhAvatve satyapi, kAraNAnuvidhAyitvAt kAryANAn, jAmbUnadamayAdbhAvAjjAmbUnadajAtimanativartamAnA jAmbUnadakuNDalAday ev bhAvA

jyon kanakamay ko bhAvamense kuNDalAdik Upaje,
par lohamay ko bhAvase kaTakAdi bhAvon nIpaje;
..130..
tyon bhAv bahuvidh Upaje agnAnamay agnAnike,
par gnAnike to sarva bhAvahi gnAnamay nishchay bane
..131..

gAthArtha :[yathA ] jaise [kanakamayAt bhAvAt ] svarNamay bhAvamense [kuNDalAdaya bhAvA ] svarNamay kuNDal ityAdie bhAv [jAyante ] hote hain [tu ] aur [ayomayakAt bhAvAt ] lohamay bhAvamense [kaTakAdaya ] lohamay ka DA ityAdie bhAv [jAyante ] hote hain, [tathA ] usIprakAr [agnAnina ] agnAnIke (agnAnamay bhAvamense) [bahuvidhA api ] anek prakArake [agnAnamayA bhAvA ] agnAnamay bhAv [jAyante ] hote hain [tu ] aur [gnAnina ] gnAnIke (gnAnamay bhAvamense) [sarve ] sabhI [gnAnamayA bhAvA ] gnAnamay bhAv [bhavanti ] hote hain

.

TIkA :jaise pudgal svayam pariNAmasvabhAvI hone par bhI, kAraN jaise kArya honese, suvarNamay bhAvamense suvarNajAtikA ullanghan na karate hue suvarNamay kuNDal Adi bhAv hI hote hain, kintu lauhamay kaDA ityAdi bhAv nahIn hote, aur lauhamay bhAvamense, lauhajAtikA ullanghan na karate hue lauhamay kaDA ityAdi bhAv hI hote hain, kintu suvarNamay kuNDal Adi bhAv nahIn hote; isIprakAr jIv svayam pariNAmasvabhAvI hone par bhI, kAraN jaise hI kArya honese, agnAnIkejo