Page 268 of 642
PDF/HTML Page 301 of 675
single page version
ye khalu pUrvamagnAnen baddhA mithyAtvAviratikaShAyayogA dravyAsravabhUtA pratyayA, te gnAnino dravyAntarabhUtA achetanapudgalapariNAmatvAt pRithvIpiNDasamAnA . te tu sarvepi- svabhAvat ev kArmANasharIreNaiv sambaddhA, na tu jIven . ata svabhAvasiddha ev dravyAsravAbhAvo gnAnina .
dravyAsravebhya svat ev bhinna .
nirAsravo gnAyak ek ev ..115..
[ka rmasharIreN ] (mAtra) kArmaN sharIrake sAth [baddhA ] bandhe hue hain .
TIkA : — jo pahale agnAnase bandhe hue mithyAtva, avirati, kaShAy aur yogarUp dravyAsravabhUt pratyay hain, ve anyadravyasvarUp pratyay achetan pudgalapariNAmavAle hain, isaliye gnAnIke liye miTTIke Dheleke samAn hain ( – jaise miTTI Adi pudgalaskandha hain vaise hI yah pratyay hain); ve to samasta hI, svabhAvase hI mAtra kArmaN sharIrake sAth bandhe hue hain — sambandhayukta hain, jIvake sAth nahIn; isaliye gnAnIke svabhAvase hI dravyAsravakA abhAv siddha hai .
bhAvArtha : — gnAnIke jo pahale agnAnadashAmen bandhe hue mithyAtvAdi dravyAsravabhUt pratyay hain ve to miTTIke DhelekI bhAnti pudgalamay hain, isaliye ve svabhAvase hI amUrtik chaitanyasvarUp jIvase bhinna hain . unakA bandha athavA sambandha pudgalamay kArmaNasharIrake sAth hI hai, chinmay jIvake sAth nahIn . isaliye gnAnIke dravyAsravakA abhAv to svabhAvase hI hai . (aur gnAnIke bhAvAsravakA abhAv honese, dravyAsrav navIn karmonke AsravaNake kAraN nahIn hote, isaliye is dRuShTise bhI gnAnIke dravyAsravakA abhAv hai .)..169..
shlokArtha : — [bhAvAsrav-abhAvam prapanna ] bhAvAsravonke abhAvako prApta aur [dravyAsravebhya svata ev bhinna ] dravyAsravonse to svabhAvase hI bhinna [ayan gnAnI ] yah gnAnI — [sadA gnAnamay-ek -bhAva ] jo ki sadA ek gnAnamay bhAvavAlA hai — [nirAsrava ] nirAsrav hI hai, [ek : gnAyak : ev ] mAtra ek gnAyak hI hai .
Page 269 of 642
PDF/HTML Page 302 of 675
single page version
gnAnI hi tAvadAsravabhAvabhAvanAbhiprAyAbhAvAnnirAsrav ev . yattu tasyApi dravyapratyayA pratisamayamanek prakAran pudgalakarma badhnanti, tatra gnAnaguNapariNAm ev hetu .
bhAvArtha : — gnAnIke rAgadveShamohasvarUp bhAvAsravakA abhAv huA hai aur vah dravyAsravase to sadA hI svayamev bhinna hI hai, kyonki dravyAsrav pudgalapariNAmasvarUp hai aur gnAnI chaitanyasvarUp hai . isaprakAr gnAnIke bhAvAsrav tathA dravyAsravakA abhAv honese vah nirAsrav hI hai .115.
ab yah prashna hotA hai ki gnAnI nirAsrav kaise haiain? usake uttarasvarUp gAthA kahate hain : —
gAthArtha : — [yasmAt ] kyonki [chaturvidhA ] chAr prakArake dravyAsrav [gnAnadarshan- guNAbhyAm ] gnAnadarshanaguNonke dvArA [samaye samaye ] samay samay par [anek bhedan ] anek prakArakA ka rma [badhnanti ] bAndhate hain, [ten ] isaliye [gnAnI tu ] gnAnI to [abandha iti ] abandha hai .
TIkA : — pahale, gnAnI to AsravabhAvakI bhAvanAke abhiprAyake abhAvake kAraN nirAsrav hI hai; parantu jo use bhI dravyapratyay prati samay anek prakArakA pudgalakarma bAndhate hain, vahAn gnAnaguNakA pariNaman hI kAraN hai ..170..
ab yah prashna hotA hai ki gnAnaguNakA pariNaman bandhakA kAraN kaise hai ? usake uttarakI gAthA kahate hain : —
Page 270 of 642
PDF/HTML Page 303 of 675
single page version
gnAnaguNasya hi yAvajjaghanyo bhAva tAvat tasyAntarmuhUrtavipariNAmitvAt puna punaranya- tayAsti pariNAma . sa tu, yathAkhyAtachAritrAvasthAyA adhastAdavashyambhAvirAgasadbhAvAt, bandhaheturev syAt .
gAthArtha : — [yasmAt tu ] kyonki [gnAnaguNa ] gnAnaguN, [jaghanyAt gnAnaguNAt ] jaghanya gnAnaguNake kAraN [punarapi ] phi rase bhI [anyatvan ] anyarUpase [pariNamate ] pariNaman karatA hai, [ten tu ] isaliye [sa ] vah (gnAnaguN) [bandhak : ] ka rmonkA bandhak [bhaNita ] ka hA gayA hai .
TIkA : — jab tak gnAnaguNakA jaghanya bhAv hai ( — kShAyopashamik bhAv hai) tab tak vah (gnAnaguN) antarmuhUrtamen vipariNAmako prApta hotA hai, isaliye puna puna usakA anyarUp pariNaman hotA hai . vah (gnAnaguNakA jaghanya bhAvase pariNaman), yathAkhyAtachAritra-avasthAke nIche avashyambhAvI rAgakA sadbhAv honese, bandhakA kAraN hI hai .
bhAvArtha : — kShAyopashamikagnAn ek gney par antarmuhUrta hI ThaharatA hai, phi ra vah avashya hI anya gneyako avalambatA hai; svarUpamen bhI vah antarmuhUrta hI Tik sakatA hai, phi ra vah vipariNAmako prApta hotA hai . isaliye aisA anumAn bhI ho sakatA hai ki samyagdRuShTi AtmA savikalpa dashAmen ho yA nirvikalpa anubhavadashAmen ho — use yathAkhyAtachAritra-avasthA honeke pUrva avashya hI rAgabhAvakA sadbhAv hotA hai; aur rAg honese bandha bhI hotA hai . isaliye gnAnaguNake jaghanya bhAvako bandhakA hetu kahA gayA hai ..171..
ab puna prashna hotA hai ki — yadi aisA hai (arthAt gnAnaguNakA jaghanya bhAv bandhakA kAraN hai) to phi ra gnAnI nirAsrav kaise hai ? usake uttarasvarUp gAthA kahate hain : —
Page 271 of 642
PDF/HTML Page 304 of 675
single page version
dansaNaNANacharittan jan pariNamade jahaNNabhAveN . NANI teN du bajjhadi poggalakammeN viviheN ..172..
yo hi gnAnI sa buddhipUrvakarAgadveShamoharUpAsravabhAvAbhAvAt nirAsrav ev . kintu sopi yAvajgnAnan sarvotkRuShTabhAven draShTun gnAtumanucharitun vAshakta san jaghanyabhAvenaiv gnAnan pashyati jAnAtyanucharati cha tAvattasyApi, jaghanyabhAvAnyathAnupapattyAnumIyamAnAbuddhipUrvakakalamvipAk- sadbhAvAt, pudgalakarmabandha syAt . atastAvajgnAnan draShTavyan gnAtavyamanucharitavyan cha yAvajgnAnasya yAvAn pUrNo bhAvastAvAn dRuShTo gnAtonucharitashcha samyagbhavati . tata sAkShAt gnAnIbhUta sarvathA nirAsrav ev syAt .
gAthArtha : — [yat ] kyonki [darshanagnAnachAritran ] darshan-gnAn-chAritra [jaghanyabhAven ] jaghanya bhAvase [pariNamate ] pariNaman karate hain, [ten tu ] isaliye [gnAnI ] gnAnI [vividhen ] anek prakArake [pudgalak rmaNA ] pudgalak rmase [badhyate ] bandhatA hai .
TIkA : — jo vAstavamen gnAnI hai, usake buddhipUrvak (ichchhApUrvak) rAgadveShamoharUp AsravabhAvonkA abhAv hai isaliye, vah nirAsrav hI hai . parantu vahAn itanA visheSh hai ki — vah gnAnI jab tak gnAnako sarvotkRuShTa bhAvase dekhane, jAnane aur AcharaN karanemen ashakta vartatA huA jaghanya bhAvase hI gnAnako dekhatA jAnatA aur AcharaN karatA hai tab tak use bhI, jaghanyabhAvakI anyathA anupapattike dvArA (jaghanya bhAv anya prakArase nahIn banatA isaliye) jisakA anumAn ho sakatA hai aise abuddhipUrvak karmakalankake vipAkakA sadbhAv honese, pudgalakarmakA bandha hotA hai, isaliye tabatak gnAnako dekhanA, jAnanA aur AcharaN karanA chAhiye jab tak gnAnakA jitanA pUrNa bhAv hai utanA dekhane, jAnane aur AcharaNamen bhalIbhAnti A jAye . tabase lekar sAkShAt gnAnI hotA huA (vah AtmA) sarvathA nirAsrav hI hotA hai .
bhAvArtha : — gnAnIke buddhipUrvak (agnAnamay) rAgadveShamohakA abhAv honese vah nirAsrav hI hai . parantu jab tak kShAyopashamik gnAn hai tab tak vah gnAnI gnAnako sarvotkRuShTa bhAvase na to
Page 272 of 642
PDF/HTML Page 305 of 675
single page version
vAramvAramabuddhipUrvamapi tan jetun svashaktin spRushan .
nnAtmA nityanirAsravo bhavati hi gnAnI yadA syAttadA ..116..
dekh sakatA hai, na jAn sakatA hai aur na AcharaN kar sakatA hai, kintu jaghanya bhAvase dekh sakatA hai, jAn sakatA hai aur AcharaN kar sakatA hai; isase yah gnAt hotA hai ki us gnAnIke abhI abuddhipUrvak karmakalankakA vipAk (chAritramohasambandhI rAgadveSh) vidyamAn hai aur isase usake bandha bhI hotA hai . isaliye use yah upadesh hai ki — jab tak kevalagnAn utpanna na ho tab tak nirantar gnAnakA hI dhyAn karanA chAhiye, gnAnako hI dekhanA chAhiye, gnAnako hI jAnanA chAhiye aur gnAnakA hI AcharaN karanA chAhiye . isI mArgase darshan-gnAn-chAritrakA pariNaman baDhatA jAtA hai aur aisA karate karate kevalagnAn pragaT hotA hai . jab kevalagnAn pragaTatA hai tabase AtmA sAkShAt gnAnI hai aur sarva prakArase nirAsrav hai .
jab tak kShAyopashamik gnAn hai tab tak abuddhipUrvak (chAritramohakA) rAg hone par bhI, buddhipUrvak rAgake abhAvakI apekShAse gnAnIke nirAsravatva kahA hai aur abuddhipUrvak rAgakA abhAv hone par tathA kevalagnAn pragaT hone par sarvathA nirAsravatva kahA hai . yah, vivakShAkI vichitratA hai . apekShAse samajhane par yah sarva kathan yathArtha hai ..172..
shlokArtha : — [AtmA yadA gnAnI syAt tadA ] AtmA jab gnAnI hotA hai tab, [svayam ] svayam [nijabuddhipUrvam samagran rAgan ] apane samasta buddhipUrvak rAgako [anishan ] nirantar [sannyasyan ] chhoDatA huA arthAt na ka ratA huA, [abuddhipUrvam ] aur jo abuddhipUrvak rAg hai [tan api ] use bhI [jetun ] jItaneke liye [vAramvAram ] bArambAr [svashaktin spRushan ] (gnAnAnubhavanarUp) svashaktiko sparsha karatA huA aur (isaprakAr) [sak lAn paravRuttim ev uchchhindan ] samasta paravRuttiko – parapariNatiko – ukhADatA huA [gnAnasya pUrNa bhavan ] gnAnake pUrNabhAvarUp hotA huA, [hi ] vAstavamen [nityanirAsrava bhavati ] sadA nirAsrav hai .
bhAvArtha : — gnAnIne samasta rAgako hey jAnA hai . vah rAgako miTAneke liye udyam karatA hai; usake AsravabhAvakI bhAvanAkA abhiprAy nahIn hai; isaliye vah sadA nirAsrav hI kahalAtA hai .
Page 273 of 642
PDF/HTML Page 306 of 675
single page version
shaktiko bArambAr sparsha karatA hai arthAt pariNatiko svarUpake prati bArambAr unmukh kiyA karatA
hai . isaprakAr sakal paravRuttiko ukhAD karake kevalagnAn pragaT karatA hai .
‘buddhipUrvak’ aur ‘abuddhipUrvak’ kA artha isaprakAr hai : — jo rAgAdipariNAm ichchhA sahit hote hain so buddhipUrvak hain aur jo ichchhA rahit — paranimittakI balavattAse hote hain so abuddhipUrvak hain . gnAnIke jo rAgAdipariNAm hote hain ve sabhI abuddhipUrvak hI hain; savikalpa dashAmen honevAle rAgAdipariNAm gnAnIko gnAt to hain tathApi ve abuddhipUrvak hain, kyonki ve binA hI ichchhAke hote hain .
(paNDit rAjamalajIne is kalashakI TIkA karate hue ‘buddhipUrvak’ aur ‘abuddhipUrvak’ kA artha isaprakAr kiyA hai : — jo rAgAdipariNAm manake dvArA, bAhya viShayonkA avalamban lekar pravartate hue jIvako svayamko gnAt hote hain tathA dUsaronko bhI anumAnase gnAt hote hain ve pariNAm buddhipUrvak hain; aur jo rAgAdipariNAm indriy-manake vyApArake atirikta mAtra mohodayake nimittase hote hain tathA jIvako gnAt nahIn hote ve abuddhipUrvak hain . in abuddhipUrvak pariNAmonko pratyakSha gnAnI jAnatA hai aur unake avinAbhAvI chihnonse ve anumAnase bhI gnAt hote hain .) .116.
shlokArtha : — ‘[sarvasyAm ev dravyapratyayasantatau jIvantyAn ] gnAnIke samasta dravyAsravakI santati vidyamAn hone par bhI [kuta ] yah kyon kahA hai ki [gnAnI ] gnAnI [nityam ev ] sadA hI [nirAsrava ] nirAsrav hai ?’ — [iti chet mati ] yadi terI yah mati (AshankA) hai to ab usakA uttar kahA jAtA hai .117.
Page 274 of 642
PDF/HTML Page 307 of 675
single page version
gAthArtha : — [samyagdRuShTe ] samyagdRuShTike [sarve ] samasta [pUrvanibaddhA tu ] pUrvabaddha [pratyayA ] pratyay (dravyAsrav) [santi ] sattArUpamen vidyamAn hain ve [upayogaprAyogyan ] upayogake prayogAnusAr, [ka rmabhAven ] ka rmabhAvake dvArA ( – rAgAdike dvArA) [badhnanti ] navIn bandha ka rate hain . te pratyay, [nirupabhogyAni ] nirupabhogya [bhUtvA ] hokar phi ra [yathA ] jaise [upabhogyAni ]
Page 275 of 642
PDF/HTML Page 308 of 675
single page version
yata sadavasthAyAn tadAtvapariNItabAlastrIvat pUrvamanupabhogyatvepi vipAkAvasthAyAn prApta- yauvanapUrvapariNItastrIvat upabhogyatvAt upayogaprAyogyan pudgalakarmadravyapratyayA santopi karmoday- kAryajIvabhAvasadbhAvAdev badhnanti, tato gnAnino yadi dravyapratyayA pUrvabaddhA santi santu, tathApi sa tu nirAsrav ev karmodayakAryasya rAgadveShamoharUpasyAsravabhAvasyAbhAve dravyapratyayAnAmabandha- hetutvAt . upabhogya [bhavanti ] hote hain [tathA ] usIprakAr, [gnAnAvaraNAdibhAvai ] gnAnAvaraNAdi bhAvase [saptAShTavidhAni bhUtAni ] sAt-ATh prakArase honevAle karmonko [badhnAti ] bAndhate hain . [santi tu ] sattA-avasthAmen ve [nirupabhogyAni ] nirUpabhogya hain arthAt bhoganeyogya nahIn hain — [yathA ] jaise [ih ] is jagatamen [bAlA strI ] bAl strI [puruShasya ] puruShake liye nirupabhogya hai . [yathA ] jaise [taruNI strI ] taruN strI (yuvatI) [narasya ] puruShako [badhnAti ] bAndh letI hai, usIprakAr [tAni ] ve [upabhogyAni ] upabhogya arthAt bhogane yogya hone par bandhan karate hain [eten tu kAraNen ] is kAraNase [samyagdRuShTi ] samyagdRuShTiko [abandhak : ] abandhak [bhaNita ] ka hA hai, kyonki [AsravabhAvAbhAve ] AsravabhAvake abhAvamen [pratyayA ] pratyayonko [bandhakA ] (ka rmonkA) bandhak [na bhaNitA ] nahIn kahA hai
TIkA : — jaise pahale to tatkAlakI pariNIt bAl strI anupabhogya hai, kintu yauvanako prApta vah pahalekI pariNIt strI yauvanAvasthAmen upabhogya hotI hai aur jisaprakAr upabhogya ho tadanusAr vah, puruShake rAgabhAvake kAraN hI, puruShako bandhan karatI hai — vashamen karatI hai, isIprakAr jo pahale to sattAvasthAmen anupabhogya hain, kintu vipAk-avasthAmen upabhogayogya hote hain aise pudgalakarmarUp dravyapratyay hone par bhI ve upayogake prayog anusAr (arthAt dravyapratyayonke upabhogamen upayog prayukta ho tadanusAr), karmodayake kAryarUp jIvabhAvake sadbhAvake kAraN hI, bandhan karate hain . isaliye gnAnIke yadi pUrvabaddha dravyapratyay vidyamAn hain, to bhale rahen; tathApi vah (gnAnI) to nirAsrav hI hai, kyonki karmodayakA kArya jo rAgadveShamoharUp AsravabhAv hai usake abhAvamen dravyapratyay bandhake kAraN nahIn hain . (jaise yadi puruShako rAgabhAv ho to hI yauvanAvasthAko prApta strI use vash kar sakatI hai isIprakAr jIvake AsravabhAv ho tab hI udayaprApta dravyapratyay navIn bandha kar sakate hain .)
bhAvArtha : — dravyAsravonke uday aur jIvake rAgadveShamohabhAvakA nimitta-naimittikabhAv hai . dravyAsravonke uday binA jIvake bhAvAsrav nahIn ho sakatA aur isaliye bandha bhI nahIn ho sakatA . dravyAsravonkA uday hone par jIv jaise usamen yukta ho arthAt jisaprakAr use bhAvAsrav ho usIprakAr dravyAsrav navIn bandhake kAraN hote hain . yadi jIv bhAvAsrav na kare to usake navIn bandha nahIn hotA .
Page 276 of 642
PDF/HTML Page 309 of 675
single page version
samayamanusaranto yadyapi dravyarUpA .
davatarati na jAtu gnAnina karmabandha ..118..
samyagdRuShTike mithyAtvakA aur anantAnubandhI kaShAyakA uday na honese use usaprakArake bhAvAsrav to hote hI nahIn aur mithyAtva tathA anantAnubandhI kaShAy sambandhI bandha bhI nahIn hotA . (kShAyik samyagdRuShTike sattAmense mithyAtvakA kShay hote samay hI anantAnubandhI kaShAyakA tathA tatsambandhI avirati aur yogabhAvakA bhI kShay ho gayA hotA hai, isaliye use usaprakArakA bandha nahIn hotA; aupashamik samyagdRuShTike mithyAtva tathA anantAnubandhI kaShAy mAtra upashamamen — sattAmen — hI honese sattAmen rahA huA dravya udayamen Aye binA usaprakArake bandhakA kAraN nahIn hotA; aur kShAyopashamik samyagdRuShTiko bhI samyaktvamohanIyake atirikta chhah prakRitiyAn vipAk-udayamen nahIn AtI, isaliye usaprakArakA bandha nahIn hotA .)
aviratasamyagdRuShTi ityAdike jo chAritramohakA uday vidyamAn hai usamen jisaprakAr jIv yukta hotA hai usIprakAr use navIn bandha hotA hai; isaliye guNasthAnonke varNanamen avirat-samyagdRuShTi Adi guNasthAnommen amuk amuk prakRitiyonkA bandha kahA hai, kintu vah bandha alpa hai, isaliye use sAmAnya sansArakI apekShAse bandhamen nahIn ginA jAtA . samyagdRuShTi chAritramohake udayamen svAmitvabhAvase yukta nahIn hotA, vah mAtra asthiratArUpase yukta hotA hai; aur asthiratArUp yuktatA nishchayadRuShTimen yuktatA hI nahIn hai . isaliye samyagdRuShTike rAgadveShamohakA abhAv kahA gayA hai . jab tak jIv karmakA svAmitva rakhakar karmodayamen pariNamit hotA hai tab tak hI vah karmakA kartA hai; udayakA gnAtAdRuShTA hokar parake nimittase mAtra asthiratArUp pariNamit hotA hai tab kartA nahIn; kintu gnAtA hI hai . is apekShAse, samyagdRuShTi honeke bAd chAritramohake udayarUp pariNamit hote hue bhI use gnAnI aur abandhak kahA gayA hai . jab tak mithyAtvakA uday hai aur usamen yukta hokar jIv rAgadveShamohabhAvase pariNamit hotA hai tab tak hI use agnAnI aur bandhak kahA jAtA hai . isaprakAr gnAnI-agnAnI aur bandha-abandhakA yah bhed jAnanA . aur shuddha svarUpamen lIn rahaneke abhyAs dvArA kevalagnAn pragaT honese jab jIv sAkShAt sampUrNagnAnI hotA hai tab vah sarvathA nirAsrav ho jAtA hai yah pahale kahA jA chukA hai ..173 se 176..
Page 277 of 642
PDF/HTML Page 310 of 675
single page version
karanevAlA (apane apane samayamen udayamen AnevAle) [pUrvabaddhA ] pUrvabaddha (pahale agnAn- avasthAmen bandhe huve) [dravyarUpA pratyayA ] dravyarUp pratyay [sattAn ] apanI sattAko [na hi vijahati ] nahIn chhoDate (ve sattAmen rahate hain ), [tadapi ] tathApi [sak larAgadveShamohavyudAsAt ] sarva rAgadveShamohakA abhAv honese [gnAnina ] gnAnIke [ka rmabandha ] ka rmabandha [jAtu ] ka dApi [avatarati na ] avatAr nahIn dharatA — nahIn hotA
bhAvArtha : — gnAnIke bhI pahale agnAn-avasthAmen bAndhe hue dravyAsrav sattAavasthAmen vidyamAn hain aur ve apane udayakAlamen udayamen Ate rahate hain . kintu ve dravyAsrav gnAnIke karmabandhake kAraN nahIn hote, kyonki gnAnIke samasta rAgadveShamohabhAvonkA abhAv hai . yahAn samasta rAgadveShamohakA abhAv buddhipUrvak rAgadveShamohakI apekShAse samajhanA chAhiye .118.
shlokArtha : — [yat ] kyonki [gnAnina rAgadveShavimohAnAn asambhava ] gnAnIke rAgadveShamohakA asambhav hai, [tata ev ] isaliye [asya bandha na ] usako bandha nahIn hai; [hi ] kAraN ki [te bandhasya kAraNam ] ve (rAgadveShamoh) hI bandhakA kAraN hai .119.
Page 278 of 642
PDF/HTML Page 311 of 675
single page version
rAgadveShamohA na santi samyagdRuShTe, samyagdRuShTitvAnyathAnupapatte . tadabhAve na tasya dravya- pratyayA pudgalakarmahetutvan bibhrati, dravyapratyayAnAn pudgalakarmahetutvasya rAgAdihetutvAt . tato hetuhetvabhAve hetumadabhAvasya prasiddhatvAt gnAnino nAsti bandha .
gAthArtha : — [rAga ] rAg, [dveSha ] dveSh [cha moha ] aur moh — [AsravA ] yah Asrav [samyagdRuShTe ] samyagdRuShTike [na santi ] nahIn hote, [tasmAt ] isaliye [AsravabhAven vinA ] AsravabhAvake binA [pratyayA ] dravyapratyay [hetava ] ka rmabandhake kAraN [na bhavanti ] nahIn hote .
[chaturvik lpa hetu ] (mithyAtvAdi) chAr prakArake hetu [aShTavik lpasya ] ATh prakArake ka rmonko [kAraNan ] kAraN [bhaNitam ] ka he gaye hain, [cha ] aur [teShAm api ] unake bhI [rAgAdaya ] (jIvake) rAgAdi bhAv kAraN hain; [teShAm abhAve ] isaliye unake abhAvamen [na badhyante ] ka rma nahIn bandhate . (isaliye samyagdRuShTike bandha nahIn hai .)
TIkA : — samyagdRuShTike rAgadveShamoh nahIn hain, kyonki samyagdRuShTikI anyathA anupapatti hai (arthAt rAgadveShamohake abhAvake binA samyagdRuShTitva nahIn ho sakatA); rAgadveShamohake abhAvamen use (samyagdRuShTiko) dravyapratyay pudgalakarmakA (arthAt pudgalakarmake bandhakA) hetutva dhAraN nahIn karate, kyonki dravyapratyayonke pudgalakarmake hetutvake hetu rAgAdik hain; isaliye hetuke abhAvamen hetumAnkA (arthAt kAraNakA jo kAraN hai usake abhAvamen kAryakA) abhAv prasiddha hai, isaliye gnAnIke bandha kAraN nahIn hai
bhAvArtha : — yahAn, rAgadveShamohake abhAvake binA samyagdRuShTitva nahIn ho sakatA aisA avinAbhAvI niyam batAyA hai so yahAn mithyAtvasambandhI rAgAdikA abhAv samajhanA chAhiye . yahAn mithyAtvasambandhI rAgAdiko hI rAg mAnA gayA hai . samyagdRuShTi honeke bAd jo kuchh chAritramohasambandhI rAg rah jAtA hai use yahAn nahIn liyA hai; vah gauN hai . isaprakAr samyagdRuShTike bhAvAsravakA arthAt rAgadveShamohakA abhAv hai . dravyAsravonko bandhakA hetu honemen jo rAgadveShamoh hain unakA samyagdRuShTike abhAv honese bandhake hetu nahIn hote, aur dravyAsrav bandhake hetu nahIn hote, isaliye samyagdRuShTike – gnAnIke – bandha nahIn hotA .
Page 279 of 642
PDF/HTML Page 312 of 675
single page version
maikAgyramev kalayanti sadaiv ye te .
pashyanti bandhavidhuran samayasya sAram ..120..
samyagdRuShTiko gnAnI kahA jAtA hai vah yogya hI hai . ‘gnAnI’ shabda mukhyatayA tIn apekShAonko lekar prayukta hotA hai : — (1) pratham to, jise gnAn ho vah gnAnI kahalAtA hai; isaprakAr sAmAnya gnAnakI apekShAse sabhI jIv gnAnI hai . (2) yadi samyak gnAn aur mithyA gnAnakI apekShAse vichAr kiyA jAye to samyagdRuShTiko samyaggnAn hotA hai, isalie us apekShAse vah gnAnI hai, aur mithyAdRuShTi agnAnI hai . (3) sampUrNa gnAn aur apUrNa gnAnakI apekShAse vichAr kiyA jAye to kevalI bhagavAn gnAnI hain aur chhadmastha agnAnI hain, kyonki siddhAntamen pAnch bhAvonkA kathan karane par bArahaven guNasthAn tak agnAnabhAv kahA hai . isaprakAr anekAntase apekShAke dvArA vidhiniShedhanirbAdharUpase siddha hotA hai; sarvathA ekAntase kuchh bhI siddha nahIn hotA ..177-178..
ab, gnAnIko bandha nahIn hotA yah shuddhanayakA mAhAtmya hai, isaliye shuddhanayakI mahimA darshak kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [uddhatabodhachihnam shuddhanayam adhyAsya ] uddhat gnAn ( – jo ki kisIke dabAye nahIn dab sak tA aisA unnat gnAn) jisakA lakShaN hai aise shuddhanayamen rahakar arthAt shuddhanayakA Ashray lekar [ye ] jo [sadA ev ] sadA hI [aikAgyrAm ev ] ekAgratAkA hI [ka layanti ] abhyAs ka rate hain [te ] ve, [satatan ] nirantar [rAgAdimuktamanasa bhavanta ] rAgAdise rahit chittavAle vartate hue, [bandhavidhuran samayasya sAram ] bandharahit samayake sArako (apane shuddha AtmasvarUpako) [pashyanti ] dekhate hain — anubhav karate hain
bhAvArtha : — yahAn shuddhanayake dvArA ekAgratAkA abhyAs karaneko kahA hai . ‘main keval gnAnasvarUp hUn, shuddha hUn’ — aisA jo AtmadravyakA pariNaman vah shuddhanay . aise pariNamanake kAraN vRutti gnAnakI or unmukh hotI rahe aur sthiratA baDhatI jAye so ekAgratAkA abhyAs .
shuddhanay shrutagnAnakA ansh hai aur shrutagnAn to parokSha hai, isaliye is apekShAse shuddhanayake dvArA honevAlA shuddha svarUpakA anubhav bhI parokSha hai . aur vah anubhav ekadesh shuddha hai is apekShAse use vyavahArase pratyakSha bhI kahA jAtA hai . sAkShAt shuddhanay to kevalagnAn hone par hotA hai .120.
Page 280 of 642
PDF/HTML Page 313 of 675
single page version
rAgAdiyogamupayAnti vimuktabodhA .
dravyAsravai kRutavichitravikalpajAlam ..121..
shlokArtha : — [ih ] jagatmen [ye ] jo [shuddhanayata prachyutya ] shuddhanayase chyut hokar [puna ev tu ] puna [rAgAdiyogam ] rAgAdike sambandhako [upayAnti ] prApta hote hain [te ] aise jIv, [vimuktabodhA ] jinhonne gnAnako chhoDA hai aise hote hue, [pUrvabaddhadravyAsravai ] pUrvabaddha dravyAsravonke dvArA [ka rmabandham ] ka rmabandhako [vibhrati ] dhAraN ka rate hain ( – ka rmonko bAndhate hain) — [kRut-vichitra-vik lpa-jAlam ] jo ki ka rmabandha anek prakArake vikalpa jAlako karatA hai (arthAt jo ka rmabandha anek prakArakA hai) .
bhAvArtha : — shuddhanayase chyut honA arthAt ‘main shuddha hUn’ aise pariNamanase chhUTakar ashuddharUp pariNamit honA arthAt mithyAdRuShTi ho jAnA . aisA hone par, jIvake mithyAtva sambandhI rAgAdik utpanna hote hain, jisase dravyAsrav karmabandhake kAraN hote hain aur isaliye anek prakArake karma bandhate hain . isaprakAr yahAn shuddhanayase chyut honekA artha shuddhatAkI pratItise (samyaktvase) chyut honA samajhanA chAhie . yahAn upayogakI apekShA gauN hai, shuddhanayase chyut honA arthAt shuddha upayogase chyut honA aisA artha yahAn mukhya nahIn hai; kyonki shuddhopayogarUp rahanekA samay alpa rahatA hai, isaliye mAtra alpa kAl shuddhopayogarUp rahakar aur phi ra usase chhUTakar gnAn anya gneyommen upayukta ho to bhI mithyAtvake binA jo rAgakA ansh hai vah abhiprAyapUrvak nahIn hai, isaliye gnAnIke mAtra alpa bandha hotA hai aur alpa bandha sansArakA kAraN nahIn hai . isaliye yahAn upayogakI apekShA mukhya nahIn hai .
ab yadi upayogakI apekShA lI jAye to isaprakAr artha ghaTit hotA hai : — yadi jIv shuddhasvarUpake nirvikalpa anubhavase chhUTe, parantu samyaktvase na chhUTe to use chAritramohake rAgase kuchh bandha hotA hai . yadyapi vah bandha agnAnake pakShamen nahIn hai tathApi vah bandha to hai hI . isaliye use miTAneke liye samyadRuShTi gnAniko shuddhanayase na chhUTanekA arthAt shuddhopayogamen lIn rahanekA upadesh hai . kevalagnAn hone par sAkShAt shuddhanay hotA hai .121.
Page 281 of 642
PDF/HTML Page 314 of 675
single page version
yadA tu shuddhanayAt parihINo bhavati gnAnI tadA tasya rAgAdisadbhAvAt, pUrvabaddhA dravyapratyayA, svasya ❃hetutvahetusadbhAve hetumadbhAvasyAnivAryatvAt, gnAnAvaraNAdibhAvai
gAthArtha : — [yathA ] jaise [puruSheN ] puruShake dvArA [gRuhIta ] grahAN kiyA huA [AhAra ] jo AhAr hai [sa ] vah [udarAgnisanyukta ] udarAgnise sanyukta hotA huA [anek vidham ] anek prakAr [mAnsavasArudhirAdIn ] mAns, charbI, rudhir Adi [bhAvAn ] bhAvarUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai, [tathA tu ] isIprakAr [gnAnina ] gnAnIke [pUrvan baddhA ] pUrvabaddha [ye pratyayA ] jo dravyAsrav hain [te ] ve [bahuvik lpam ] anek prakArake [ka rma ] ka rma [badhnanti ] bAndhate hain; — [te jIvA ] aise jIv [nayaparihInA tu ] shuddhanayase chyut hain . (gnAnI shuddhanayase chyut hove to usake ka rma bandhate hain .)
TIkA : — jab gnAnI shuddhanayase chyut ho tab usake rAgAdibhAvonkA sadbhAv hotA hai isaliye, pUrvabaddha dravyapratyay, apane ( – dravyapratyayonke) karmabandhake hetutvake hetukA sadbhAv hone ❃ rAgAdisadbhAve .
Page 282 of 642
PDF/HTML Page 315 of 675
single page version
pudgalakarma bandhan pariNamayanti . na chaitadaprasiddhan, puruShagRuhItAhArasyodarAgninA rasarudhiramAnsAdibhAvai pariNAmakaraNasya darshanAt .
tyAjya shuddhanayo na jAtu kRutibhi sarvank Sha karmaNAm .
pUrNa gnAnaghanaughamekamachalan pashyanti shAntan maha ..123..
bhAvArtha : — jab gnAnI shuddhanayase chyut ho tab usake rAgAdibhAvonkA sadbhAv hotA hai, rAgAdibhAvonke nimittase dravyAsrav avashya karmabandhake kAraN hote hain aur isaliye kArmaNavargaNA bandharUp pariNamit hotI hai . TIkAmen jo yah kahA hai ki ‘‘dravyapratyay pudgalakarmako bandharUp pariNamit karAte hain ’’, so nimittakI apekShAse kahA hai . vahAn yah samajhanA chAhie ki ‘‘dravyapratyayonke nimittabhUt hone par kArmaNavargaNA svayam bandharUp pariNamit hotI hai’’ .179-180.
shlokArtha : — [atra ] yahAn [idam ev tAtparyan ] yahI tAtparya hai ki [shuddhanaya na hi heya ] shuddhanay tyAgane yogya nahIn hai; [hi ] kyonki [tat-atyAgAt bandha nAsti ] usake atyAgase (ka rmakA) bandha nahIn hotA aur [tat-tyAgAt bandha ev ] usake tyAgase bandha hI hotA hai .122.
shlokArtha : — [dhIr-udAr-mahimni anAdinidhane bodhe dhRutin nibadhnan shuddhanaya ] dhIr (chalAchalatA rahit) aur udAr (sarva padArthommen vistArayukta) jisakI mahimA hai aise anAdinidhan
Page 283 of 642
PDF/HTML Page 316 of 675
single page version
nityodyotan kimapi paraman vastu sampashyatonta .
nAlokAntAdachalamatulan gnAnamunmagnametat ..124..
gnAnamen sthiratAko bAndhatA huA (arthAt gnAnamen pariNatiko sthir rakhatA huA) shuddhanay — [ka rmaNAm sarvank Sha ] jo ki ka rmonkA samUl nAsh ka ranevAlA hai — [kRutibhi ] pavitra dhamaratmA (samyagdRuShTi) puruShonke dvArA [jAtu ] ka bhI bhI [na tyAjya ] chhoDane yogya nahIn hai . [tatrasthA ] shuddhanayamen sthit ve puruSh, [bahi niryat sva-marIchi-chakram achirAt sanhRutya ] bAhAr nik latI huI apanI gnAnaki raNonke samUhako (arthAt ka rmake nimittase paronmukh jAnevAlI gnAnakI visheSh vyaktiyonko) alpakAlamen hI sameTakar, [pUrNan gnAn-ghan-ogham ek m achalan shAntan maha ] pUrNa, gnAnaghanake punyjarUp, ek , achal, shAnta tejako – tejapunjako – [pashyanti ] dekhate hain arthAt anubhav karate hain .
bhAvArtha : — shuddhanay, gnAnake samasta visheShonko gauN karake tathA paranimittase honevAle samasta bhAvonko gauN karake, AtmAko shuddha, nitya, abhedarUp, ek chaitanyamAtra grahaN karatA hai aur isaliye pariNati shuddhanayake viShayasvarUp chaitanyamAtra shuddha AtmAmen ekAgra – sthir – hotI jAtI hai . isaprakAr shuddhanayakA Ashray lenevAle jIv bAhar nikalatI huI gnAnakI visheSh vyaktatAonko alpakAlamen hI sameTakar, shuddhanayamen (AtmAkI shuddhatAke anubhavamen) nirvikalpatayA sthir hone par apane AtmAko sarva karmonse bhinna, keval gnAnasvarUp, amUrtik puruShAkAr, vItarAg gnAnamUrtisvarUp dekhate hain aur shukladhyAnamen pravRutti karake antarmuhUrtamen kevalagnAn pragaT karate hain . shuddhanayakA aisA mAhAtmya hai . isaliye shrI guruonkA yah upadesh hai ki jab tak shuddhanayake avalambanase kevalagnAn utpanna na ho tab tak samyagdRuShTi jIvonko shuddhanayakA tyAg nahIn karanA chAhiye . 123.
ab, AsravonkA sarvathA nAsh karanese jo gnAn pragaT huA us gnAnakI mahimAkA sUchak kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [nitya-udyotan ] jisakA udyot (prakAsh) nitya hai aisI [ki m api paraman vastu ] kisI param vastuko [anta sampashyata ] antarangamen dekhanevAle puruShako, [rAgAdInAn AsravANAn ] rAgAdi AsravonkA [jhagiti ] shIghra hI [sarvata api ] sarva prakAr [vigamAt ] nAsh honese, [etat gnAnam ] yah gnAn [unmagnam ] pragaT huA — [sphArasphArai ] ki jo gnAn atyantAtyanta ( – anantAnanta) vistArako prApta [svarasavisarai ] nijarasake prasArase [A-lok -
Page 284 of 642
PDF/HTML Page 317 of 675
single page version
iti shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau AsravprarUpaka chaturthongka .. antAt ] lok ke anta takake [sarvabhAvAn ] sarva bhAvonko [plAvayat ] vyApta ka ra detA hai arthAt sarva padArthonko jAnatA hai, [achalam ] vah gnAn pragaT huA tabhIse sadAkAl achal hai arthAt pragaT honeke pashchAt sadA jyonkA tyon hI banA rahatA hai — chalAyamAn nahIn hotA, aur [atulan ] vah gnAn atul hai arthAt usake samAn dUsarA koI nahIn hai .
bhAvArtha : — jo puruSh antarangamen chaitanyamAtra param vastuko dekhatA hai aur shuddhanayake Alamban dvArA usamen ekAgra hotA jAtA hai us puruShako, tatkAl sarva rAgAdik AsravabhAvonkA sarvathA abhAv hokar, sarva atIt, anAgat aur vartamAn padArthonko jAnanevAlA nishchal, atul kevalagnAn pragaT hotA hai . vah gnAn sabase mahAn hai . usake samAn dUsarA koI nahIn hai .124.
bhAvArtha : — rangabhUmimen AsravakA svAng AyA thA use gnAnane usake yathArtha svarUpamen jAn liyA, isaliye vah bAhar nikal gayA .
rAg virodh vimoh vibhAv agnAnamayI yah bhAv jatAye;
je munirAj karain ini pAl suriddhi samAj laye siv thAye,
kAy navAy namUn chit lAy kahUn jay pAy lahUn man bhAye .
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAmen AsravkA prarUpak chauthA ank samApta huA .
Page 285 of 642
PDF/HTML Page 318 of 675
single page version
- 5 - samvar adhikAr
nyakkArAtpratilabdhanityavijayan sampAdayatsamvaram .
jjyotishchinmayamujjvalan nijarasaprAgbhAramujjRumbhate ..125..
pratham TIkAkAr AchAryadev kahate hain ki ‘‘ab samvar pravesh karatA hai’’ . Asravake rangabhUmimense bAhar nikal jAneke bAd ab samvar rangabhUmimen pravesh karatA hai .
yahAn pahale TIkAkAr AchAryadev sarva svAngako jAnanevAle samyaggnAnakI mahimAdarshak mangalAcharaN karate hain : —
shlokArtha : — [AsansAr-virodhi-samvar-jay-ekAnta-avalipta-Asrav-nyakkArAt ] anAdi sansArase lekar apane virodhI samvarako jItanese jo ekAnta-garvit (atyanta ahankArayukta) huA hai aise AsravakA tiraskAr ka ranese [pratilabdha-nitya-vijayan samvaram ] jisanee sadA vijay prApta kI hai aise samvarako [sampAdayat ] utpanna ka ratI huI, [pararUpata vyAvRuttan ] pararUpase bhinna (arthAt paradravya aur paradravyake nimittase honevAle bhAvonse bhinna), [samyak-svarUpe niyamitan sphu rat ] apane samyak svarUpamen nishchalatAse prakAsh karatI huI, [chinmayam ] chinmay, [ujjvalan ] ujjval ( – nirAbAdh, nirmal, daidIpyamAn) aur [nij-ras-prAgbhAram ] nijarasake (apane chaitanyarasake) bhArase yukta – atishayatAse yukta [jyoti ] jyoti [ujjRumbhate ] pragaT hotI hai, prasArit hotI hai .
Page 286 of 642
PDF/HTML Page 319 of 675
single page version
bhAvArtha : — anAdi kAlase jo AsravakA virodhI hai aise samvarako jItakar Asrav madase garvit huA hai . us AsravakA tiraskAr karake us par jisane sadAke liye vijay prApta kI hai aise samvarako utpanna karatA huA, samasta pararUpase bhinna aur apane svarUpamen nishchal yah chaitanyaprakAsh nijarasakI atishayatApUrvak nirmalatAse udayako prApta huA hai .125.
samvar adhikArake prArambhamen hI, shrI kundakundAchArya sakal karmakA samvar karanekA utkRuShTa upAy jo bhedavignAn hai usakI prashansA karate hain : —
gAthArtha : — [upayoga ] upayog [upayoge ] upayogamen hai, [krodhAdiShu ] krodhAdimen [kopi upayoga ] koI bhI upayog [nAsti ] nahIn hai; [cha ] aur [krodha ] krodh [krodhe ev hi ] krodhamen hI hai, [upayoge ] upayogamen [khalu ] nishchayase [krodha ] krodh [nAsti ] nahIn hai .
Page 287 of 642
PDF/HTML Page 320 of 675
single page version
na khalvekasya dvitIyamasti, dvayorbhinnapradeshatvenaikasattAnupapatte . tadasattve cha ten sahAdhArAdheyasambandhopi nAstyev . tata svarUpapratiShThatvalakShaN evAdhArAdheyasambandhovatiShThate . ten gnAnan jAnattAyAn svarUpe pratiShThitan, jAnattAyA gnAnAdapRuthagbhUtatvAt, gnAne ev syAt . krodhAdIni krudhyattAdau svarUpe pratiShThitAni, krudhyattAde krodhAdibhyopRuthagbhUtatvAt, krodhAdiShvev syu . na puna krodhAdiShu karmaNi nokarmaNi vA gnAnamasti, na cha gnAne krodhAdaya karma nokarma vA santi, [aShTavik lpe ka rmaNi ] ATh prakArake ka rmommen [cha api ] aur [nok rmaNi ] nok rmamen [upayoga ] upayog [nAsti ] nahIn hai [cha ] aur [upayoge ] upayogamen [ka rma ] ka rma [cha api ] tathA [nok rma ] nok rma [no asti ] nahIn hai . — [etat tu ] aisA [aviparItan ] aviparIt [gnAnan ] gnAn [yadA tu ] jab [jIvasya ] jIvake [bhavati ] hotA hai, [tadA ] tab [upayogashuddhAtmA ] vah upayogasvarUp shuddhAtmA [ki nychit bhAvam ] upayogake atirikta anya kisI bhI bhAvako [na ka roti ] nahIn ka ratA .
TIkA : — vAstavamen ek vastukI dUsarI vastu nahIn hai, (arthAt ek vastu dUsarI vastuke sAth koI sambandha nahIn rakhatI) kyonki dononke pradesh bhinna hain, isaliye unamen ek sattAkI anupapatti hai (arthAt dononkI sattAain bhinna-bhinna hain); aur isaprakAr jab ki ek vastukI dUsarI vastu nahIn hai tab ekake sAth dUsarIko AdhAraAdheyasambandha bhI hai hI nahIn . isaliye (pratyek vastukA) apane svarUpamen pratiShThArUp (dRuDhatApUrvak rahanerUp) hI AdhAraAdheyasambandha hai . isaliye gnAn jo ki jAnanakriyArUp apane svarUpamen pratiShThit hai vah, jAnanakriyAkA gnAnase abhinnatva honese, gnAnamen hI hai; krodhAdik jo ki krodhAdikriyArUp apane svarUpamen pratiShThit hai vah, krodhAdikriyAkA krodhAdise abhinnatva honeke kAraN, krodhAdikamen hI hai . (gnAnakA svarUp jAnanakriyA hai, isaliye gnAn Adhey hai aur jAnanakriyA AdhAr hai . jAnanakriyA AdhAr honese yah siddha huA ki gnAn hI AdhAr hai, kyonki jAnanakriyA aur gnAn bhinna nahIn hain . tAtparya yah hai ki gnAn gnAnamen hI hai . isIprakAr krodh krodhamen hI hai .) aur krodhAdikamen, karmamen yA nokarmamen gnAn nahIn hai tathA gnAnamen krodhAdik, karma yA nokarma nahIn hain, kyonki unake paraspar atyanta svarUp- viparItatA honese (arthAt gnAnakA svarUp aur krodhAdik tathA karma-nokarmakA svarUp atyanta