Page 248 of 642
PDF/HTML Page 281 of 675
single page version
ih khalu kechinnikhilakarmapakShakShayasambhAvitAtmalAbhan mokShamabhilaShantopi, taddhetubhUtan samyagdarshanagnAnachAritrasvabhAvaparamArthabhUtagnAnabhavanamAtramaikAgyrAlakShaNan samayasArabhUtan sAmAyikan pratignAyApi, durantakarmachakrottaraNaklIbatayA paramArthabhUtagnAnabhavanamAtran sAmAyikamAtmasvabhAv- malabhamAnA, pratinivRuttasthUlatamasankleshapariNAmakarmatayA pravRuttamAnasthUlatamavishuddhapariNAmakarmANa, karmAnubhavagurulAghavapratipattimAtrasantuShTachetasa, sthUlalakShyatayA sakalan karmakANDamanunmUlayanta, svayamagnAnAdashubhakarma kevalan bandhahetumadhyAsya cha, vrataniyamashIlatapaprabhRutishubhakarma bandhahetumapya- jAnanto, mokShahetumabhyupagachchhanti
hetuko [ajAnanta ] na jAnate hue — [sansAragamanahetum api ] sansAragamanakA hetu hone par bhI — [agnAnen ] agnAnase [puNyam ] puNyako (mokShakA hetu samajhakar) [ichchhanti ] chAhate hain .
TIkA : — samasta karmake pakShakA nAsh karanese utpanna honevAlA jo AtmalAbh (nij svarUpakI prApti) us AtmalAbhasvarUp mokShako is jagatamen kitane hI jIv chAhate hue bhI, mokShake kAraNabhUt sAmAyikakI — jo (sAmAyik) samyagdarshan-gnAn-chAritrasvabhAvavAle paramArthabhUt gnAnake ❃bhavanamAtra hai, ekAgratAlakShaNayukta hai aur samayasArasvarUp hai usakI — pratignA lekar bhI, duranta karmachakrako pAr karanekI napunsakatAke (-asamarthatAke) kAraN paramArthabhUt gnAnake bhavanamAtra jo sAmAyik us sAmAyikasvarUp AtmasvabhAvako na prApta hote hue, jinake atyanta sthUl sankleshapariNAmarUp karma nivRutta hue hain aur atyanta sthUl vishuddhapariNAmarUp karma pravarta rahe hain aise ve, karmake anubhavake gurutva-laghutvakI prAptimAtrase hI santuShTa chitta hote hue bhI (svayam) sthUl lakShyavAle hokar (sankleshapariNAmako chhoDate hue bhI) samasta karmakANDako mUlase nahIn ukhADate . isaprakAr ve, svayam apane agnAnase keval ashubh karmako hI bandhakA kAraN mAnakar, vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh karma bhI bandhake kAraN hone par bhI unhen bandhake kAraN na jAnate hue, mokShake kAraNarUpamen angIkAr karate hain — mokShake kAraNarUpamen unakA Ashray karate hain .
bhAvArtha : — kitane hI agnAnIjan dIkShA lete samay sAmAyikakI pratignA lete hain, parantu sUkShma aise AtmasvabhAvakI shraddhA, lakSha tathA anubhav na kar sakanese, sthUl lakShyavAle ve jIv sthUl sankleshapariNAmonko chhoDakar aise hI sthUl vishuddhapariNAmommen (shubh pariNAmommen) rAchate hain . (sankleshapariNAm tathA vishuddhapariNAm donon atyanta sthUl hain; AtmasvabhAv hI sUkShma hai .) isaprakAr ve — yadyapi vAstavikatayA sarvakarmarahit AtmasvabhAvakA anubhavan hI mokShakA kAraN hai tathApi — karmAnubhavake alpabahutvako hI bandha-mokShakA kAraN mAnakar, vrat, niyam, shIl, tap ❃bhavan = honA; pariNaman .
Page 249 of 642
PDF/HTML Page 282 of 675
single page version
mokShahetu kil samyagdarshanagnAnachAritrANi . tatra samyagdarshanan tu jIvAdishraddhAnasvabhAven gnAnasya bhavanam . jIvAdignAnasvabhAven gnAnasya bhavanan gnAnam . rAgAdipariharaNasvabhAven gnAnasya bhavanan chAritram . tadevan samyagdarshanagnAnachAritrANyekamev gnAnasya bhavanamAyAtam . tato gnAnamev paramArthamokShahetu . ityAdi shubh karmonkA mokShake hetuke rUpamen Ashray karate hain ..154..
gAthArtha : — [jIvAdishraddhAnan ] jIvAdi padArthonkA shraddhAn [samyaktvan ] samyaktva hai, [teShAn adhigama ] un jIvAdi padArthonkA adhigam [gnAnam ] gnAn hai aur [rAgAdipariharaNan ] rAgAdikA tyAg [charaNan ] chAritra hai; — [eSha tu ] yahI [mokShapatha ] mokShakA mArga hai .
TIkA : — mokShakA kAraN vAstavamen samyagdarshan-gnAn-chAritra hai . usamen, samyagdarshan to jIvAdi padArthonke shraddhAnasvabhAvarUp gnAnakA honA – pariNaman karanA hai; jIvAdi padArthonke gnAnasvabhAvarUp gnAnakA honA — pariNaman karanA so gnAn hai; rAgAdike tyAgasvabhAvarUp gnAnakA honA — pariNaman karanA so chAritra hai . ata isaprakAr yah phalit huA ki samyagdarshan-gnAn- chAritra ye tInon ek gnAnakA hI bhavan ( – pariNaman) hai . isaliye gnAn hI mokShakA paramArtha (vAstavik) kAraN hai .
bhAvArtha : — AtmAkA asAdhAraN svarUp gnAn hI hai . aur is prakaraNamen gnAnako hI pradhAn karake vivechan kiyA hai . isaliye ‘samyagdarshan, gnAn aur chAritra — in tInon svarUp gnAn hI pariNamit hotA hai’ yah kahakar gnAnako hI mokShakA kAraN kahA hai . gnAn hai vah abhed vivakShAmen
Page 250 of 642
PDF/HTML Page 283 of 675
single page version
ya khalu paramArthamokShahetoratirikto vratatapaprabhRutishubhakarmAtmA keShAnchinmokShahetu sa sarvopi pratiShiddha, tasya dravyAntarasvabhAvatvAt tatsvabhAven gnAnabhavanasyAbhavanAt, paramArthamokSha- hetorevaikadravyasvabhAvatvAt tatsvabhAven gnAnabhavanasya bhavanAt . hI hai — aisA kahanemen kuchh bhI virodh nahIn hai . isaliye kaI sthAnon par AchAryadevane TIkAmen gnAnasvarUp AtmAko ‘gnAn’ shabdase kahA hai ..155..
gAthArtha : — [nishchayArthan ] nishchayanayake viShayako [muktvA ] chhoDakar [vidvAnsa ] vidvAn [vyavahAreN ] vyavahArake dvArA [pravartante ] pravartate hain; [tu ] parantu [paramArtham AshritAnAn ] paramArthake ( – AtmasvarUpake) Ashrit [yatInAn ] yatIshvaronke hI [ka rmakShaya ] ka rmakA nAsh [vihita ] Agamamen ka hA gayA hai . (ke val vyavahAramen pravartan karanevAle panDitonke ka rmakShay nahIn hotA .)
TIkA : — kuchh log paramArtha mokShahetuse anya, jo vrat, tap ityAdi shubhakarmasvarUp mokShahetu mAnate hain, us samastahIkA niShedh kiyA gayA hai; kyonki vah (mokShahetu) anya dravyake svabhAvavAlA (pudgalasvabhAvavAlA) hai, isaliye usake sva-bhAvase gnAnakA bhavan (honA) nahIn banatA, — mAtra paramArtha mokShahetu hI ek dravyake svabhAvavAlA (jIvasvabhAvavAlA) hai, isaliye usake svabhAvake dvArA gnAnakA bhavan (honA) banatA hai .
bhAvArtha : — mokSha AtmAkA hotA hai, isaliye usakA kAraN bhI AtmasvabhAvI hI honA chAhiye . jo anya dravyake svabhAvavAlA hai usase AtmAkA mokSha kaise ho sakatA hai ? shubh karma pudgalasvabhAvI hai, isaliye usake bhavanase paramArtha AtmAkA bhavan nahIn ban sakatA; isaliye vah
Page 251 of 642
PDF/HTML Page 284 of 675
single page version
ath karmaNo mokShahetutirodhAnakaraNan sAdhayati — AtmAke mokShakA kAraN nahIn hotA . gnAn AtmasvabhAvI hai, isaliye usake bhavanase AtmAkA bhavan banatA hai; ata vah AtmAke mokShakA kAraN hotA hai . isaprakAr gnAn hI vAstavik mokShahetu hai ..156..
shlokArtha : — [ek dravyasvabhAvatvAt ] gnAn ek DDadravyasvabhAvI ( – jIvasvabhAvI – ) honese [gnAnasvabhAven ] gnAnake svabhAvase [sadA ] sadA [gnAnasya bhavanan vRuttan ] gnAnakA bhavan banatA hai; [tat ] isaliye [tad ev mokShahetu ] gnAn hI mokShakA kAraN hai .106.
shlokArtha : — [dravyAntarasvabhAvatvAt ] ka rma anyadravyasvabhAvI ( – pudgalasvabhAvI – ) honese [ka rmasvabhAven ] ka rmake svabhAvase [gnAnasya bhavanan na hi vRuttan ] gnAnakA bhavan nahIn banatA; [tat ] isaliye [ka rma mokShahetu na ] ka rma mokShakA kAraN nahIn hai .107.
shlokArtha : — [mokShahetutirodhAnAt ] ka rma mokShake kAraNakA tirodhAn ka ranevAlA hai, aur [svayam ev bandhatvAt ] vah svayam hI bandhasvarUp hai [cha ] tathA [mokShahetutirodhAyibhAvatvAt ] vah mokShake kAraNakA tirodhAyibhAvasvarUp (tirodhAnakartA) hai, isIliye [tat niShidhyate ] usakA niShedh kiyA gayA hai .108.
Page 252 of 642
PDF/HTML Page 285 of 675
single page version
vatthassa sedabhAvo jah NAsedi malamelaNAsatto . michchhattamalochchhaNNan tah sammattan khu NAdavvan ..157.. vatthassa sedabhAvo jah NAsedi malamelaNAsatto . aNNANamalochchhaNNan tah NANan hodi NAdavvan ..158.. vatthassa sedabhAvo jah NAsedi malamelaNAsatto . kasAyamalochchhaNNan tah chArittan pi NAdavvan ..159..
gAthArtha : — [yathA ] jaise [vastrasya ] vastrakA [shvetabhAva ] shvetabhAv [malamelanAsakta ] mailake milanese lipta hotA huA [nashyati ] naShTa ho jAtA hai — tirobhUt ho jAtA hai, [tathA ] usIprakAr [mithyAtvamalAvachchhannan ] mithyAtvarUpI mailase lipta hotA huA — vyApta hotA huA [samyaktvan khalu ] samyaktva vAstavamen tirobhUt ho jAtA hai [gnAtavyam ] aisA jAnanA chAhiye [yathA ] jaise [vastrasya ] vastrakA [shvetabhAva ] shvetabhAv [malamelanAsakta ] mailake milanase lipta
Page 253 of 642
PDF/HTML Page 286 of 675
single page version
gnAnasya samyaktvan mokShahetu svabhAva parabhAven mithyAtvanAmnA karmamalenAvachchhannatvAtti- rodhIyate, parabhAvabhUtamalAvachchhannashvetavastrasvabhAvabhUtashvetasvabhAvavat . gnAnasya gnAnan mokShahetu svabhAva parabhAvenAgnAnanAmnA karmamalenAvachchhannatvAttirodhIyate, parabhAvabhUtamalAvachchhannashvet- vastrasvabhAvabhUtashvetasvabhAvavat . gnAnasya chAritran mokShahetu svabhAva parabhAven kaShAyanAmnA karmamalenAvachchhannatvAttirodhIyate, parabhAvabhUtamalAvachchhannashvetavastrasvabhAvabhUtashvetasvabhAvavat . ato mokShahetutirodhAnakaraNAt karma pratiShiddham .
ath karmaNa svayam bandhatvan sAdhayati — hotA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA haiai — tirobhUt ho jAtA hai, [tathA ] usIprakAr [agnAnamalAvachchhannan ] agnAnarUpI mailase lipta hotA huA — vyApta hotA huA [gnAnan bhavati ] gnAn tirobhUt ho jAtA hai [gnAtavyam ] aisA jAnanA chAhiye . [yathA ] jaise [vastrasya ] vastrakA [shvetabhAva ] shvetabhAv [malamelanAsakta ] mailake milanese lipta hotA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai — tirobhUt ho jAtA hai, [tathA ] usIprakAr [ka ShAyamalAvachchhannan ] ka ShAyarUpI melase lipta hotA huA – vyApta hotA huA [chAritram api ] chAritra bhI tirobhUt ho jAtA hai [gnAtavyam ] aisA jAnanA chAhie .
TIkA : — gnAnakA samyaktva jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai vah, parabhAvasvarUp mithyAtva nAmak karmarUpI mailake dvArA vyApta honese, tirobhUt ho jAtA hai — jaise parabhAvasvarUp mailase vyApta huA shvet vastrakA svabhAvabhUt shvetasvabhAv tirobhUt ho jAtA hai . gnAnakA gnAn jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai vah, parabhAvasvarUp agnAn nAmak karmamalake dvArA vyApta honese tirobhUt ho jAtA hai — jaise parabhAvasvarUp mailase vyApta huA shvet vastrakA svabhAvabhUt shvetasvabhAv tirobhUt ho jAtA hai . gnAnakA chAritra jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai vah, parabhAvasvarUp kaShAy nAmak karmamalake dvArA vyApta honese tirobhUt ho jAtA hai — jaise parabhAvasvarUp mailase vyApta huA shvet vastrakA svabhAvabhUt shvetasvabhAv tirobhUt ho jAtA hai . isaliye mokShake kAraNakA ( – samyagdarshan, gnAn aur chAritrakA – ) tirodhAn karanevAlA honese karmakA niShedh kiyA gayA hai .
bhAvArtha : — samyagdarshan-gnAn-chAritra mokShamArga hai . gnAnakA samyaktvarUp pariNaman mithyAtvakarmase tirobhUt hotA hai; gnAnakA gnAnarUp pariNaman agnAnakarmase tirobhUt hotA hai; aur gnAnakA chAritrarUp pariNaman kaShAyakarmase tirobhUt hotA hai . isaprakAr mokShake kAraNabhAvonko karma tirobhUt karatA hai, isaliye usakA niShedh kiyA gayA hai ..157 se 159..
Page 254 of 642
PDF/HTML Page 287 of 675
single page version
yata svayamev gnAnatayA vishvasAmAnyavisheShagnAnashIlamapi gnAnamanAdisvapuruShAparAdh- pravartamAnakarmamalAvachchhannatvAdev bandhAvasthAyAn sarvata sarvamapyAtmAnamavijAnadagnAnabhAvenaivedamev- mavatiShThate; tato niyatan svayamev karmaiv bandha . ata svayam bandhatvAt karma pratiShiddham .
gAthArtha : — [sa ] vah AtmA [sarvagnAnadarshI ] (svabhAvase) sarvako jAnane – dekhanevAlA hai tathApi [nijen ka rmarajasA ] apane ka rmamalase [avachchhanna ] lipta hotA huA – vyApta hotA huA [sansArasamApanna ] sansArako prApta huA vah [sarvata ] sarva prakArase [sarvam ] sarvako [na vijAnAti ] nahIn jAnatA .
TIkA : — jo svayam hI gnAn honeke kAraN vishvako ( – sarvapadArthonko) sAmAnyavisheShatayA jAnaneke svabhAvavAlA hai aisA gnAn arthAt Atmadravya, anAdi kAlase apane puruShArthake aparAdhase pravartamAn karmamalake dvArA lipta yA vyApta honese hI, bandha-avasthAmen sarva prakArase sampUrNa apaneko arthAt sarva prakArase sarva gneyonko jAnanevAle apaneko na jAnatA huA, isaprakAr pratyakSha agnAnabhAvase ( – agnAnadashAmen) rah rahA hai; isase yah nishchit huA ki karma svayam hI bandhasvarUp hai . isaliye, svayam bandhasvarUp honese karmakA niShedh kiyA gayA hai .
bhAvArtha : — yahAn bhI ‘gnAn’ shabdase AtmA samajhanA chAhiye . gnAn arthAt Atmadravya svabhAvase to sabako dekhane – jAnanevAlA hai, parantu anAdise svayam aparAdhI honeke kAraN karmase AchchhAdit hai, aur isaliye vah apane sampUrNa svarUpako nahIn jAnatA; yon agnAnadashAmen rah rahA hai . isaprakAr kevalagnAnasvarUp athavA muktasvarUp AtmA karmase lipta honese agnAnarUp athavA baddharUp vartatA hai, isaliye yah nishchit huA ki karma svayam hI bandhasvarUp hai . ata karmakA niShedh kiyA gayA hai ..160..
Page 255 of 642
PDF/HTML Page 288 of 675
single page version
ab, yah batalAte hain ki karma mokShake kAraNake tirodhAyibhAvasvarUp (arthAt mithyAtvAdibhAvasvarUp ) hai : —
gAthArtha : — [samyaktvapratinibaddhan ] samyaktvako rok nevAlA [mithyAtvan ] mithyAtva hai aisA [jinavarai ] jinavaronne [parik thitam ] ka hA hai; [tasya udayen ] usake udayase [jIva ] jIv
Page 256 of 642
PDF/HTML Page 289 of 675
single page version
samyaktvasya mokShaheto svabhAvasya pratibandhakan kil mithyAtvan, tattu svayam karmaiv, tadudayAdev gnAnasya mithyAdRuShTitvam . gnAnasya mokShaheto svabhAvasya pratibandhakan kilAgnAnan, tattu svayam karmaiv, tadudayAdev gnAnasyAgnAnitvam . chAritrasya mokShaheto svabhAvasya pratibandhak : kil kaShAya, sa tu svayam karmaiv, tadudayAdev gnAnasyAchAritratvam . ata svayam mokShahetutirodhAyi- bhAvatvAt karma pratiShiddham . [mithyAdRuShTi ] mithyAdRuShTi hotA hai [iti gnAtavya ] aisA jAnanA chAhie . [gnAnasya pratinibaddhan ] gnAnako rok nevAlA [agnAnan ] agnAn hai aisA [jinavarai ] jinavaronne [parik thitam ] ka hA hai; [tasya udayen ] usake udayase [jIva ] jIv [agnAnI ] agnAnI [bhavati ] hotA hai [gnAtavya ] aisA jAnanA chAhie [chAritrapratinibaddha ] chAritrako rok nevAlA [ka ShAya ] ka ShAy hai aisA [jinavarai ] jinavaronne [parik thita ] ka hA hai; [tasya udayen ] usake udayase [jIva ] jIv [achAritra ] achAritravAn [bhavati ] hotA hai [gnAtavya ] aisA jAnanA chAhie
TIkA : — samyaktva jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai use rokanevAlA mithyAtva hai; vah (mithyAtva) to svayam karma hI hai, usake udayase hI gnAnake mithyAdRuShTipanA hotA hai . gnAn jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai use rokanevAlA agnAn hai; vah to svayam karma hI hai, usake udayase hI gnAnake agnAnIpanA hotA hai . chAritra jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai use rokanevAlI kaShAy hai; vah to svayam karma hI hai, usake udayase hI gnAnake achAritrapanA hotA hai . isaliye, svayam mokShake kAraNakA tirodhAyibhAvasvarUp honese karmakA niShedh kiyA gayA hai .
bhAvArtha : — samyagdarshan, gnAn aur chAritra mokShake kAraNarUp bhAv hain unase viparIt mithyAtvAdi bhAv hain; karma mithyAtvAdi bhAv-svarUp hai . isaprakAr karma mokShake kAraNabhUt bhAvonse viparIt bhAvasvarUp hai .
pahale tIn gAthAommen kahA thA ki karma mokShake kAraNarUp bhAvonkA — samyaktvAdik kA ghAtak hai . bAdakI ek gAthAmen yah kahA hai ki karma svayam hI bandhasvarUp hai . aur in antim tIn gAthAommen kahA hai ki karma mokShake kAraNarUp bhAvonse virodhI bhAvasvarUp hai — mithyAtvAdisvarUp hai . isaprakAr yah batAyA hai ki karma mokShake kAraNakA ghAtak hai, bandhasvarUp hai aur bandhake kAraNasvarUp hai isaliye niShiddha hai .
ashubh karma to mokShakA kAraN hai hI nahIn, pratyut bAdhak hI hai, isaliye niShiddha hI hai; parantu shubh karma bhI karmasAmAnyamen A jAtA hai, isaliye vah bhI bAdhak hI hai ata niShiddha hI hai aisA samajhanA chAhie ..161 se 163..
Page 257 of 642
PDF/HTML Page 290 of 675
single page version
sannyaste sati tatra kA kil kathA puNyasya pApasya vA .
naiShkarmyapratibaddhamuddhatarasan gnAnan svayam dhAvati ..109..
karmagnAnasamuchchayopi vihitastAvanna kAchitkShati .
mokShAy sthitamekamev paraman gnAnan vimuktan svata ..110..
shlokArtha : — [mokShArthinA idan samastam api tat ka rma ev sannyastavyam ] mokShArthIko yah samasta hI ka rmamAtra tyAg karane yogya hai . [sannyaste sati tatra puNyasya pApasya vA ki la kA ka thA ] jahAn samasta ka rmakA tyAg kiyA jAtA hai phi ra vahAn puNya yA pApakI kyA bAt hai ? (ka rmamAtra tyAjya hai tab phi ra puNya achchhA hai aur pAp burA — aisI bAtako avakAsh hI kahAn hain ? ka rmasAmAnyamen donon A gaye hain .) [samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAt mokShasya hetu bhavan ] samasta ka rmakA tyAg hone par, samyaktvAdi apane svabhAvarUp honese — pariNaman karanese mokShakA kAraNabhUt hotA huA, [naiShka rmyapratibaddham uddhatarasan ] niShka rma avasthAke sAth jisakA uddhat ( – utkaT) ras pratibaddha hai aisA [gnAnan ] gnAn [svayam ] apane Ap [dhAvati ] dauDA chalA AtA hai .
bhAvArtha : — karmako dUr karake, apane samyaktvAdisvabhAvarUp pariNaman karanese mokShakA kAraNarUp honevAlA gnAn apane Ap pragaT hotA hai, tab phi ra use kaun rok sakatA hai ? 109.
ab AshankA utpanna hotI hai ki — jab tak avirat samyagdRuShTi ityAdike karmakA uday rahatA hai tab tak gnAn mokShakA kAraN kaise ho sakatA hai ? aur karma tathA gnAn donon ( – karmake nimittase honevAlI shubhAshubh pariNati tathA gnAnapariNati donon – ) ek hI sAth kaise rah sakate hain . isake samAdhAnArtha kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [yAvat ] jab tak [gnAnasya ka rmavirati ] gnAnakI ka rmavirati [sA samyak pAk m na upaiti ] bhalibhAnti paripUrNatAko prApta nahIn hotI [tAvat ] tab tak [ka rmagnAnasamuchchaya api vihita, na kAchit kShati ] ka rma aur gnAnakA ekatritapanA shAstramen ka hA
Page 258 of 642
PDF/HTML Page 291 of 675
single page version
magnA gnAnanayaiShiNopi yadatisvachchhandamandodyamA .
ye kurvanti na karma jAtu na vashan yAnti pramAdasya cha ..111..
hai; usake ekatrit rahanemen koI bhI kShati yA virodh nahIn hai . [ki ntu ] kintu [atra api ] yahAn itanA visheSh jAnanA chAhiye ki AtmAmen [avashata yat ka rma samullasati ] avashapanen jo ka rma pragaT hotA hai [tat bandhAy ] vah to bandhakA kAraN hai, aur [mokShAy ] mokShakA kAraN to, [ek m ev paraman gnAnan sthitam ] jo ek param gnAn hai vah ek hI hai — [svata vimuktan ] jo ki svata vimukta hai (arthAt tInonkAl paradraDDavya-bhAvonse bhinna hai) .
bhAvArtha : — jab tak yathAkhyAt chAritra nahIn hotA tab tak samyagdRuShTike do dhArAen rahatI hain, — shubhAshubh karmadhArA aur gnAnadhArA . un dononke ek sAth rahanemen koI bhI virodh nahIn hai . (jaise mithyAgnAn aur samyaggnAnake paraspar virodh hai vaise karmasAmAnya aur gnAnake virodh nahIn hai .) aisI sthitimen karma apanA kArya karatA hai aur gnAn apanA kArya karatA hai . jitane anshamen shubhAshubh karmadhArA hai utane anshamen karmabandha hotA hai aur jitane anshamen gnAnadhArA hai utane anshamen karmakA nAsh hotA hai . viShay-kaShAyake vikalpa yA vrat-niyamake vikalpa — athavA shuddha svarUpakA vichAr tak bhI — karmabandhakA kAraN hai; shuddha pariNatirUp gnAnadhArA hI mokShakA kAraN hai .110.
shlokArtha : — [ka rmanayAvalambanaparA magnA ] ka rmanayake Alambanamen tatpar (arthAt (ka rmanayake pakShapAtI) puruSh DUbe hue hain, [yat ] kyonki [gnAnan na jAnanti ] ve gnAnako nahIn jAnate . [gnAnanay-eShiNa api magnA ] gnAnanayake ichchhuk (pakShapAtI) puruSh bhI DUbe hue hain, [yat ] kyonki [atisvachchhandamanda-udyamA ] ve svachchhandatAse atyanta manda-udyamI hain ( – ve svarUpaprAptikA puruShArtha nahIn ka rate, pramAdI hain aur viShayak ShAyamen vartate hain) . [te vishvasya upari taranti ] ve jIv vishvake U par tairate hain [ye svayam satatan gnAnan bhavanta ka rma na ku rvanti ] jo ki svayam nirantar gnAnarUp hote hue – pariNamate hue ka rma nahIn karate [cha ] aur [jAtu pramAdasya vashan na yAnti ] ka bhI bhI pramAdavash bhI nahIn hote ( – svarUpamen udyamI rahate hain) .
bhAvArtha : — yahAn sarvathA ekAnta abhiprAyakA niShedh kiyA hai, kyonki sarvathA ekAnta abhiprAy hI mithyAtva hai .
Page 259 of 642
PDF/HTML Page 292 of 675
single page version
mUlonmUlan sakalamapi tatkarma kRutvA balen .
gnAnajyoti kavalitatama projjajRumbhe bhareN ..112..
kitane hI log paramArthabhUt gnAnasvarUp AtmAko to jAnate nahIn aur vyavahAr darshan- charitrarUp kriyAkAnDake ADambarako mokShakA kAraN jAnakar usamen tatpar rahate hain — usakA pakShapAt karate hain . aise karmanayake pakShapAtI log — jo ki gnAnako to nahIn jAnate aur karmanayamen hI khedakhinna hain ve — sansAramen DUbate hain .
aur kitane hI log AtmasvarUpako yathArtha nahIn jAnate tathA sarvathA ekAntavAdI mithyAdRuShTiyonke upadeshase athavA apane Ap hI antarangamen gnAnakA svarUp mithyA prakArase kalpit karake usamen pakShapAt karate hain . ve apanI pariNatimen kinchitmAtra bhI parivartan hue binA apaneko sarvathA abandha mAnate hain aur vyavahAr darshanachAritrake kriyAkANDako nirarthak jAnakar chhoD dete hain . aise gnAnanayake pakShapAtI log jo ki svarUpakA koI puruShArtha nahIn karate aur shubh pariNAmonko chhoDakar svachchhandI hokar viShay-kaShAyamen vartate hain ve bhI sansArasamudramen DUbate hain .
mokShamArgI jIv gnAnarUp pariNamit hote hue shubhAshubh karmako hey jAnate hain aur shuddha pariNatiko hI upAdey jAnate hain . ve mAtra ashubh karmako hI nahIn, kintu shubh karmako bhI chhoDakar, svarUpamen sthir honeke liye nirantar udyamI rahate hain — ve sampUrNa svarUpasthiratA hone tak usakA puruShArtha karate hI rahate hain . jab tak, puruShArthakI apUrNatAke kAraN, shubhAshubh pariNAmonse chhUTakar svarUpamen sampUrNatayA sthir nahIn huA jA sakatA tab tak – yadyapi svarUpasthiratAkA Antarik-Alamban (antasAdhan) to shuddha pariNati svayam hI hai tathApi — AntarikaAlamban lenevAleko jo bAhya AlambanarUp kahe jAte hain aise (shuddha svarUpake vichAr Adi) shubh pariNAmommen ve jIv heyabuddhise pravartate hain, kintu shubh karmonko nirarthak mAnakar tathA chhoDakar svachchhandatayA ashubh karmommen pravRutta honekI buddhi unhen kabhI nahIn hotI . aise ekAnta abhiprAy rahit jIv karmakA nAsh karake, sansArase nivRutta hote hain .111.
shlokArtha : — [pItamohan ] moharUpI madirAke pInese [bhram-ras-bharAt bhedonmAdan nATayat ] bhramarasake bhArase (atishayapanese) shubhAshubh ka rmake bhedarUpI unmAdako jo nachAtA hai [tat sak lam api ka rma ] aise samasta ka rmako [balen ] apane bal dvArA [mUlonmUlan kRutvA ] samUl ukhADakar
Page 260 of 642
PDF/HTML Page 293 of 675
single page version
iti shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau puNyapApprarUpaka tRutIyongka .. [gnAnajyoti bhareN projjajRumbhe ] gnAnajyoti atyanta sAmarthya sahit pragaT huI . vah gnAnajyoti aisI hai ki [ka valitatama ] jisane agnAnarUpI andhakArakA grAs ka ra liyA hai arthAt jisane agnAnarUp andhakArakA nAsh ka ra diyA hai, [helA-unmilat ] jo lIlAmAtrase ( – sahaj puruShArthase) vik sit hotI jAtI hai aur [paramak layA sArdham Arabdhakeli ] jisane param ka lA arthAt kevalagnAnake sAth krIDA prArambha kI hai (jab tak samyagdRuShTi chhadmastha hai tab tak gnAnajyoti ke valagnAnake sAth shuddhanayake balase parokSha krIDA ka ratI hai, ke valagnAn hone par sAkShAt hotI hai .)
bhAvArtha : — Apako (gnAnajyotiko) pratibandhak karma jo ki shubhAshubh bhedarUp hokar nAchatA thA aur gnAnako bhulA detA thA use apanI shaktise ukhADakar gnAnajyoti sampUrNa sAmarthya sahit prakAshit huI . vah gnAnajyoti athavA gnAnakalA kevalagnAnarUp paramakalAkA ansh hai tathA kevalagnAnake sampUrNa svarUpako vah jAnatI hai aur us or pragati karatI hai, isaliye yah kahA hai ki ‘gnAnajyotine kevalagnAnake sAth krIDA prArambh kI hai’ . gnAnakalA sahajarUpase vikAsako prApta hotI jAtI hai aur antamen paramakalA arthAt kevalagnAn ho jAtI hai .112.
TIkA : — puNya-pAparUpase do pAtronke rUpamen nAchanevAlA karma ek pAtrarUp hokar (rangabhUmimense) bAhar nikal gayA .
bhAvArtha : — yadyapi karma sAmAnyatayA ek hI hai tathApi usane puNya-pAparUp do pAtronkA svAng dhAraN karake rangabhUmimen pravesh kiyA thA . jab use gnAnane yathArthatayA ek jAn liyA tab vah ek pAtrarUp hokar rangabhUmise bAhar nikal gayA, aur nRitya karanA banda kar diyA .
puNya ru pAp shubhAshubhabhAvani bandha bhaye sukhadukhakarA re .
bandhake kAraN hain doU rUp, inhen taji jinamuni mokSha padhAre ..
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAmen puNya-pApkA prarUpak tIsarA angka samApta huA .
Page 261 of 642
PDF/HTML Page 294 of 675
single page version
samararangaparAgatamAsravam .
jayati durjayabodhadhanurdhara ..113..
hai . us svAngako yathArthatayA jAnanevAlA samyaggnAn hai; usakI mahimArUp mangal karate hain : —
shlokArtha : — [ath ] ab [samararangaparAgatam ] samarAngaNamen Aye hue, [mahAmadanirbharamantharan ] mahAmadase bhare hue madonmatta [Asravam ] Asravako [ayam durjayabodhadhanurdhara ] yah durjay gnAn-dhanurdhar [jayati ] jIt letA hai — [udAragabhIramahodaya ] ki jis gnAnarUp bANAvalIkA mahAn uday udAr hai (arthAt Asravako jItaneke liye jitanA puruShArtha chAhie utanA vah pUrA karatA haiai) aur gambhIr hai (arthAt chhadmastha jIv jisakA pAr nahIn pA sak te) .
bhAvArtha : — yahAn Asravane nRityamanch par pravesh kiyA hai . nRityamen anek rasonkA varNan hotA hai, isaliye yahAn rasavat alankArake dvArA shAntarasamen vIrarasako pradhAn karake varNan kiyA hai ki ‘gnAnarUp dhanurdhar Asravako jItatA hai’ . samasta vishvako jItakar madonmat huA Asrav sangrAmabhUmimen Akar khaDA ho gayA; kintu gnAn to usase adhik balavAn yoddhA hai, isaliye vah Asravako jIt letA hai arthAt antarmuhUrtamen karmonkA nAsh karake kevalagnAn utpanna karatA hai . gnAnakA aisA sAmarthya hai .113.
Page 262 of 642
PDF/HTML Page 295 of 675
single page version
gAthArtha : — [mithyAtvam ] mithyAtva, [aviramaNan ] aviramaN, [ka ShAyayogau cha ] ka ShAy aur yog — yah Asrav [sangnAsangnA tu ] sangna (chetanake vikAr) bhI hai aur asangna (pudgalake vikAr) bhI hain . [bahuvidhabhedA ] vividh bhedavAle sangna Asrav — [jIve ] jo ki jIvamen utpanna hote hain vee — [tasya ev ] jIvake hI [ananyapariNAmA ] ananya pariNAm hain . [te tu ] aur asangna Asrav [gnAnAvaraNAdyasya ka rmaNa ] gnAnAvaraNAdi ka rmake [kAraNan ] kAraN (nimitta) [bhavanti ] hote hain [cha ] aur [teShAm api ] unakA bhI (asangna Asravonke bhI ka rmabandhakA nimitta honemen) [rAgadveShAdibhAvak ra jIva ] rAgadveShAdi bhAv ka ranevAlA jIv [bhavati ] kAraN (nimitta) hotA hai .
TIkA : — is jIvamen rAg, dveSh aur moh — yah Asrav apane pariNAmake nimittase (kAraNase) hote hain, isaliye ve jaD na honese chidAbhAs hain ( – arthAt jisamen chaitanyakA AbhAs hai aise hain, chidvikAr hain) .
Page 263 of 642
PDF/HTML Page 296 of 675
single page version
mithyAtvAviratikaShAyayogA pudgalapariNAmA, gnAnAvaraNAdipudgalakarmAsravaNanimittatvAt, kilAsravA . teShAn tu tadAsravaNanimittamtvanimittam agnAnamayA AtmapariNAmA rAgadveShamohA . tat AsravaNanimittatvanimittatvAt rAgadveShamohA evAsravA . te chAgnAnin ev bhavantIti arthAdevApadyate .
mithyAtva, avirati, kaShAy aur yog — yah pudgalapariNAm, gnAnAvaraNAdi pudgalakarmake AsravaNake nimitta honese, vAstavamen Asrav hain; aur unake (mithyAtvAdi pudgalapariNAmonke) karma- AsravaNake nimittatvake nimitta rAgadveShamoh hain — jo ki agnAnamay AtmapariNAm hain . isaliye (mithyAtvAdi pudgalapariNAmonke) AsravaNake nimittatvake nimittabhUt honese rAg-dveSh-moh hI Asrav hain . aur ve ( – rAgadveShamoh) to agnAnIke hI hote hain yah arthamense hI spaShTa gnAt hotA hai . (yadyapi gAthAmen yah spaShTa shabdommen nahIn kahA hai tathApi gAthAke hI arthamense yah Ashay nikalatA hai .)
bhAvArtha : — gnAnAvaraNAdi karmonke AsravaNakA ( – AgamanakA) kAraN (nimitta) to mithyAtvAdikarmake udayarUp pudgal-pariNAm hain, isaliye ve vAstavamen Asrav hain . aur unake karmAsravake nimittabhUt honekA nimitta jIvake rAgadveShamoharUp (agnAnamay) pariNAm hain, isaliye rAgadveShamoh hI Asrav hain . un rAgadveShamohako chidvikAr bhI kahA jAtA hai . ve rAgadveShamoh jIvakI agnAn-avasthAmen hI hote hain . mithyAtva sahit gnAn hI agnAn kahalAtA hai . isaliye mithyAdRuShTike arthAt agnAnIke hI rAgadveShamoharUp Asrav hote hain ..164-165..
Page 264 of 642
PDF/HTML Page 297 of 675
single page version
yato hi gnAnino gnAnamayairbhAvairagnAnamayA bhAvA parasparavirodhinovashyamev nirudhyante; tatognAnamayAnAn bhAvAnAm rAgadveShamohAnAn AsravabhUtAnAn nirodhAt gnAnino bhavatyev Asravanirodha . ato gnAnI nAsravanimittAni pudgalakarmANi baghnAti, nityamevAkartRutvAt tAni navAni na badhnan sadavasthAni pUrvabaddhAni gnAnasvabhAvatvAt kevalamev jAnAti . aisA bandha [nAsti ] nahIn hai, [Asravanirodha ] (kyonki) AsravakA (bhAvAsravakA) nirodh hai; [tAni ] navIn ka rmonko [abadhnan ] nahIn bAndhatA [sa ] vah, [santi ] sattAmen rahe hue [pUrvanibaddhAni ] pUrvabaddha karmonko [jAnAti ] jAnatA hI hai .
TIkA : — vAstavamen gnAnIke gnAnamay bhAvonse agnAnamay bhAv avashya hI niruddha – abhAvarUp hote hain, kyonki paraspar virodhI bhAv ekasAth nahIn rah sakate; isaliye agnAnamay bhAvarUp rAg-dveSh-moh jo ki AsravabhUt (AsravasvarUp) hain unakA nirodh honese, gnAnIke AsravakA nirodh hotA hI hai . isaliye gnAnI, Asrav jinakA nimitta hai aise (gnAnAvaraNAdi) pudgalakarmonko nahIn bAndhatA, — sadA akartRutva honese navIn karmonko na bAndhatA huA sattAmen rahe hue pUrvabaddha karmonko, svayam gnAnasvabhAvavAn honese, mAtra jAnatA hI hai . (gnAnIkA gnAn hI svabhAv hai, kartRutva nahIn; yadi kartRutva ho to karmako bAndhe, gnAtRutva honese karmabandha nahIn karatA .)
bhAvArtha : — gnAnIke agnAnamay bhAv nahIn hote, aur agnAnamay bhAv na honese (agnAnamay) rAgadveShamoh arthAt Asrav nahIn hote aur Asrav na honese navIn bandha nahIn hotA . isaprakAr gnAnI sadA hI akartA honese navIn karma nahIn bAndhatA aur jo pUrvabaddha karma sattAmen vidyamAn hain unakA mAtra gnAtA hI rahatA hai .
aviratasamyagdRuShTike bhI agnAnamay rAgadveShamoh nahIn hotA . jo mithyAtva sahit rAgAdi hotA hai vahI agnAnake pakShamen mAnA jAtA hai, samyaktva sahit rAgAdik agnAnake pakShamen nahIn hai . samyagdRuShTike sadA gnAnamay pariNaman hI hotA hai . usako chAritramohake udayakI balavattAse jo rAgAdi hote hain usakA svAmitva usake nahIn hai; vah rAgAdiko rog samAn jAnakar pravartatA hai aur apanI shaktike anusAr unhen kATatA jAtA hai . isaliye gnAnIke jo rAgAdi hote hain vah vidyamAn hone par bhI avidyamAn jaise hI hain; vah AgAmI sAmAnya sansArakA bandha nahIn karatA, mAtra alpa sthiti-anubhAgavAlA bandha karatA hai . aise alpa bandhako yahAn nahIn ginA hai ..166..
Page 265 of 642
PDF/HTML Page 298 of 675
single page version
ih khalu rAgadveShamohasamparkajognAnamay ev bhAva, ayaskAntopalasamparkaj iv kAlAyasasUchIn, karma kartumAtmAnan chodayati; tadvivekajastu gnAnamaya, ayaskAntopalavivekaj iv kAlAyasasUchIn, akarmakaraNotsukamAtmAnan svabhAvenaiv sthApayati . tato rAgAdisankIrNognAnamay ev kartRutve chodakatvAdbandhaka . tadasankIrNastu svabhAvodbhAsakatvAtkevalan gnAyak ev, na manAgapi bandhaka .
gAthArtha : — [jIven kRuta ] jIvakRut [rAgAdiyuta ] rAgAdiyukta [bhAva tu ] bhAv [bandhak : bhaNita ] bandhak (navIn ka rmonkA bandha ka ranevAlA) ka hA gayA hai . [rAgAdivipramukta ] rAgAdise vimukta bhAv [abandhak : ] bandhak nahIn hai, [kevalam gnAyak : ] vah mAtra gnAyak hI hai .
TIkA : — jaise lohachumbak-pAShANake sAth sansargase (lohekI suImen) utpanna huA bhAv lohekI suIko (gati karaneke liye) prerit karatA hai usIprakAr rAgadveShamohake sAth mishrit honese (AtmAmen) utpanna huA agnAnamay bhAv hI AtmAko karma karaneke liye prerit karatA hai, aur jaise lohachumbak-pAShANake sAth asansargase (suImen) utpanna huA bhAv lohekI suIko (gati na karanerUp) svabhAvamen hI sthApit karatA hai usIprakAr rAgadveShamohake sAth mishrit nahIn honese (AtmAmen) utpanna huA gnAnamay bhAv, jise karma karanekI utsukatA nahIn hai (arthAt karma karanekA jisakA svabhAv nahIn hai) aise AtmAko svabhAvamen hI sthApit karatA hai; isaliye rAgAdike sAth mishrit agnAnamay bhAv hI kartRutvamen prerit karatA hai ata vah bandhak hai aur rAgAdike sAth amishrit bhAv svabhAvakA prakAshak honese mAtra gnAyak hI hai, kinchitmAtra bhI bandhak nahIn hai
Page 266 of 642
PDF/HTML Page 299 of 675
single page version
yathA khalu pakvan phalan vRuntAtsakRudvishliShTan sat na punarvRuntasambandhamupaiti, tathA ka rmodayajo bhAvo jIvabhAvAtsakRu dvishliShTa san na punarjIvabhAvamupaiti . evan gnAnamayo rAgAdyasankIrNo bhAva sambhavati . sAth amishrit gnAnamay bhAv bandhakA kartA nahIn hai, — yah niyam hai ..167..
gAthArtha : — [yathA ] jaise [pakve phale ] pake hue phalake [patite ] girane par [puna ] phi rase [phalan ] vah phal [vRuntai ] us DaNThalake sAth [na badhyate ] nahIn juDatA, usIprakAr [jIvasya ] jIvake [ka rmabhAve ] ka rmabhAv [patite ] khir jAne par vah [puna ] phi rase [udayam na upaiti ] utpanna nahIn hotA (arthAt vah karmabhAv jIvake sAth puna nahIn juDatA) .
TIkA : — jaise pakA huA phal ek bAr DaNThalase gir jAne par phi ra vah usake sAth sambandhako prApta nahIn hotA, isIprakAr karmodayase utpanna honevAlA bhAv jIvabhAvase ek bAr alag hone par phi ra jIvabhAvako prApta nahIn hotA . isaprakAr rAgAdike sAth na milA huA gnAnamay bhAv utpanna hotA hai .
bhAvArtha : — yadi gnAn ek bAr (apratipAtI bhAvase) rAgAdikase bhinna pariNamit ho to vah puna kabhI bhI rAgAdike sAth mishrit nahIn hotA . isaprakAr utpanna huA, rAgAdike sAth na milA huA gnAnamay bhAv sadA rahatA hai . phi ra jIv asthiratArUpase rAgAdimen yukta hotA hai vah nishchayadRuShTise yuktatA hai hI nahIn aur usake jo alpa bandha hotA hai vah bhI nishchayadRuShTise bandha hai hI nahIn; kyonki abaddhaspRuShTarUpase pariNaman nirantar vartatA hI rahatA hai . tathA use mithyAtvake sAth rahanevAlI prakRitiyonkA bandha nahIn hotA aur anya prakRitiyAn sAmAnya sansArakA kAraN nahIn hai; mUlase
Page 267 of 642
PDF/HTML Page 300 of 675
single page version
jIvasya syAd gnAnanirvRutta ev .
eShobhAva sarvabhAvAsravANAm ..114..
kaTe hue vRukShake hare pattonke samAn ve prakRitiyAn shIghra hI sUkhane yogya hain ..168..
ab, ‘gnAnamay bhAv hI bhAvAsravakA abhAv hai’ is arthakA kalasharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [jIvasya ] jIvakA [ya ] jo [rAgadveShamohai binA ] rAgadveShamoh rahit, [gnAnanirvRutta ev bhAva ] gnAnase hI rachit bhAv [syAt ] hai aur [sarvAn dravyak rmAsrav-oghAn rundhan ] jo sarva draDDavyak rmake Asrav-samUhako (-arthAt thokabandha dravyak rmake pravAhako) rok nevAlA hai, [eSha sarva-bhAvAsravANAm abhAva ] vah (gnAnamay) bhAv sarva bhAvAsravake abhAvasvarUp hai .
bhAvArtha : — mithyAtva rahit bhAv gnAnamay hai . vah gnAnamay bhAv rAgadveShamoh rahit hai aur dravyakarmake pravAhako rokanevAlA hai; isaliye vah bhAv hI bhAvAsravake abhAvasvarUp hai .
sansArakA kAraN mithyAtva hI hai; isaliye mithyAtvasambandhI rAgAdikA abhAv hone par, sarva bhAvAsravonkA abhAv ho jAtA hai yah yahAn kahA gayA hai ..114..