Page 168 of 642
PDF/HTML Page 201 of 675
single page version
rUpeNAgnAnAtmanA pariNamamAno gnAnasyAgnAnatvan prakaTIkurvansvayamagnAnamayIbhUt eShohan rajye ityAdividhinA rAgAde karmaNa kartA pratibhAti .
atyanta bhinna hai . jab AtmA agnAnake kAraN us rAgadveShasukhadukhAdikA aur usake anubhavakA
shIt-uShNarUpase AtmAke dvArA pariNaman karanA ashakya hai usI prakAr), jinake rUpamen AtmAke
dvArA pariNaman karanA ashakya hai aise rAgadveShasukhadukhAdirUp agnAnAtmAke dvArA pariNamit hotA huA
(arthAt pariNamit honA mAnatA huA), gnAnakA agnAnatva pragaT karatA huA, svayam agnAnamay hotA
huA, ‘yah main rAgI hUn (arthAt yah main rAg karatA hUn)’ ityAdi vidhise rAgAdi karmakA kartA
pratibhAsit hotA hai
bhAvArtha : — rAgadveShasukhadukhAdi avasthA pudgalakarmake udayakA svAd hai; isaliye vah, shIt-uShNatAkI bhAnti, pudgalakarmase abhinna hai aur AtmAse atyanta bhinna hai . agnAnake kAraN AtmAko usakA bhedagnAn na honese yah jAnatA hai ki yah svAd merA hI hai; kyonki gnAnakI svachchhatAke kAraN rAgadveShAdikA svAd, shIt-uShNatAkI bhAnti, gnAnamen pratibimbit hone par, mAnon gnAn hI rAgadveSh ho gayA ho isaprakAr agnAnIko bhAsit hotA hai . isaliye vah yah mAnatA hai ki ‘main rAgI hUn, main dveShI hUn, main krodhI hUn, main mAnI hUn ’ ityAdi . isaprakAr agnAnI jIv rAgadveShAdikA kartA hotA hai ..92..
Page 169 of 642
PDF/HTML Page 202 of 675
single page version
ayan kil gnAnAdAtmA parAtmano parasparavisheShanirgnAne sati paramAtmAnamakurvannAtmAnan cha paramakurvansvayam gnAnamayIbhUta karmaNAmakartA pratibhAti . tathA hi — tathAvidhAnubhavasampAdanasamarthAyA rAgadveShasukhadukhAdirUpAyA pudgalapariNAmAvasthAyA shItoShNAnubhavasampAdanasamarthAyA shItoShNAyA pudgalapariNAmAvasthAyA iv pudgalAdabhinnatvenAtmano nityamevAtyantabhinnAyAstannimittatathA- vidhAnubhavasya chAtmanobhinnatven pudgalAnnityamevAtyantabhinnasya gnAnAtparasparavisheShanirgnAne sati nAnAtvavivekAchchhItoShNarUpeNevAtmanA pariNamitumashakyen rAgadveShasukhadukhAdirUpeNAgnAnAtmanA manAgapyapariNamamAno gnAnasya gnAnatvan prakaTIkurvan svayam gnAnamayIbhUta eShohan jAnAmyev, rajyate tu pudgal ityAdividhinA samagrasyApi rAgAde karmaNo gnAnaviruddhasyAkartA pratibhAti
aur [AtmAnam api ] apaneko bhI [param ] par [akurvan ] nAhIn karatA [sa ] vah [gnAnamaya jIva ] gnAnamay jIv [karmaNAm ] karmonkA [akAraka bhavati ] akartA hotA hai arthAt kartA nahIn hotA .
TIkA : — yah AtmA jab gnAnase parakA aur apanA paraspar visheSh (antar) jAnatA hai tab parako apanerUp aur apaneko par nahIn karatA huA, svayam gnAnamay hotA huA, karmonkA akartA pratibhAsit hotA hai . isIko spaShTatayA samajhAte hain : — jaise shIt-uShNakA anubhav karAnemen samartha aisI shIt-uShNa pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase abhinnatAke kAraN AtmAse sadA hI atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevAlA us prakArakA anubhav AtmAse abhinnatAke kAraN pudgalase sadA hI atyanta bhinna hai, usIprakAr vaisA anubhav karAnemen samartha aisI rAgadveShasukhadukhAdirUp pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase abhinnatAke kAraN AtmAse sadA hI atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevAlA us prakArakA anubhav AtmAse abhinnatAke kAraN pudgalase sadA hI atyanta bhinna hai . jab gnAnake kAraN AtmA us rAgadveShasukhadukhAdikA aur usake anubhavakA paraspar visheSh jAnatA hai tab, ve ek nahIn kintu bhinna hain aise vivek(bhedagnAn)ke kAraN shIt- uShNakI bhAnti (jaisai shIt-uShNarUp AtmAke dvArA pariNaman karanA ashakya hai usIprakAr), jinake rUpamen AtmAke dvArA pariNaman ka ranA ashakya hai aise rAgadveShasukhadukhAdirUpase agnAnAtmAke dvArA kinchitmAtra pariNamit na hotA huA, gnAnakA gnAnatva pragaT karatA huA, svayam gnAnamay hotA huA, ‘yah main (rAgako) jAnatA hI hUn, rAgI to pudgal hai (arthAt rAg to pudgal karatA hai)’ ityAdi vidhise, gnAnase viruddha samasta rAgAdi karmakA akartA pratibhAsit hotA hai
bhAvArtha : — jab AtmA rAgadveShasukhadukhAdi avasthAko gnAnase bhinna jAnatA hai arthAt ‘jaise shIt-uShNatA pudgalakI avasthA hai usIprakAr rAgadveShAdi bhI pudgalakI avasthA hai’ aisA bhedagnAn hotA hai, tab apaneko gnAtA jAnatA hai aur rAgAdirUp pudgalako jAnatA hai . aisA hone
Page 170 of 642
PDF/HTML Page 203 of 675
single page version
eSh khalu sAmAnyenAgnAnarUpo mithyAdarshanAgnAnAviratirUpastrividha savikArashchaitanyapariNAma parAtmanoravisheShadarshanenAvisheShagnAnenAvisheSharatyA cha samastan bhedamapahnutya bhAvyabhAvakabhAvApanna- yoshchetanAchetanayo sAmAnyAdhikaraNyenAnubhavanAtkrodhohamityAtmano vikalpamutpAdayati; tatoy- mAtmA krodhohamiti bhrAntyA savikAreN chaitanyapariNAmen pariNaman tasya savikArachaitanya- pariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt . par, rAgAdikA kartA AtmA nahIn hotA, gnAtA hI rahatA hai ..93..
ab yah prashna karatA hai ki agnAnase karma kaise utpanna hotA hai ? isakA uttar dete hue kahate hain ki : —
gAthArtha : — [trividha ] tIn prakArakA [eSha ] yah [upayoga ] upayog [aham krodha ] ‘main krodh hUn’ aisA [Atmavikalpan ] apanA vikalpa [karoti ] karatA hai; isaliye [sa ] AtmA [tasya upayogasya ] us upayogarUp [AtmabhAvasya ] apane bhAvakA [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — vAstavamen yah sAmAnyatayA agnAnarUp jo mithyAdarshan – agnAn-aviratirUp tIn prakArakA savikAr chaitanyapariNAm hai vah, parake aur apane avisheSh darshanase, avisheSh gnAnase aur avisheSh rati (lInatA)se samasta bhedako chhipAkar, bhAvyabhAvakabhAvako prApta chetan aur achetanakA sAmAnya adhikaraNase ( – mAnon unakA ek AdhAr ho is prakAr) anubhav karanese, ‘main krodh hUn’ aisA apanA vikalpa utpanna karatA hai; isaliye ‘main krodh hUn’ aisI bhrAntike kAraN jo savikAr (vikArayukta) hai aise chaitanyapariNAmarUp pariNamit hotA huA yah AtmA us savikAr chaitanyapariNAmarUp apane bhAvakA kartA hotA hai .
Page 171 of 642
PDF/HTML Page 204 of 675
single page version
evamev cha krodhapadaparivartanen mAnamAyAlobhamoharAgadveShakarmanokarmamanovachanakAyashrotra- chakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni anayA dishAnyAnyapyUhyAni .
eSh khalu sAmAnyenAgnAnarUpo mithyAdarshanAgnAnAviratirUpastrividha savikArashchaitanyapariNAma parasparamavisheShadarshanenAvisheShagnAnenAvisheSharatyA cha samastan bhedamapahnutya gneyagnAyakabhAvA- pannayo parAtmano sAmAnAdhikaraNyenAnubhavanAddharmohamadharmohamAkAshamahan kAlohan pudgalohan
isIprakAr ‘krodh’ padako badalakar mAn, mAyA, lobh, moh, rAg, dveSh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshanake solah sUtra vyAkhyAnarUp lenA chAhiye; aur is upadeshase dUsare bhI vichArane chAhiye .
bhAvArtha : — agnAnarUp arthAt mithyAdarshan – agnAn-aviratirUp tIn prakArakA jo savikAr chaitanyapariNAm hai vah apanA aur parakA bhed na jAnakar ‘main krodh hUn, main mAn hUn’ ityAdi mAnatA hai; isaliye agnAnI jIv us agnAnarUp savikAr chaitanyapariNAmakA kartA hotA hai aur vah agnAnarUp bhAv usakA karma hotA hai ..94..
gAthArtha : — [trividha ] tIn prakArakA [eSha ] yah [upayoga ] upayog [dharmAdikam ] ‘main dharmAstikAy Adi hUn’ aisA [Atmavikalpan ] apanA vikalpa [karoti ] karatA hai; isaliye [sa ] AtmA [tasya upayogasya ] us upayogarUp [AtmabhAvasya ] apane bhAvakA [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — vAstavamen yah sAmAnyarUpase agnAnarUp jo mithyAdarshan – agnAn-aviratirUp tIn prakArakA savikAr chaitanyapariNAm hai vah, parake aur apane avisheSh darshanase, avisheSh gnAnase aur avisheSh rati(lInatA)se samasta bhedako chhipAkar, gneyagnAyakabhAvako prApta aise sva-parakA
Page 172 of 642
PDF/HTML Page 205 of 675
single page version
jIvAntaramahamityAtmano vikalpamutpAdayati; tatoyamAtmA dharmohamadharmohamAkAshamahan kAlohan pudgalohan jIvAntaramahamiti bhrAntyA sopAdhinA chaitanyapariNAmen pariNaman tasya sopAdhichaitanya- pariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt .
yatkil krodhohamityAdivaddharmohamityAdivachcha paradravyANyAtmIkarotyAtmAnamapi paradravyI- sAmAnya adhikaraNase anubhav karanese, ‘main dharma hUn, main adharma hUn, main AkAsh hUn, main kAl hUn, main pudgal hUn, main anya jIv hUn’ aisA apanA vikalpa utpanna karatA hai; isaliye, ‘‘main dharma hUn, main adharma hUn, main AkAsh hUn, main kAl hUn, main pudgal hUn, main anya jIv hUn’ aisI bhrAntike kAraN jo sopAdhik (upAdhiyukta) hai aise chaitanyapariNAmarUp pariNamit hotA huA yah AtmA us sopAdhik chaitanyapariNAmarUp apane bhAvakA kartA hotA hai .
bhAvArtha : — dharmAdike vikalpake samay jo, svayam shuddha chaitanyamAtra honekA bhAn na rakhakar, dharmAdike vikalpamen ekAkAr ho jAtA hai vah apaneko dharmAdidravyarUp mAnatA hai ..95..
isaprakAr, agnAnarUp chaitanyapariNAm apaneko dharmAdidravyarUp mAnatA hai, isaliye agnAnI jIv us agnAnarUp sopAdhik chaitanyapariNAmakA kartA hotA hai aur vah agnAnarUp bhAv usakA karma hotA hai .
gAthArtha : — [evan tu ] isaprakAr [mandabuddhi ] mandabuddhi arthAt agnAnI [agnAnabhAven ] agnAnabhAvase [parANi dravyANi ] par dravyonko [AtmAnan ] apanerUp [karoti ] karatA hai [api cha ] aur [AtmAnam ] apaneko [paran ] par [karoti ] karatA hai .
Page 173 of 642
PDF/HTML Page 206 of 675
single page version
karotyevamAtmA, tadayamasheShavastusambandhavidhuraniravadhivishuddhachaitanyadhAtumayopyagnAnAdev savikAr- sopAdhIkRutachaitanyapariNAmatayA tathAvidhasyAtmabhAvasya kartA pratibhAtItyAtmano bhUtAviShTadhyAnA- viShTasyev pratiShThitan kartRutvamUlamagnAnam . tathA hi — yathA khalu bhUtAviShTognAnAdbhUtAtmAnAvekI- kurvannamAnuShochitavishiShTacheShTAvaShTambhanirbharabhayangkarArambhagambhIrAmAnuShavyavahAratayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti, tathAyamAtmApyagnAnAdev bhAvyabhAvakau parAtmAnAvekIkurvannavikArAnubhUtimAtra- bhAvakAnuchitavichitrabhAvyakrodhAdivikArakarambitachaitanyapariNAmavikAratayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti . yathA vAparIkShakAchAryAdeshen mugdha kashchinmahiShadhyAnAviShTognAnAnmahiShAtmAnAvekI- kurvannAtmanyabhrangkaShaviShANamahAmahiShatvAdhyAsAtprachyutamAnuShochitApavarakadvAravinissaraNatayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti, tathAyamAtmApyagnAnAd gneyagnAyakau parAtmAnAvekIkurvannAtmani paradravyAdhyAsAnnoindriyaviShayIkRutadharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvAntaraniruddhashuddhachaitanyadhAtutayA ityAdikI bhAnti AtmA paradravyonko apanerUp karatA hai aur apaneko bhI paradravyarUp karatA hai; isaliye yah AtmA, yadyapi vah samasta vastuonke sambandhase rahit asIm shuddha chaitanyadhAtumay hai tathApi, agnAnake kAraN hI savikAr aur sopAdhik kiye gaye chaitanyapariNAmavAlA honese us prakArake apane bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai . isaprakAr, bhUtAviShTa (jisake sharIramen bhUt praviShTa ho aise) puruShakI bhAnti aur dhyAnAviShTa (dhyAn karanevAle) puruShakI bhAnti, AtmAke kartRutvakA mUl agnAn siddha huA . yah pragaT dRuShTAtase samajhAte hain : —
jaise bhUtAviShTa puruSh agnAnake kAraN bhUtako aur apaneko ek karatA huA, amanuShyochit vishiShTa cheShTAonke avalamban sahit bhayankar 1Arambhase yukta amAnuShik vyavahAravAlA honese us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai; isIprakAr yah AtmA bhI agnAnake kAraN hI bhAvya- bhAvakarUp parako aur apaneko ek karatA huA, avikAr anubhUtimAtra bhAvakake liye anuchit vichitra bhAvyarUp krodhAdi vikAronse mishrit chaitanyapariNAmavikAravAlA honese us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai . aur jaise aparIkShak AchAryake upadeshase bhainsekA dhyAn karatA huA koI bholA puruSh agnAnake kAraN bhainseko aur apaneko ek karatA huA, ‘main gaganasparshI sIngomvAlA baDA bhainsA hUn’ aise adhyAsake kAraN manuShyochit jo kamareke dvAramense bAhar nikalanA usase chyut hotA huA us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai, isIprakAr yah AtmA bhI agnAnake kAraN gneyagnAyakarUp parako aur apaneko ek karatA huA, ‘main paradravya hUn’ aise adhyAsake kAraN manake viShayabhUt kie gae dharma, adharma, AkAsh, kAl, pudgal aur anya jIvake dvArA (apanI) 1. Arambha = kArya; vyApAr; hinsAyukta vyApAr .
Page 174 of 642
PDF/HTML Page 207 of 675
single page version
tathendriyaviShayIkRutarUpipadArthatirohitakevalabodhatayA mRutakakalevaramUrchchhitaparamAmRutavignAnaghanatayA cha tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti .
shuddha chaitanyadhAtu rukI honese tathA indriyonke viShayarUp kiye gaye rUpI padArthonke dvArA (apanA) keval bodh ( – gnAn) DhankA huA honese aur mRutak klevar ( – sharIr)ke dvArA param amRutarUp vignAnaghan (svayam) mUrchchhit huA honese us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai .
bhAvArtha : — yah AtmA agnAnake kAraN, achetan karmarUp bhAvakake krodhAdi bhAvyako chetan bhAvakake sAth ekarUp mAnatA hai; aur vah, jaD gneyarUp dharmAdidravyonko bhI gnAyakake sAth ekarUp mAnatA hai . isaliye vah savikAr aur sopAdhik chaitanyapariNAmakA kartA hotA hai .
yahAn, krodhAdike sAth ekatvakI mAnyatAse utpanna honevAlA kartRutva samajhAneke liye bhUtAviShTa puruShakA dRuShTAnta diyA hai aur dharmAdik anya dravyonke sAth ekatvakI mAnyatAse utpanna honevAlA kartRutva samajhAneke liye dhyAnAviShTa puruShakA dRuShTAnta diyA hai ..96..
‘isase (pUrvokta kAraNase) yah siddha huA ki gnAnase kartRutvakA nAsh hotA hai’ yahI sab kahate hain : —
gAthArtha : — [eten tu ] is (pUrvokta) kAraNase [nishchayavidbhi ] nishchayake jAnanevAle gnAniyonne [sa AtmA ] is AtmAko [kartA ] kartA [parikathita ] kahA hai — [evan khalu ] aisA nishchayase [ya ] jo [jAnAti ] jAnatA hai [sa ] vah (gnAnI hotA huA) [sarvakartRutvam ] sarvakartRutvako [munychati ] chhoDatA hai .
Page 175 of 642
PDF/HTML Page 208 of 675
single page version
yenAyamagnAnAtparAtmanorekatvavikalpamAtmana karoti tenAtmA nishchayata kartA pratibhAti, yastvevan jAnAti sa samastan kartRutvamutsRujati, tata sa khalvakartA pratibhAti . tathA hi — ihAyamAtmA kilAgnAnI sannagnAnAdAsansAraprasiddhen militasvAdasvAdanen mudritabhedasamvedan- shaktiranAdit ev syAt; tata parAtmAnAvekatven jAnAti; tata krodhohamityAdivikalpamAtmana karoti; tato nirvikalpAdakRutakAdekasmAdvignAnaghanAtprabhraShTo vAramvAramanekavikalpai pariNaman kartA pratibhAti . gnAnI tu san gnAnAttadAdiprasidhyatA pratyek svAdasvAdanenonmudritabhedasamvedanashakti syAt; tatonAdinidhanAnavaratasvadamAnanikhilarasAntaraviviktAtyantamadhurachaitanyaikarasoyamAtmA bhinnarasA kaShAyAstai sah yadekatvavikalpakaraNan tadagnAnAdityevan nAnAtven parAtmAnau jAnAti; tatokRutakamekan gnAnamevAhan, na puna kRutakoneka krodhAdirapIti krodhohamityAdivikalpamAtmano
TIkA : — kyonki yah AtmA agnAnake kAraN parake aur apane ekatvakA Atmavikalpa karatA hai, isaliye vah nishchayase kartA pratibhAsit hotA hai — jo aisA jAnatA hai vah samasta kartRutvako chhoD detA hai, isaliye vah nishchayase akartA pratibhAsit hotA hai . ise spaShTa samajhAte hain : —
yah AtmA agnAnI hotA huA, agnAnake kAraN anAdi sansArase lekar mishrit ( – paraspar mile hue) svAdakA svAdan – anubhavan honese (arthAt pudgalakarmake aur apane svAdakA ekamekarUpase mishra anubhavan honese), jisakI bhedasamvedan (bhedagnAn)kI shakti mund gaI hai aisA anAdise hI hai; isaliye vah sva-parako ekarUp jAnatA hai; isIliye ‘main krodh hUn’ ityAdi Atmavikalpa karatA hai; isaliye nirvikalpa, akRutrim, ek vignAnaghan(svabhAv)se bhraShTa hotA huA bArambAr anek vikalparUp pariNamit hotA huA kartA pratibhAsit hotA hai .
aur jab AtmA gnAnI hotA hai tab, gnAnake kAraN gnAnake prArambhase lekar pRuthak pRuthak svAdakA svAdan – anubhavan honese (pudgalakarmake aur apane svAdakA — ekarUp nahIn kintu — bhinna-bhinnarUp anubhavan honese), jisakI bhedasamvedanashakti khul gaI hai aisA hotA hai; isaliye vah jAnatA hai ki ‘‘anAdinidhan, nirantar svAdamen AnevAlA, samasta anya rasonse vilakShaN (bhinna), atyanta madhur chaitanya ras hI ek jisakA ras hai aisA yah AtmA hai aur kaShAy usase bhinna (kaluShit) rasavAle hain; unake sAth jo ekatvakA vikalpa karanA hai vah agnAnase hai’’; isaprakAr parako aur apaneko bhinnarUp jAnatA hai; isaliye ‘akRutrim (nitya), ek gnAn hI main hUn kintu kRutrim (anitya), anek jo krodhAdik hain vah main nahIn hUn’ aisA jAnatA huA ‘main krodh hUn’ ityAdi Atmavikalpa kinchitmAtra bhI nahIn karatA;
Page 176 of 642
PDF/HTML Page 209 of 675
single page version
manAgapi na karoti; tata samastamapi kartRutvamapAsyati; tato nityamevodAsInAvastho jAnan evAste; tato nirvikalpokRutak eko vignAnaghano bhUtotyantamakartA pratibhAti .
gnAnan svayam kil bhavannapi rajyate ya .
gAn dogdhi dugdhamiv nUnamasau rasAlam ..57..
isaliye samasta kartRutvako chhoD detA hai; ata sadA hI udAsIn avasthAvAlA hotA huA mAtra jAnatA hI rahatA hai; aur isaliye nirvikalpa, akRutrim, ek vignAnaghan hotA huA atyanta akartA pratibhAsit hotA hai .
bhAvArtha : — jo paradravyake aur paradravyake bhAvonke kartRutvako agnAn jAnatA hai vah svayam kartA kyon banegA ? yadi agnAnI banA rahanA ho to paradravyakA kartA banegA ! isaliye gnAn honeke bAd paradravyakA kartRutva nahIn rahatA ..97..
shlokArtha : — [kil ] nishchayase [svayam gnAnan bhavan api ] svayam gnAnasvarUp hone par bhI [agnAnata tu ] agnAnake kAraN [ya ] jo jIv [satRuNAbhyavahArakArI ] ghAsake sAth ekamek hue sundar bhojanako khAnevAle hAthI Adi pashuonkI bhAnti, [rajyate ] rAg karatA hai (rAgakA aur apanA mishra svAd letA hai) [asau ] vah, [dadhIkShumadhurAmlarasAtigRuddhayA ] shrIkhanDake khaTTe-mIThe svAdakI ati lolupatAse [rasAlam pItvA ] shrIkhaNDako pItA huA bhI [gAn dugdham dogdhi iv nUnam ] svayam gAyakA dUdh pI rahA hai aisA mAnanevAle puruShake samAn hai
bhAvArtha : — jaise hAthIko ghAsake aur sundar AhArake bhinna svAdakA bhAn nahIn hotA usIprakAr agnAnIko pudgalakarmake aur apane bhinna svAdakA bhAn nahIn hotA; isaliye vah ekAkArarUpase rAgAdimen pravRutta hotA hai . jaise shrIkhaNDakA svAdalolup puruSh, (shrIkhaNDake) svAdabhedako na jAnakar, shrIkhaNDake svAdako mAtra dUdhakA svAd jAnatA hai usIprakAr agnAnI jIv sva-parake mishra svAdako apanA svAd samajhatA hai .57.
Page 177 of 642
PDF/HTML Page 210 of 675
single page version
agnAnAttamasi dravanti bhujagAdhyAsen rajjau janA .
shuddhagnAnamayA api svayamamI kartrIbhavantyAkulA ..58..
jAnAti hans iv vApayasorvisheSham .
jAnIt ev hi karoti na kinchanApi ..59..
shlokArtha : — [agnAnAt ] agnAnake kAraN [mRugatRuShNikAn jaladhiyA ] mRugamarIchikAmen jalakI buddhi honese [mRugA pAtun dhAvanti ] hiraN use pIneko dauDate hain; [agnAnAt ] agnAnake kAraN hI [tamasi rajjau bhujagAdhyAsen ] andhakAramen paDI huI rassImen sarpakA adhyAs honese [janA dravanti ] log (bhayase) bhAgate hain; [cha ] aur (isIprakAr) [agnAnAt ] agnAnake kAraN [amI ] ye jIv, [vAtottarangAbdhivat ] pavanase tarangit samudrakI bhAnti [vikalpachakrakaraNAt ] vikalponke samUhako karanese — [shuddhagnAnamayA api ] yadyapi ve svayam shuddhagnAnamay hain tathApi — [AkulA ] Akulit hote hue [svayam ] apane Ap hI [kartrIbhavanti ] kartA hote hain .
bhAvArtha : — agnAnase kyA kyA nahIn hotA ? hiraN bAlUkI chamakako jal samajhakar pIne dauDate hain aur isaprakAr ve khed-khinna hote hain . andheremen paDI huI rassIkoe sarpa mAnakar log usase Darakar bhAgate hain . isIprakAr yah AtmA, pavanase kShubdha (tarangit) huye samudrakI bhAnti, agnAnake kAraN anek vikalpa karatA huA kShubdha hotA hai aur isaprakAr – yadyapi paramArthase vah shuddhagnAnaghan hai tathApi — agnAnase kartA hotA hai .58.
shlokArtha : — [hansa vApayaso iv ] jaise hans dUdh aur pAnIke visheSh-(antar)ko jAnatA hai usIprakAr [ya ] jo jIv [gnAnAt ] gnAnake kAraN [vivechakatayA ] vivekavAlA (bhedagnAnavAlA) honese [parAtmano tu ] parake aur apane [visheSham ]ivasheShako [jAnAti ] jAnatA
Page 178 of 642
PDF/HTML Page 211 of 675
single page version
gnAnAdevollasati lavaNasvAdabhedavyudAsa .
krodhAdeshcha prabhavati bhidA bhindatI kartRubhAvam ..60..
usIprakAr) [achalan chaitanyadhAtum ] achal chaitanyadhAtumen [sadA ] sadA [adhirUDha ] ArUDh hotA
huA (usakA Ashray letA huA) [jAnIt ev hi ] mAtra jAnatA hI hai, [kinchan api na karoti ]
kinchitmAtra bhI kartA nahIn hotA (arthAt gnAtA hI rahatA hai, karttA nahIn hotA) .
shlokArtha : — [jvalan-payaso auShNya-shaitya-vyavasthA ] (garma pAnImen) agnikI uShNatAkA aur pAnIkI shItalatAkA bhed [gnAnAt ev ] gnAnase hI pragaT hotA hai . [lavaNasvAdabhedavyudAsa gnAnAt ev ullasati ] namakake svAdabhedakA nirasan ( – nirAkaraN, asvIkAr, upekShA) gnAnase hI hotA hai (arthAt gnAnase hI vyanjanagat namakakA sAmAnya svAd ubhar AtA hai aur svAdakA svAdavisheSh nirasta hotA hai) . [svarasavikasannityachaitanyadhAto cha krodhAde bhidA ] nij rasase vikasit honevAlI nitya chaitanyadhAtukA aur krodhAdi bhAvonkA bhed, [kartRubhAvam bhindatI ] kartRutvako ( – kartApanake bhAvako) bhedatA huA — toDatA huA, [gnAnAt ev prabhavati ] gnAnase hI pragaT hotA hai .60.
ab, agnAnI bhI apane hI bhAvako karatA hai, kintu pudgalake bhAvako kabhI nahIn karatA — is arthakA, AgekI gAthAkA sUchak shlok kahate hain : —
shlokArtha : — [evan ] isaprakAr [anyjasA ] vAstavamen [AtmAnam ] apaneko [agnAnan gnAnam api ] agnAnarUp yA gnAnarUp [kurvan ] karatA huA [ AtmA AtmabhAvasya kartA syAt ] AtmA apane hI bhAvakA kartA hai, [parabhAvasya ] parabhAvakA (pudgalake bhAvonkA) kartA to [kvachit na ] kadApi nahIn hai .61.
Page 179 of 642
PDF/HTML Page 212 of 675
single page version
vyavahAriNAn hi yato yathAyamAtmAtmavikalpavyApArAbhyAn ghaTAdiparadravyAtmakan bahikarma kurvan pratibhAti tatastathA krodhAdiparadravyAtmakan cha samastamantakarmApi karotyavisheShAdi-
shlokArtha : — [AtmA gnAnan ] AtmA gnAnasvarUp hai, [svayam gnAnan ] svayam gnAn hI hai; [gnAnAt anyat kim karoti ] vah gnAnake atirikta anya kyA kare ? [AtmA parabhAvasya kartA ] AtmA parabhAvakA kartA hai [ayan ] aisA mAnanA (tathA kahanA) so [vyavahAriNAm moha ] vyavahArI jIvonkA moh (agnAn) hai .62.
gAthArtha : — [vyavahAreN tu ] vyavahArase arthAt vyavahArI jan mAnate hain ki [ih ] jagatamen [AtmA ] AtmA [ghaTapaTarathAn dravyANi ] ghaT, paT, rath ityAdi vastuonko, [cha ] aur [karaNAni ] indriyonko, [vividhAni ] anek prakArake [karmANi ] krodhAdi dravyakarmonko [cha nokarmANi ] aur sharIrAdik nokarmonko [karoti ] karatA hai .
TIkA : — jisane apane (ichchhArUp) vikalpa aur (hastAdikI kriyArUp) vyApArake dvArA yah AtmA ghaT Adi paradravyasvarUp bAhyakarmako karatA huA (vyavahArI janonko) pratibhAsit hotA hai, isaliye usIprakAr (AtmA) krodhAdi paradravyasvarUp samasta antarang karmako bhI —
Page 180 of 642
PDF/HTML Page 213 of 675
single page version
tyasti vyAmoha .
yadi khalvayamAtmA paradravyAtmakan karma kuryAt tadA pariNAmapariNAmibhAvAnyathAnup- patterniyamen tanmaya syAt; na cha dravyAntaramayatve dravyochchhedApattestanmayosti . tato vyApya- vyApakabhAven na tasya kartAsti . (uparokta) donon karma paradravyasvarUp hain, isaliye unamen antar na honese — karatA hai, aisA vyavahArI janonkA vyAmoh (bhrAnti, agnAn) hai .
bhAvArtha : — ghaT-paT, karma-nokarma ityAdi paradravyonko AtmA karatA hai aisA mAnanA so vyavahArI janonkA vyavahAr hai, agnAn hai ..98..
gAthArtha : — [yadi cha ] yadi [sa ] AtmA [paradravyANi ] paradravyonko [kuryAt ] kare to vah [niyamen ] niyamase [tanmaya ] tanmay arthAt paradravyamay [bhavet ] ho jAye; [yasmAt na tanmaya ] kintu tanmay nahIn hai, [ten ] isaliye [sa ] vah [teShAn ] unakA [kartA ] kartA [na bhavati ] nahIn hai .
TIkA : — yadi nishchayase yah AtmA paradravyasvarUp karmako kare to, pariNAm-pariNAmIbhAv anya kisI prakArase na ban sakanese, vah (AtmA) niyamase tanmay (paradravyamay) ho jAye; parantu vah tanmay nahIn hai, kyonki koI dravya anyadravyamay ho jAye to us dravyake nAshakI Apatti ( – doSh) A jAyegA . isaliye AtmA vyApyavyApakabhAvase paradravyasvarUp karmakA kartA nahIn hai .
Page 181 of 642
PDF/HTML Page 214 of 675
single page version
yatkil ghaTAdi krodhAdi vA paradravyAtmakan karma tadayamAtmA tanmayatvAnuShangAt vyApyavyApakabhAven tAvanna karoti, nityakartRutvAnuShangAnnimittanaimittikabhAvenApi na tatkuryAt . anityau yogopayogAvev tatra nimittatven kartArau . yogopayogayostvAtmavikalpavyApArayo kartAkarmabhAv athavA pariNAm-pariNAmIbhAv ek dravyamen hI ho sakatA hai . isIprakAr yadi ek dravya dUsare dravyarUp ho jAye, to us dravyakA hI nAsh ho jAye yah baDA doSh A jAyegA . isaliye ek dravyako dUsare dravyakA kartA kahanA uchit nahIn hai ..99..
ab yah kahate hain ki AtmA (vyApyavyApakabhAvase hI nahIn kintu ) nimitta- naimittikabhAvase bhI kartA nahIn hai : —
gAthArtha : — [jIva ] jIv [ghaTan ] ghaTako [na karoti ] nahIn karatA, [paTan na ev ] paTako nahIn karatA, [sheShakAni ] sheSh koI [dravyANi ] dravyonko [na ev ] nahIn karatA; [cha ] parantu [yogopayogau ] jIvake yog aur upayog [utpAdakau ] ghaTAdiko utpanna karanevAle nimitta hain [tayo ] unakA [kartA ] kartA [bhavati ] jIv hotA hai .
TIkA : — vAstavamen jo ghaTAdik tathA krodhAdik paradravyasvarUp karma hai usako yah AtmA vyApyavyApakabhAvase to nahIn karatA, kyonki yadi aisA kare to tanmayatAkA prasang A jAye; tathA vah nimitta-naimittikabhAvase bhI usako nahIn karatA, kyonki yadi aisA kare to nityakartRutvakA (sarva avasthAommen kartRutva honekA) prasang A jAyegA . anitya (jo sarva avasthAommen vyApta nahIn hote aise) yog aur upayog hI nimittarUpase usake ( – paradravyasvarUp karmake) kartA hain . (rAgAdivikArayukta chaitanyapariNAmarUp) apane vikalpako aur (Atmapradeshonke chalanarUp) apane
Page 182 of 642
PDF/HTML Page 215 of 675
single page version
kadAchidagnAnen karaNAdAtmApi kartAstu tathApi na paradravyAtmakakarmakartA syAt .
vyApArako kadAchit agnAnake kAraN yog aur upayogakA to AtmA bhI kartA (kadAchit) bhale ho tathApi paradravyasvarUp karmakA kartA to (nimittarUpase bhI kadApi) nahIn hai .
bhAvArtha : — yog arthAt (man-vachan-kAyake nimittase honevAlA) AtmapradeshonkA parispandan (chalan) aur upayog arthAt gnAnakA kaShAyonke sAth upayukta honA-juDanA . yah yog aur upayog ghaTAdik aur krodhAdikako nimitta hain, isaliye unhen to ghaTAdik tathA krodhAdikakA nimittakartA kahA jAye, parantu AtmAko unakA kartA nahIn kahA jA sakatA . AtmAko sansAr-avasthAmen agnAnase mAtra yog-upayogakA kartA kahA jA sakatA hai .
tAtparya yah hai ki — dravyadRuShTise koI dravya kisI anya dravyakA kartA nahIn hai; parantu paryAyadRuShTise kisI dravyakI paryAy kisI samay kisI anya dravyakI paryAyako nimitta hotI hai, isaliye is apekShAse ek dravyakA pariNAm anya dravyake pariNAmakA nimittakartA kahalAtA hai . paramArthase dravya apane hI pariNAmakA kartA hai; anyake pariNAmakA anyadravya kartA nahIn hotA ..100..
gAthArtha : — [ye ] jo [gnAnAvaraNAni ] gnAnAvaraNAdik [pudgaladravyANAn ] pudgaladravyonke [pariNAmA ] pariNAm [bhavanti ] hain [tAni ] unhen [ya AtmA ] jo AtmA [na karoti ] nahIn karatA, parantu [jAnAti ] jAnatA hai [sa ] vah [gnAnI ] gnAnI [bhavati ] hai .
Page 183 of 642
PDF/HTML Page 216 of 675
single page version
ye khalu pudgaladravyANAn pariNAmA gorasavyAptadadhidugdhamadhurAmlapariNAmavatpudgaladravyavyAptatven bhavanto gnAnAvaraNAni bhavanti tAni taTasthagorasAdhyakSha iv na nAm karoti gnAnI, kintu yathA sa gorasAdhyakShastaddarshanamAtmavyAptatven prabhavadvayApya pashyatyev tathA pudgaladravyapariNAmanimittan gnAnamAtmavyApyatven prabhavadvayApya jAnAtyev . evan gnAnI gnAnasyaiv kartA syAt .
evamev cha gnAnAvaraNapadaparivartanen karmasUtrasya vibhAgenopanyAsAddarshanAvaraNavedanIy- mohanIyAyurnAmagotrAntarAyasUtrai saptabhi sah moharAgadveShakrodhamAnamAyAlobhanokarmamanovachanakAy- shrotrachakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .
TIkA : — jaise dUdh-dahI jo ki gorasake dvArA vyApta hokar utpanna honevAle gorasake mIThe-khaTTe pariNAm hain, unhen gorasakA taTastha dRuShTA puruSh karatA nahIn hai, isIprakAr gnAnAvaraNAdik jo ki vAstavamen pudgaladravyake dvArA vyApta hokar utpanna honevAle pudgaladravyake pariNAm hain, unhen gnAnI karatA nahIn hain; kintu jaise vah gorasakA dRuShTA, svata (dekhanevAlese) vyApta hokar utpanna honevAle goras-pariNAmake darshanamen vyApta hokar, mAtra dekhatA hI hai, isIprakAr gnAnI, svata (gnAnIse) vyApta hokar utpanna honevAle, pudgaladravya-pariNAm jisakA nimitta hai aise gnAnamen vyApta hokar, mAtra jAnatA hI hai . isaprakAr gnAnI gnAnakA hI kartA hai .
aur isIprakAr ‘gnAnAvaraN’ pad palaTakar karma-sUtrakA (karmakI gAthAkA)vibhAg karake kathan karanese darshanAvaraN, vedanIy, mohanIy, Ayu, nAm, gotra aur antarAyake sAt sUtra tathA unake sAth moh, rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshanake solah sUtra vyAkhyAnarUp karanA; aur is upadeshase anya bhI vichAr lenA ..101..
Page 184 of 642
PDF/HTML Page 217 of 675
single page version
ih khalvanAderagnAnAtparAtmanorekatvAdhyAsen pudgalakarmavipAkadashAbhyAn mandatIvrasvAdAbhyAm- chalitavignAnaghanaikasvAdasyApyAtmana svAdan bhindAna shubhamashubhan vA yo yan bhAvamagnAnarUpamAtmA karoti sa AtmA tadA tanmayatven tasya bhAvasya vyApakatvAdbhavati kartA, sa bhAvopi cha tadA tanmayatven tasyAtmano vyApyatvAdbhavati karma; sa ev chAtmA tadA tanmayatven tasya bhAvasya bhAvakatvAdbhavatyanubhavitA, sa bhAvopi cha tadA tanmayatven tasyAtmano bhAvyatvAdbhavatyanubhAvya . evamagnAnI chApi parabhAvasya na kartA syAt .
gAthArtha : — [AtmA ] AtmA [yan ] jis [shubham ashubham ] shubh yA ashubh [bhAvan ] (apane) bhAvako [karoti ] karatA hai [tasya ] us bhAvakA [sa ] vah [khalu ] vAstavamen [kartA ] kartA hotA hai, [tat ] vah (bhAv) [tasya ] usakA [karma ] karma [bhavati ] hotA hai [sa AtmA tu ] aur vah AtmA [tasya ] usakA (us bhAvarUp karmakA) [vedaka ] bhoktA hotA hai .
TIkA : — apanA achalit vignAnaghanasvarUp ek svAd hone par bhI is lokamen jo yah AtmA anAdikAlIn agnAnake kAraN parake aur apane ekatvake adhyAsase manda aur tIvra svAdayukta pudgalakarmake vipAkakI do dashAonke dvArA apane (vignAnaghanasvarUp) svAdako bhedatA huA agnAnarUp shubh yA ashubh bhAvako karatA hai, vah AtmA us samay tanmayatAse us bhAvakA vyApak honese usakA kartA hotA hai aur vah bhAv bhI us samay tanmayatAse us AtmAkA vyApya honese usakA karma hotA hai; aur vahI AtmA us samay tanmayatAse us bhAvakA bhAvak honese usakA anubhav karanevAlA (bhoktA) hotA hai aur vah bhAv bhI us samay tanmayatAse us AtmAkA bhAvya honese usakA anubhAvya (bhogya) hotA hai . isaprakAr agnAnI bhI parabhAvakA kartA nahIn hai .
bhAvArtha : — pudgalakarmakA uday hone par, gnAnI use jAnatA hI hai arthAt vah gnAnakA hI kartA hotA hai aur agnAnI agnAnake kAraN karmodayake nimittase honevAle apane agnAnarUp shubhAshubh bhAvonkA kartA hotA hai . isaprakAr gnAnI apane gnAnarUp bhAvakA aur agnAnI apane agnAnarUp bhAvakA kartA hai; parabhAvakA kartA to gnAnI athavA agnAnI koI bhI nahIn hai ..102..
Page 185 of 642
PDF/HTML Page 218 of 675
single page version
ih kil yo yAvAn kashchidvastuvisheSho yasmin yAvati kasminshchichchidAtmanyachidAtmani vA dravye guNe cha svarasat evAnAdit ev vRutta, sa khalvachalitasya vastusthitisImno bhettumashakyatvAtta- sminnev vartet, na puna dravyAntaran guNAntaran vA sankrAmet . dravyAntaran guNAntaran vAsankrAmanshcha kathan tvanyan vastuvisheShan pariNAmayet ? ata parabhAva kenApi na kartun pAryet .
gAthArtha : — [ya ] jo vastu (arthAt dravya) [yasmin dravye ] jis dravyamen aur [guNe ] guNamen vartatI hai [sa ] vah [anyasmin tu ] anya [dravye ] dravyamen tathA guNamen [na sankrAmati ] sankramaNako prApta nahIn hotI (badalakar anyamen nahIn mil jAtI); [anyat asankrAnta ] anyarUpase sankramaNako prApta na hotI huI [sa ] vah (vastu), [tat dravyam ] anya vastuko [kathan ] kaise [pariNAmayati ] pariNaman karA sakatI hai ?
TIkA : — jagatmen jo koI jitanI vastu jis kisI jitane chaitanyasvarUp yA achaitanyasvarUp dravyamen aur guNamen nij rasase hI anAdise hI vartatI hai vah, vAstavamen achalit vastusthitikI maryAdAko toDanA ashakya honese, usImen (apane utane dravya-guNamen hI) vartatI hai, parantu dravyAntar yA guNAntararUp sankramaNako prApta nahIn hotI; aur dravyAntar yA guNAntararUp sankramaNako prApta na hotI huI vah, anya vastuko kaise pariNamit karA sakatI hai ? (kabhI nahIn karA sakatI .) isaliye parabhAv kisIke dvArA nahIn kiyA jA sakatA .
bhAvArtha : — jo dravyasvabhAv hai use koI bhI nahIn badal sakatA, yah vastukI maryAdA hai ..103..
Page 186 of 642
PDF/HTML Page 219 of 675
single page version
yathA khalu mRuNmaye kalashe karmaNi mRuddravyamRudguNayo svarasat ev vartamAne dravyaguNAntar- sankramasya vastusthityaiv niShiddhatvAdAtmAnamAtmaguNan vA nAdhatte sa kalashakAra, dravyAntar- sankramamantareNAnyasya vastuna pariNamayitumashakyatvAt tadubhayan tu tasminnanAdadhAno na tattvatastasya kartA pratibhAti, tathA pudgalamaye gnAnAvaraNAdau karmaNi pudgaladravyapudgalaguNayo svarasat ev vartamAne dravyaguNAntarasankramasya vidhAtumashakyatvAdAtmadravyamAtmaguNan vAtmA na khalvAdhatte;
gAthArtha : — [AtmA ] AtmA [pudgalamaye karmaNi ] pudgalamay karmame [dravyaguNasya cha ] dravyako tathA guNako [na karoti ] nahIn karatA; [tasmin ] usamen [tad ubhayam ] un dononko [akurvan ] na karatA huA [sa ] vah [tasya kartA ] usakA kartA [kathan ] kaise ho sakatA hai ?
TIkA : — jaise — miTTImay ghaTarUpI karma jo ki miTTIrUpI dravyamen aur miTTIke guNamen nij rasase hI vartatA hai usamen kumhAr apaneko yA apane guNako DAlatA yA milAtA nahIn hai, kyonki (kisI vastukA) dravyAntar yA guNAntararUpamen sankramaN honekA vastusthitise hI niShedh hai; dravyAntararUpamen (anyadravyarUpamen) sankramaN prApta kiye binA anya vastuko pariNamit karanA ashakya honese, apane dravya aur guN – dononko us ghaTarUpI karmamen na DAlatA huA vah kumhAr paramArthase usakA kartA pratibhAsit nahIn hotA; isIprakAr — pudgalamay gnAnAvaraNAdi karma jo ki pudgaladravyamen aur pudgalake guNamen nij rasase hI vartatA hai usamen AtmA apane dravyako yA apane guNako vAstavamen DAlatA yA milAtA nahIn hai, kyonki (kisI vastukA) dravyAntar yA guNAntararUpamen sankramaN honA ashakya hai; dravyAntararUpamen sankramaN prApta kiye binA anya vastuko
Page 187 of 642
PDF/HTML Page 220 of 675
single page version
dravyAntarasankramamantareNAnyasya vastuna pariNamayitumashakyatvAt tadubhayan tu tasminnanAdadhAna kathan nu tattvatastasya kartA pratibhAyAt ? tata sthita khalvAtmA pudgalakarmaNAmakartA .
ih khalu paudgalikakarmaNa svabhAvAdanimittabhUtepyAtmanyanAderagnAnAttannimittabhUtenA- gnAnabhAven pariNamanAnnimittIbhUte sati sampadyamAnatvAt paudgalikan karmAtmanA kRutamiti nirvikalpa- vignAnaghanabhraShTAnAn vikalpaparAyaNAnAn pareShAmasti vikalpa . sa tUpachAr ev, na tu paramArtha . pariNamit karanA ashakya honese, apane dravya aur guN – dononko gnAnAvaraNAdi karmamen na DAlatA huA vah AtmA paramArthase usakA kartA kaise ho sakatA hai ? (kabhI nahIn ho sakatA .) isaliye vAstavamen AtmA pudgalakarmonkA akartA siddha huA ..104..
isaliye isake atirikta anya — arthAt AtmAko pudgalakarmonkA kartA kahanA so — upachAr hai, ab yah kahate hain : —
gAthArtha : — [jIve ] jIv [hetubhUte ] nimittabhUt hone par [bandhasya tu ] karmabandhakA [pariNAmam ] pariNAm hotA huA [dRuShTavA ] dekhakar, ‘[jIven ] jIvane [karma kRutan ] karma kiyA’ isaprakAr [upachAramAtreN ] upachAramAtrase [bhaNyate ] kahA jAtA hai .
TIkA : — is lokamen vAstavamen AtmA svabhAvase paudgalik karmako nimittabhUt na hone par bhI, anAdi agnAnake kAraN paudgalik karmako nimittarUp honevAle aise agnAnabhAvarUp pariNamatA honese nimittabhUt hone par, paudgalik karma utpanna hotA hai, isaliye ‘paudgalik karma AtmAne kiyA’ aisA nirvikalpa vignAnaghanasvabhAvase bhraShTa, vikalpaparAyaN agnAniyonkA vikalpa hai; vah vikalpa upachAr hI hai, paramArtha nahIn .