Page 8 of 642
PDF/HTML Page 41 of 675
single page version
yoyan nityamev pariNAmAtmani svabhAvevatiShThamAnatvAdutpAdavyayadhrauvyaikyAnubhUtilakShaNayA sattayAnusyUtashchaitanyasvarUpatvAnnityoditavishadadRushignaptijyotiranantadharmAdhirUDhaikadharmitvAdudyotamAnadravyatva kramAkramapravRuttavichitrabhAvasvabhAvatvAdutsangitaguNaparyAya svaparAkArAvabhAsanasamarthatvAdupAttavaishva- rUpyaikarUpa prativishiShTAvagAhagatisthitivartanAnimittatvarUpitvAbhAvAdasAdhAraNachidrUpatAsvabhAv-
gAthArtha : — he bhavya ! [jIva ] jo jIv [charitradarshanagnAnasthita ] darshan, gnAn, chAritramen sthit ho rahA hai [tan ] use [hi ] nishchayase (vAstavamen) [svasamayan ] svasamay [jAnIhi ] jAno [cha ] aur jo jIv [pudgalakarmapradeshasthitan ] pudgalakarmake pradeshommen sthit hai [tan ] use [parasamayan ] parasamay [jAnIhi ] jAno .
TIkA : — ‘samay’ shabdakA artha isaprakAr hai : — ‘sam’ upasarga hai, jisakA artha ‘ekapanA’ hai aur ‘ay gatau’ dhAtu hai, jisakA artha gaman bhI hai aur gnAn bhI hai isalie ek sAth hI (yugapad ) jAnanA aur pariNaman karanA — yah donon kriyAyen jo ekatvapUrvak kare vah samay hai . yah jIv nAmak padArtha ekatvapUrvak ek hI samayamen pariNaman bhI karatA hai aur jAnatA bhI hai; isaliye vah samay hai . yah jIvapadArtha sadA hI pariNAmasvarUp svabhAvamen rahatA huA honese, utpAd-vyay-dhrauvyakI ekatArUp anubhUti jisakA lakShaN hai aisI sattA sahit hai . (is visheShaNase jIvakI sattAko na mAnanevAle nAstikavAdiyonkA mat khaNDan ho gayA; tathA puruShako – jIvako apariNAmI mAnanevAle sAnkhyavAdiyonkA mat pariNAmasvarUp kahanese khaNDit ho gayA . naiyAyik aur vaisheShik sattAko nitya hI mAnate hain, aur bauddha kShaNik hI mAnate hain, unakA nirAkaraN, sattAko utpAd-vyay-dhrauvyarUp kahanese ho gayA .) aur jIv chaitanyasvarUpatAse nitya-udyotarUp nirmal spaShTa darshanagnAn-jyotisvarUp hai (kyonki chaitanyakA pariNaman darshanagnAnasvarUp hai) . (is visheShaNase chaitanyako gnAnAkArasvarUp na mAnanevAle sAnkhyamatavAlonkA nirAkaraN ho gayA .) aur vah jIv, ananta dharmommen rahanevAlA jo ekadharmIpanA hai usake kAraN jise dravyatva pragaT hai; (kyonki ananta dharmonkI ekatA dravyatva hai) . (is visheShaNase, vastuko dharmonse rahit mAnanevAle bauddhamatiyonkA niShedh ho gayA .) aur vah kramarUp aur akramarUp pravartamAn anek bhAv jisakA svabhAv honese jisane guNaparyAyonko angIkAr kiyA hai — aisA hai . (paryAy kramavartI hotI hai aur guN sahavartI hotA hai; sahavartIko akramavartI bhI kahate hain .) (is visheShaNase, puruShako nirguN mAnanevAle sAnkhyamatavAlonkA nirasan ho gayA .) aur vah, apane aur paradravyonke AkAronko prakAshit karanekI sAmarthya honese jisane samasta rUpako prakAshanevAlI
Page 9 of 642
PDF/HTML Page 42 of 675
single page version
sadbhAvAchchAkAshadharmAdharmakAlapudgalebhyo bhinnotyantamanantadravyasank repi svarUpAdaprachyavanATTankotkIrNa- chitsvabhAvo jIvo nAm padArtha sa samaya, samayat ekatven yugapajjAnAti gachchhati cheti nirukte ayan khalu yadA sakalabhAvasvabhAvabhAsanasamarthavidyAsamutpAdakavivek jyotirudgamanAtsamasta- paradravyAtprachyutya dRushignaptisvabhAvaniyatavRuttirUpAtmatattvaikatvagatatven vartate tadA darshanagnAn- chAritrasthitatvAtsvamekatven yugapajjAnan gachchhanshcha svasamay iti, yadA tvanAdyavidyAkandalImUl- kandAyamAnamohAnuvRuttitantratayA dRushignaptisvabhAvaniyatavRuttirUpAdAtmatattvAtprachyutya paradravyapratyay- moharAgadveShAdibhAvaikatvagatatven vartate tadA pudgalakarmapradeshasthitatvAtparamekatven yugapajjAnan gachchhanshcha parasamay iti pratIyate . evan kil samayasya dvaividhyamuddhAvati . ekarUpatA prApta kI hai — aisA hai (arthAt jisamen anek vastuonke AkAr pratibhAsit hote hain, aise ek gnAnake AkArarUp hai) . (is visheShaNase, gnAn apaneko hI jAnatA hai, parako nahIn – isaprakAr ekAkArako hI mAnanevAlekA tathA apaneko nahIn jAnatA kintu parako hI jAnatA hai isaprakAr anekAkArako hI mAnanevAlAkA, vyavachchhed ho gayA .) aur vah, anya dravyonke jo vishiShTa guN — avagAhan-gati sthiti-vartanAhetutva aur rUpitva hain — unake abhAvake kAraN aur asAdhAraN chaitanyarUpatA-svabhAvake sadbhAvake kAraN AkAsh, dharma, adharma, kAl aur pudgal — in pAnch dravyonse bhinna hai . (is visheShaNase ek brahmavastuko hI mAnanevAlekA khaNDan ho gayA .) aur vah, ananta dravyonke sAth atyanta ekakShetrAvagAharUp hone par bhI, apane svarUpase na chhUTanese TankotkIrNa chaitanyasvabhAvarUp hai . (is visheShaNase vastusvabhAvakA niyam batAyA hai .) — aisA jIv nAmak padArtha samay hai .
jab yah (jIv), sarva padArthonke svabhAvako prakAshit karanemen samartha kevalagnAnako utpanna karanevAlI bhedagnAnajyotikA uday honese, sarva paradravyonse chhUTakar darshanagnAnasvabhAvamen niyat vRuttirUp (astitvarUp) Atmatattvake sAth ekatvarUpamen lIn hokar pravRutti karatA hai tab darshan-gnAn-chAritramen sthit honese yugapad svako ekatvapUrvak jAnatA tathA sva-rUpase ekatvapUrvak pariNamatA huA vah ‘svasamay’ hai, isaprakAr pratIt kiyA jAtA hai; kintu jab vah, anAdi avidyArUpI keleke mUlakI gAnThakI bhAnti jo (puShTa huA) moh usake udayAnusAr pravRuttikI AdhInatAse, darshan-gnAnasvabhAvamen niyat vRuttirUp Atmatattvase chhUTakar paradravyake nimittase utpanna moharAgadveShAdi bhAvommen ekatArUpase lIn hokar pravRutta hotA hai tab pudgalakarmake (kArmANaskandharUp) pradeshommen sthit honese yugapad parako ekatvapUrvak jAnatA aur pararUpase ekatvapUrvak pariNamit hotA huA ‘parasamay’ hai, isaprakAr pratIti kI jAtI hai . isaprakAr jIv nAmak padArthakI svasamay aur parasamayarUp dvividhatA pragaT hotI hai .
Page 10 of 642
PDF/HTML Page 43 of 675
single page version
samayashabdenAtra sAmAnyen sarva evArthobhidhIyate, samayat ekIbhAven svaguNaparyAyAn gachchhatIti nirukte . tata sarvatrApi dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvanta kechanApyarthAste sarva ev svakIyadravyAntarmagnAnantasvadharmachakrachumbinopi parasparamachumbantotyanta-
bhAvArtha : — jIv nAmak vastuko padArtha kahA hai . ‘jIv’ isaprakAr akSharonkA samUh ‘pad’ hai aur us padase jo dravyaparyAyarUp anekAntasvarUpatA nishchit kI jAye vah padArtha hai . yah jIvapadArtha utpAd-vyay-dhrauvyamayI sattAsvarUp hai, darshanagnAnamayI chetanAsvarUp hai, anantadharmasvarUp dravya hai, dravya honese vastu hai, guNaparyAyavAn hai, usakA svaparaprakAshak gnAn anekAkArarUp ek hai, aur vah (jIvapadArtha) AkAshAdise bhinna asAdhAraN chaitanyaguNasvarUp hai, tathA anya dravyonke sAth ek kShetramen rahane par bhI apane svarUpako nahIn chhoDatA . aisA jIv nAmak padArtha samay hai . jab vah apane svabhAvamen sthit ho tab svasamay hai, aur parasvabhAv-rAgadveShamoharUp hokar rahe tab parasamay hai . isaprakAr jIvake dvividhatA AtI hai ..2..
gAthArtha : — [ekatvanishchayagata ] ekatvanishchayako prApta jo [samaya ] samay hai vah [loke ] lokamen [sarvatra ] sab jagah [sundara ] sundar hai [ten ] isaliye [ekatve ] ekatvamen [bandhakathA ] dUsareke sAth bandhakI kathA [visamvAdinI ] visamvAd – virodh karanevAlI [bhavati ] hai .
TIkA : — yahAn ‘samay’ shabdase sAmAnyatayA sabhI padArtha kahe jAte hain, kyonki vyutpattike anusAr ‘samayate’ arthAt ekIbhAvase (ekatvapUrvak) apane guN-paryAyonko prApta hokar jo pariNaman karatA hai so samay hai . isaliye dharma-adharma-AkAsh-kAl-pudgal-jIvadravyasvarUp lokamen sarvatra jo kuchh jitane jitane padArtha hain ve sabhI nishchayase (vAstavamen) ekatvanishchayako prApta
Page 11 of 642
PDF/HTML Page 44 of 675
single page version
pratyAsattAvapi nityamev svarUpAdapatanta pararUpeNApariNamanAdavinaShTAnantavyaktitvATTankotkIrNA iv tiShThanta samastaviruddhAviruddhakAryahetutayA shashvadev vishvamanugRuhNanto niyatamekatvanishchayagatatvenaiv saundaryamApadyante, prakArAntareN sarvasank rAdidoShApatte . evamekatve sarvArthAnAn pratiShThite sati jIvAhvayasya samayasya bandhakathAyA ev visamvAdApatti . kutastanmUlapudgalakarmapradesh- sthitatvamUlaparasamayatvotpAditametasya dvaividhyam . ata samayasyaikatvamevAvatiShThate .
hain — sparsha karate hain tathApi ve paraspar ek dUsare ko sparsha nahIn karate, atyanta nikaT ek
na karanese ananta vyaktitA naShTa nahIn hotI, isaliye ve TankotkIrNakI bhAnti (shAshvat) sthit rahate
hain aur samasta viruddha kArya tathA aviruddha kArya dononkI hetutAse ve sadA vishvakA upakAr karate
hain — TikAye rakhate hain . isaprakAr sarva padArthonkA bhinna bhinna ekatva siddha honese jIv nAmak
jo pudgalakarmake pradeshommen sthit honA, vah jisakA mUl hai aisA parasamayapanA, usase utpanna
honevAlA (parasamay – svasamayarUp) dvividhapanA usako (jIv nAmake samayako) kahAnse ho ?
bhAvArtha : — nishchayase sarva padArtha apane apane svabhAvamen sthit rahate hue hI shobhA pAte hain . parantu jIv nAmak padArthakI anAdi kAlase pudgalakarmake sAth nimittarUp bandha-avasthA hai; usase is jIvamen visamvAd khaDA hotA hai, ata vah shobhAko prApta nahIn hotA . isaliye vAstavamen vichAr kiyA jAye to ekatva hI sundar hai; usase yah jIv shobhAko prApta hotA hai ..3..
Page 12 of 642
PDF/HTML Page 45 of 675
single page version
ih kil sakalasyApi jIvalokasya sansArachakrakroDAdhiropitasyAshrAntamanantadravyakShetra- kAlabhavabhAvaparAvartai samupakrAntabhrAnterekachchhatrIkRutavishvatayA mahatA mohagraheN goriv vAhyamAnasya prasabhojjRumbhitatRuShNAtank tven vyaktAntarAdheruttamyottamya mRugatRuShNAyamAnan viShayagrAmamuparundhAnasya parasparamAchAryatvamAcharatonantasha shrutapUrvAnantasha parichitapUrvAnantashonubhUtapUrvA chaikatvaviruddhatvenA- tyantavisamvAdinyapi kAmabhogAnubaddhA kathA . idan tu nityavyaktatayAntaprakAshamAnamapi kaShAyachakreN sahaikIkriyamANatvAdatyantatirobhUtan sat svasyAnAtmagnatayA pareShAmAtmagnAnAmanupAsanAchcha na
gAthArtha : — [sarvasya api ] sarva lokako [kAmabhogabandhakathA ] kAmabhogasambandhI bandhakI kathA to [shrutaparichitAnubhUtA ] sunanemen A gaI hai, parichayamen A gaI hai, aur anubhavamen bhI A gaI hai, isaliye sulabh hai; kintu [vibhakta sya ] bhinna AtmAkA [ekatvasya upalambha ] ekatva honA kabhI na to sunA hai, na parichayamen AyA hai aur na anubhavamen AyA hai, isaliye [kevalan ] ek vah [na sulabha ] sulabh nahIn hai .
TIkA : — is samasta jIvalokako, kAmabhogasambandhI kathA ekatvase viruddha honese atyanta visamvAd karAnevAlI hai (AtmAkA atyanta aniShTa karanevAlI hai) tathApi, pahale ananta bAr sunanemen AI hai, ananta bAr parichayamen AI hai aur ananta bAr anubhavamen bhI A chukI hai . vah jIvalok, sansArarUpI chakrake madhyamen sthit hai, nirantar dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvarUp ananta parAvartanonke kAraN bhramaNako prApta huA hai, samasta vishvako ekachhatra rAjyase vash karanevAlA mahA moharUpI bhUt jisake pAs bailakI bhAnti bhAr vahan karAtA hai, jorase pragaT hue tRuShNArUpI rogake dAhase jisako antarangamen pIDA pragaT huI hai, Akulit ho hokar mRugajalakI bhAnti viShayagrAmako (indriyaviShayonke samUhako) jisane gherA DAl rakhA hai, aur vah paraspar AchAryatva bhI karatA hai (arthAt dUsaronse kahakar usI prakAr angIkAr karavAtA hai) . isaliye kAmabhogakI kathA to sabake liye sulabh hai . kintu nirmal bhedagnAnarUpI prakAshase spaShTa bhinna dikhAI denevAlA yah mAtra bhinna AtmAkA ekatva hI — jo ki sadA pragaTarUpase antaranggamen prakAshamAn hai tathApi kaShAyachakra (-kaShAyasamUh)ke sAth ekarUp jaisA kiyA jAtA hai, isaliye atyanta tirobhAvako prApta huA hai ( – Dhak rahA hai) vah — apanemen anAtmagnatA honese ( — svayam AtmAko na jAnanese) aur anya AtmAko jAnanevAlonkI sangati – sevA na karanese, na to pahale kabhI sunA hai, na pahale kabhI parichayamen AyA hai aur na pahale kabhI
Page 13 of 642
PDF/HTML Page 46 of 675
single page version
kadAchidapi shrutapUrvan, na kadAchidapi parichitapUrvan, na kadAchidapyanubhUtapUrvan cha nirmalavivekAlok- viviktan kevalamekatvam . at ekatvasya na sulabhatvam .
bhAvArtha : — is lokamen samasta jIv sansArarUpI chakrapar chaDhakar panch parAvartanarUp bhramaN karate hain . vahAn unhen mohakarmodayarUpI pishAchake dvArA jotA jAtA hai, isaliye ve viShayonkI tRuShNArUpI dAhase pIDit hote hain aur us dAhakA ilAj (upAy) indriyonke rUpAdi viShayonko jAnakar unakI or dauDate hain; tathA paraspar bhI viShayonkA hI upadesh karate hain . isaprakAr kAm tathA bhogakI kathA to ananta bAr sunI, parichayamen prApta kI aur usIkA anubhav kiyA, isaliye vah sulabh hai . kintu sarva paradravyonse bhinna ek chaitanyachamatkArasvarUp apane AtmAkI kathAkA gnAn apaneko to apanese kabhI nahIn huA, aur jinhen vah gnAn huA hai unakI kabhI sevA nahIn kI; isaliye usakI kathA na to kabhI sunI, na usakA parichay kiyA aur na usakA anubhav kiyA . isaliye unakI prApti sulabh nahIn durlabh hai ..4..
ab AchArya kahate hain ki isIliye jIvonko us bhinna AtmAkA ekatva batalAte hain : —
gAthArtha : — [tam ] us [ekatvavibhaktan ] ekatvavibhakta AtmAko [ahan ] main [Atmana AtmAke [svavibhaven ] nij vaibhavase [darshaye ] dikhAtA hUn; [yadi ] yadi main [darshayeyan ] dikhAUn to [pramANan ] pramAN (svIkAr) karanA, [skhaleyan ] aur yadi kahIn chUk jAUn to [chhalan ] chhal [na ] nahIn [gRuhItavyam ] grahaN karanA .
Page 14 of 642
PDF/HTML Page 47 of 675
single page version
ih kil sakalodbhAsisyAtpadamudritashabdabrahmopAsanajanmA, samastavipakShakShodakShamAti- nistuShayuktayavalambanajanmA, nirmalavignAnaghanAntarnimagnaparAparaguruprasAdIkRu tashuddhAtmatattvAnushAsan- janmA, anavaratasyandisundarAnandamudritAmandasamvidAtmakasvasamvedanajanmA cha ya kashchanApi mamAtmana svo vibhavasten samastenApyayan tamekatvavibhaktamAtmAnan darshayehamiti baddhavyavasAyosmi . kintu yadi darshayeyan tadA svayamev svAnubhavapratyakSheN parIkShya pramANIkartavyam . yadi tu skhaleyan tadA tu na chhalagrahaNajAgarUkairbhavitavyam .
TIkA : — AchArya kahate hain ki jo kuchh mere AtmAkA nijavaibhav hai, us sabase main is ekatvavibhakta AtmAko dikhAUngA, aisA mainne vyavasAy (udyam, nirNay) kiyA hai . kaisA hai mere AtmAkA nijavaibhav ? is lokamen pragaT samasta vastuonkA prakAshak aur ‘syAt’ padakI mudrAvAlA jo shabdabrahma — arhantakA paramAgam — usakI upAsanAse jisakA janma huA hai . (‘syAt’kA artha ‘kathanchit’ hai arthAt kisI prakArase – kisI apekShAse – kahanA . paramAgamako shabdabrahma kahanekA kAraN yah hai ki — arhantake paramAgamamen sAmAnya dharmonke — vachanagochar samasta dharmonke — nAm Ate hain aur vachanase agochar jo visheShadharma hain unakA anumAn karAyA jAtA hai; isaprakAr vah sarva vastuonkA prakAshak hai, isaliye use sarvavyApI kahA jAtA hai, aur isIlie use shabdabrahma kahate hain .) puna vah nijavaibhav kaisA hai ? samasta vipakSha — anyavAdiyonke dvArA gRuhIt sarvathA ekAntarUp nayapakShake nirAkaraNamen samartha atinistuSh nirbAdh yukti ke avalambanase us nijavaibhavakA janma huA hai , puna vah kaisA hai ? nirmal vignAnaghan AtmAmen antarnimagna (antarlIn) paramaguru – sarvagnadev aur aparaguru — gaNadharAdikase lekar hamAre guruparyanta, unake prasAdarUpase diyA gayA jo shuddhAtmatattvakA anugrahapUrvak upadesh usase nijavaibhavakA janma huA hai . puna vah kaisA hai ? nirantar jharatA huA — svAdamen AtA huA jo sundar Ananda hai, usakI mudrAse yukta prachurasamvedanarUp svasamvedanase nijavaibhavakA janma huA hai . yon jis-jis prakArase mere gnAnakA vaibhav hai us samasta vaibhavase dikhAtA hUn . main jo yah dikhAUn to use svayamev apane anubhav- pratyakShase parIkShA karake pramAN karanA; aur yadi kahIn akShar, mAtrA, alankAr, yukti Adi prakaraNommen chUk jAUn to chhal (doSh) grahaN karanemen sAvadhAn mat honA . (shAstrasamudrake bahutase prakaraN hain, isalie yahAn svasamvedanarUp artha pradhAn hai; isalie arthakI parIkShA karanI chAhie .)
bhAvArtha : — AchArya AgamakA sevan, yuktikA avalamban, par aur apar gurukA upadesh aur svasamvedan — yon chAr prakArase utpanna hue apane gnAnake vaibhavase ekatva-vibhakta shuddha AtmAkA svarUp dikhAte hain . he shrotAon ! use apane svasamvedan-pratyakShase pramAN karo; yadi kahIn kisI prakaraNamen bhUl jAUn to utane doShako grahaN mat karanA . kahanekA Ashay yah hai ki yahAn apanA anubhav pradhAn hai; usase shuddha svarUpakA nishchay karo ..5..
Page 15 of 642
PDF/HTML Page 48 of 675
single page version
yo hi nAm svatasiddhatvenAnAdirananto nityodyoto vishadajyotirgnAyak eko bhAva sa sansArAvasthAyAmanAdibandhaparyAyanirUpaNayA kShIrodakavatkarmapudgalai samamekatvepi dravyasvabhAv- nirUpaNayA durantakaShAyachakrodayavaichitryavashen pravartamAnAnAn puNyapApanirvartakAnAmupAttavaishvarUpyANAn shubhAshubhabhAvAnAn svabhAvenApariNamanAtpramattopramattashcha na bhavati . eSh evAsheShadravyAntarabhAvebhyo bhinnatvenopAsyamAna shuddha ityabhilapyate . na chAsya gneyaniShThatven gnAyakatvaprasiddhe
ab yahAn yah prashna uThatA hai ki aisA shuddha AtmA kaun hai ki jisakA svarUp jAnanA chAhie ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hain : —
gAthArtha : — [ya tu ] jo [gnAyaka bhAva ] gnAyak bhAv hai vah [apramatta api ] apramatta bhI [na bhavati ] nahIn aur [na pramatta ] pramatta bhI nahIn hai, — [evan ] isaprakAr [shuddhan ] ise shuddha [bhaNanti ] kahate hain; [cha ya ] aur jo [gnAta ] gnAyakarUpase gnAt huA [sa tu ] vah to [sa ev ] vahI hai, anya koI nahIn .
TIkA : — jo svayam apanese hI siddha honese (kisIse utpanna huA na honese) anAdi sattArUp hai, kabhI vinAshako prApta na honese ananta hai, nitya-udyotarUp honese kShaNik nahIn hai aur spaShTa prakAshamAn jyoti hai aisA jo gnAyak ek ‘bhAv’ hai vah sansArakI avasthAmen anAdi bandhaparyAyakI nirUpaNAse (apekShAse) kShIr-nIrakI bhAnti karmapudgalonke sAth ekarUp hone par bhI dravyake svabhAvakI apekShAse dekhA jAy to duranta kaShAyachakrake udayakI ( – kaShAyasamUhake apAr udayonkI) vichitratAke vashase pravartamAn jo puNya-pApako utpanna karanevAle samasta anekarUp shubhAshubhabhAv unake svabhAvarUp pariNamit nahIn hotA (gnAyakabhAvase jaDabhAvarUp nahIn hotA) isaliye pramatta bhI nahIn hai aur apramatta bhI nahIn hai; vahI samasta anya dravyonke bhAvonse bhinnarUpase upAsit hotA huA ‘shuddha kahalAtA hai .
Page 16 of 642
PDF/HTML Page 49 of 675
single page version
dAhyaniShThadahanasyevAshuddhatvan, yato hi tasyAmavasthAyAn gnAyakatven yo gnAta sa svarUpaprakAshanadashAyAn pradIpasyev kartRukarmaNorananyatvAt gnAyak ev .
aur jaise dAhya ( — jalane yogya padArtha) ke AkAr honese agniko dahan kahate hain tathApi usake dAhyakRut ashuddhatA nahIn hotI, usI prakAr gneyAkAr honese us ‘bhAv’ke sAth gnAyakatA prasiddha hai, tathApi usake gneyakRut ashuddhatA nahIn hai; kyonki gneyAkAr avasthAmen jo gnAyakarUpase gnAt huA vah svarUpaprakAshanakI (svarUpako jAnanekI) avasthAmen bhI dIpakakI bhAnti, kartA- karmakA ananyatva honese gnAyak hI hai — svayam jAnanevAlA hai, isalie svayam kartA aur apaneko jAnA, isalie svayam hI karma hai . (jaise dIpak ghaTapaTAdiko prakAshit karanekI avasthAmen bhI dIpak hai aur apaneko — apanI jyotirUp shikhAko — prakAshit karanekI avasthAmen bhI dIpak hI hai, anya kuchh nahIn; usI prakAr gnAyakakA samajhanA chAhiye .)
bhAvArtha : — ashuddhatA paradravyake sanyogase AtI hai . usamen mUl dravya to anya dravyarUp nahIn hotA, mAtra paradravyake nimittase avasthA malin ho jAtI hai . dravyadRuShTise to dravya jo hai vahI hai aur paryAy(avasthA)-dRuShTise dekhA jAye to malin hI dikhAI detA hai . isIprakAr AtmAkA svabhAv gnAyakatvamAtra hai, aur usakI avasthA pudgalakarmake nimittase rAgAdirUp malin hai vah paryAy hai . paryAy-dRuShTise dekhA jAy to vah malin hI dikhAI detA hai aur dravyadRuShTise dekhA jAye to gnAyakatva to gnAyakatva hI hai; yah kahIn jaDatva nahIn huA . yahAn dravyadRuShTiko pradhAn karake kahA hai . jo pramatta-apramattake bhed hain ve paradravyake sanyogajanit paryAy hain . yah ashuddhatA dravyadRuShTimen gauN hai, vyavahAr hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upachAr hai . dravyadRuShTi shuddha hai, abhed hai, nishchay hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha hai . isaliye AtmA gnAyak hI hai; usamen bhed nahIn hai isaliye vah pramatta-apramatta nahIn hai . ‘gnAyak’ nAm bhI use gneyako jAnanese diyA jAtA hai; kyonki gneyakA pratibimba jab jhalakatA hai tab gnAnamen vaisA hI anubhav hotA hai . tathApi use gneyakRut ashuddhatA nahIn hai, kyonki jaisA gney gnAnamen pratibhAsit huA vaisA gnAyakakA hI anubhav karane par gnAyak hI hai . ‘yah jo main jAnanevAlA hUn so main hI hUn, anya koI nahIn’ — aisA apaneko apanA abhedarUp anubhav huA tab is jAnanerUp kriyAkA kartA svayam hI hai aur jise jAnA vah karma bhI svayam hI hai . aisA ek gnAyakatvamAtra svayam shuddha hai . — yah shuddhanayakA viShay hai . anya jo parasanyogajanit bhed hain ve sab bhedarUp ashuddhadravyArthikanayake viShay hain . ashuddhadravyArthikanay bhI shuddha dravyakI dRuShTimen paryAyArthik hI hai, isaliye vyavahAranay hI hai aisA Ashay samajhanA chAhie .
Page 17 of 642
PDF/HTML Page 50 of 675
single page version
hai . ashuddhanayako yahAn hey kahA hai, kyonki ashuddhanayakA viShay sansAr hai aur sansAramen AtmA
chAhiye . svarUpakI prApti honeke bAd shuddhanayakA bhI Alamban nahIn rahatA . jo vastusvarUp hai vah
yahAn, (gnAyakabhAv) pramatta-apramatta nahIn hai aisA kahA hai vahAn guNasthAnonkI paripATImen chhaTThe guNasthAn tak pramatta aur sAtavense lekar apramatta kahalAtA hai . kintu yah sab guNasthAn ashuddhanayakI kathanImen hai; shuddhanayase to AtmA gnAyak hI hai ..6..
ab, prashna yah hotA hai ki darshan, gnAn aur chAritrako AtmAkA dharma kahA gayA hai, kintu yah to tIn bhed hue; aur in bhedarUp bhAvonse AtmAko ashuddhatA AtI hai ! isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hain : —
gAthArtha : — [gnAnina ] gnAnIke [charitran darshanan gnAnam ] chAritra, darshan, gnAn — yah tIn bhAv [vyavahAreN ] vyavahArase [upadishyate ] kahe jAte hain; nishchayase [gnAnan api na ] gnAn bhI nahIn hai, [charitran na ] chAritra bhI nahIn hai aur [darshanan na ] darshan bhI nahIn hai; gnAnI to ek [gnAyaka shuddha ] shuddha gnAyak hI hai .
Page 18 of 642
PDF/HTML Page 51 of 675
single page version
AstAn tAvadbandhapratyayAt gnAyakasyAshuddhatvan, darshanagnAnachAritrANyev na vidyante; yato hyanantadharmaNyekasmin dharmiNyaniShNAtasyAntevAsijanasya tadavabodhavidhAyibhi kai shchiddharmaistamanushAsatAn sUriNAn dharmadharmiNo svabhAvatobhedepi vyapadeshato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiv gnAnino darshanan gnAnan chAritramityupadesha . paramArthatastvekadravyaniShpItAnantaparyAyatayaikan kinchinmilitAsvAdam- bhedamekasvabhAvamanubhavato na darshanan na gnAnan na chAritran, gnAyak evaika shuddha .
TIkA : — is gnAyak AtmAko bandhaparyAyake nimittase ashuddhatA to dUr raho, kintu usake darshan, gnAn, chAritra bhI vidyamAn nahIn hain; kyonki ananta dharmomvAle ek dharmImen jo niShNAt nahIn hain aise nikaTavartI shiShyajanako, dharmIko batalAnevAle katipay dharmonke dvArA, upadesh karate hue AchAryonkA — yadyapi dharma aur dharmIkA svabhAvase abhed hai tathApi nAmase bhed karake — vyavahAramAtrase hI aisA upadesh hai ki gnAnIke darshan hai, gnAn hai, chAritra hai . kintu paramArthase dekhA jAye to ananta paryAyonko ek dravya pI gayA honese jo ek hai aise kuchh — mile hue AsvAdavAle, abhed, ekasvabhAvI tattva — kA anubhav karanevAleko darshan bhI nahIn hai, gnAn bhI nahIn hai, chAritra bhI nahIn hai, ek shuddha gnAyak hI hai .
bhAvArtha : — is shuddha AtmAke karmabandhake nimittase ashuddhatA hotI hai, yah bAt to dUr hI raho, kintu usake darshan, gnAn, chAritrake bhI bhed nahIn hai kyonki vastu anantadharmarUp ekadharmI hai . parantu vyavahArI jan dharmonko hI samajhate hain, dharmIko nahIn jAnate; isaliye vastuke kinhIn asAdhAraN dharmonko upadeshamen lekar abhedarUp vastumen bhI dharmonke nAmarUp bhedako utpanna karake aisA upadesh diyA jAtA hai ki gnAnIke darshan hai, gnAn hai, chAritra hai . isaprakAr abhedamen bhed kiyA jAtA hai, isaliye vah vyavahAr hai . yadi paramArthase vichAr kiyA jAye to ek dravya ananta paryAyonko abhedarUpase pI kar baiThA hai, isaliye usamen bhed nahIn hai .
yahAn koI kah sakatA hai ki paryAy bhI dravyake hI bhed hain, avastu nahIn; tab phi ra unhen vyavahAr kaise kahA jA sakatA hai ? usakA samAdhAn yah hai : — yah ThIk hai, kintu yahAn dravyadRuShTise abhedako pradhAn karake upadesh diyA hai . abhedadRuShTimen bhedako gauN kahanese hI abhed bhalIbhAnti mAlUm ho sakatA hai . isaliye bhedako gauN karake use vyavahAr kahA hai . yahAn yah abhiprAy hai ki bhedadRuShTimen nirvikalpa dashA nahIn hotI aur sarAgIke vikalpa hote rahate hain; isaliye jahAn tak rAgAdik dUr nahIn ho jAte vahAn tak bhedako gauN karake abhedarUp nirvikalpa anubhav karAyA gayA hai . vItarAg honeke bAd bhedAbhedarUp vastukA gnAtA ho jAtA hai vahAn nayakA Alamban hI nahIn rahatA ..7..
Page 19 of 642
PDF/HTML Page 52 of 675
single page version
yathA khalu mlechchha svastItyabhihite sati tathAvidhavAchyavAchakasambandhAvabodhabahiShkRutatvAnna kinchidapi pratipadyamAno meSh ivAnimeShonmeShitachakShu prekShat ev, yadA tu sa ev tadetadbhAShA- sambandhaikArthagnenAnyen tenaiv vA mlechchhabhAShAn samudAy svastipadasyAvinAsho bhavato bhavatvityabhidheyan pratipAdyate tadA sadya evodyadamandAnandamayAshrujhalajjhalallochanapAtrastatpratipadyat ev; tathA kil lokopyAtmetyabhihite sati yathAvasthitAtmasvarUpaparignAnabahiShkRutatvAnna kinchidapi pratipadyamAno
ab yahAn puna yah prashna uThA hai ki — yadi aisA hai to ek paramArthakA hI upadesh denA chAhiye; vyavahAr kisaliye kahA jAtA hai ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hain : —
gAthArtha : — [yathA ] jaise [anArya ] anArya (mlechchha) janako [anAryabhAShAn vinA tu ] anAryabhAShAke binA [grAhayitum ] kisI bhI vastukA svarUp grahaN karAneke liye [na api shakya ] koI samartha nahIn hai [tathA ] usIprakAr [vyavahAreN vinA ] vyavahArake binA [paramArthopadeshanam ] paramArthakA upadesh denA [ashakyam ] ashakya hai .
TIkA : — jaise kisI mlechchhase yadi koI brAhmaN ‘svasti’ aisA shabda kahe to vah mlechchha us shabdake vAchyavAchak sambandhako na jAnanese kuchh bhI na samajhakar us brAhmaNakI or menDhekI bhAnti Ankhen phADakar TakaTakI lagAkar dekhatA hI rahatA hai, kintu jab brAhmaNakI aur mlechchhakI bhAShAkA — dononkA artha jAnanevAlA koI dUsarA puruSh yA vahI brAhmaN mlechchhabhAShA bolakar use samajhAtA hai ki ‘svasti’ shabdakA artha yah hai ki ‘‘terA avinAshI kalyAN ho’’, tab tatkAl hI utpanna honevAle atyanta Anandamay ashruonse jisake netra bhar jAte hain aisA vah mlechchha is ‘svasti’ shabdake arthako samajh jAtA hai; isIprakAr vyavahArIjan bhI ‘AtmA’ shabdake
Page 20 of 642
PDF/HTML Page 53 of 675
single page version
meSh ivAnimeShonmeShitachakShu prekShat ev, yadA tu sa ev vyavahAraparamArthapathaprasthApitasamyagbodh- mahAratharathinAnyen tenaiv vA vyavahArapathamAsthAy darshanagnAnachAritrANyatatItyAtmetyAtmapadasyAbhidheyan pratipAdyate tadA sadya evodyadamandAnandAntasundarabandhurabodhatarangastatpratipadyat ev . evan mlechchha- sthAnIyatvAjjagato vyavahAranayopi mlechchhabhAShAsthAnIyatven paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIya . ath cha brAhmaNo na mlechchhitavya iti vachanAdvayavahAranayo nAnusartavya .
phADakar TakaTakI lagAkar dekhatA rahatA hai, kintu jab vyavahAr-paramArtha mArga par samyaggnAnarUpI
mahArathako chalAnevAle sArathI samAn anya koI AchArya athavA ‘AtmA’ shabdako kahanevAlA
svayam hI vyavahAramArgamen rahatA huA AtmA shabdakA yah artha batalAtA hai ki — ‘‘darshan, gnAn,
jisake hRudayamen sundar bodhatarangen (gnAnatarangen) uchhalane lagatI hain aisA vah vyavahArIjan us ‘AtmA’
shabdake arthako achchhI tarah samajh letA hai . isaprakAr jagat to mlechchhake sthAn par honese, aur
vyavahAranay sthApit karane yogya hai; kintu brAhmaNako mlechchha nahIn ho jAnA chAhie — is vachanase
bhAvArtha : — log shuddhanayako nahIn jAnate, kyonki shuddhanayakA viShay abhed ekarUp vastu hai; kintu ve ashuddhanayako hI jAnate hain, kyonki usakA viShay bhedarUp anek prakAr hai; isaliye ve vyavahArake dvArA hI paramArthako samajh sakate hain . ata vyavahAranayako paramArthakA kahanevAlA jAnakar usakA upadesh kiyA jAtA hai . isakA artha yah nahIn samajhanA chAhie ki yahAn vyavahArakA Alamban karAte hain, pratyut vyavahArakA Alamban chhuDAkar paramArthamen pahunchAte hain, — yah samajhanA chAhiye ..8..
ab, prashna yah hotA hai ki vyavahAranay paramArthakA pratipAdak kaise hai ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hain : —
Page 21 of 642
PDF/HTML Page 54 of 675
single page version
jo sudaNANan savvan jANadi sudakevalin tamAhu jiNA . NANan appA savvan jamhA sudakevalI tamhA ..10..
ya shruten kevalan shuddhamAtmAnan jAnAti sa shrutakevalIti tAvat paramArtho; ya shrutagnAnan sarvan jAnAti sa shrutakevalIti tu vyavahAra . tadatra sarvamev tAvat gnAnan nirUpyamANan kimAtmA kimanAtmA ? na tAvadanAtmA, samastasyApyanAtmanashchetanetarapadArthapanchatayasya gnAnatAdAtmyAnupapatte . tato gatyantarAbhAvAt gnAnamAtmetyAyAti . ata shrutagnAnamapyAtmaiv syAt . evan sati ya
gAthArtha : — [ya ] jo jIv [hi ] nishchayase (vAstavamen) [shruten tu ] shrutagnAnake dvArA [iman ] is anubhavagochar [kevalan shuddham ] keval ek shuddha [AtmAnan ] AtmAko [abhigachchhati ] sammukh hokar jAnatA hai, [tan ] use [lokapradIpakarA ] lokako pragaT jAnanevAle [RuShaya ] RuShIshvar [shrutakevalinam ] shrutakevalI [bhaNanti ] kahate hain; [ya ] jo jIv [sarvan ] sarva [shrutagnAnan ] shrutagnAnako [jAnAti ] jAnatA hai; [tan ] use [jinA ] jinadev [shrutakevalinan ] shrutakevalI [Ahu ] kahate hain, [yasmAt ] kyonki [gnAnan sarvan ] gnAn sab [AtmA ] AtmA hI hai, [tasmAt ] isaliye [shrutakevalI ] (vah jIv) shrutakevalI hai
TIkA : — pratham, ‘‘jo shrutase keval shuddha AtmAko jAnate hain ve shrutakevalI hain’’ vah to paramArtha hai; aur ‘‘jo sarva shrutagnAnako jAnate hain ve shrutakevalI hain’’ yah vyavahAr hai . yahAn do pakSha lekar parIkShA karate hain : — uparokta sarva gnAn AtmA hai yA anAtmA ? yadi anAtmAkA pakSha liyA jAye to vah ThIk nahIn hai, kyonki jo samasta jaDarUp anAtmA AkAshAdik pAnch dravya hain, unakA
Page 22 of 642
PDF/HTML Page 55 of 675
single page version
AtmAnan jAnAti sa shrutakevalItyAyAti, sa tu paramArtha ev . evan gnAnagnAninorbheden vyapadishatA vyavahAreNApi paramArthamAtramev pratipAdyate, na kinchidapyatiriktam . ath cha ya shruten kevalan shuddhamAtmAnan jAnAti sa shrutakevalIti paramArthasya pratipAdayitumashakyatvAdya shrutagnAnan sarvan jAnAti sa shrutakevalIti vyavahAra paramArthapratipAdakatvenAtmAnan pratiShThApayati .
hI hai . isaprakAr gnAn aur gnAnIke bhedase kahanevAlA jo vyavahAr hai usase bhI paramArtha mAtra hI
hain ve shrutakevalI hain’’ aisA vyavahAr paramArthake pratipAdakatvase apaneko dRuDhatApUrvak sthApit
karatA hai .
bhAvArtha : — jo shrutagnAnase abhedarUp gnAyakamAtra shuddha AtmAko jAnatA hai vah shrutakevalI hai, yah to paramArtha (nishchay kathan) hai . aur jo sarva shrutagnAnako jAnatA hai usane bhI gnAnako jAnanese AtmAko hI jAnA hai, kyonki jo gnAn hai vah AtmA hI hai; isaliye gnAn-gnAnIke bhedako kahanevAlA jo vyavahAr usane bhI paramArtha hI kahA hai, anya kuchh nahIn kahA . aur paramArthakA viShay to kathanchit vachanagochar bhI nahIn hai, isaliye vyavahAranay hI AtmAko pragaTarUpase kahatA hai, aisA jAnanA chAhie ..9-10..
ab, yah prashna upasthit hotA hai ki — pahale yah kahA thA ki vyavahArako anggIkAr nahIn karanA chAhie, kintu yadi vah paramArthako kahanevAlA hai to aise vyavahArako kyon anggIkAr na kiyA jAye ? isake uttararUpamen gAthAsUtra kahate hain : —
Page 23 of 642
PDF/HTML Page 56 of 675
single page version
vyavahAranayo hi sarva evAbhUtArthatvAdabhUtamarthan pradyotayati, shuddhanay ek ev bhUtArthatvAt bhUtamarthan pradyotayati . tathA hi — yathA prabalapank samvalanatirohitasahajaikAchchhabhAvasya payasonubhavitAra puruShA pank payasorvivekamakurvanto bahavonachchhamev tadanubhavanti; kechittu svakaravikIrNak takanipAtamAtropajanitapank payovivekatayA svapuruShakArAvirbhAvitasahajaikAchchha- bhAvatvAdachchhamev tadanubhavanti; tathA prabalakarmasamvalanatirohitasahajaikagnAyakabhAvasyAtmanonubhavitAra puruShA AtmakarmaNorvivekamakurvanto vyavahAravimohitahRudayA pradyotamAnabhAvavaishvarUpyan tamanubhavanti; bhUtArthadarshinastu svamatinipAtitashuddhanayAnubodhamAtropajanitAtmakarmavivekatayA svapuruShakArA-
gAthArtha : — [vyavahAra ] vyavahAranay [abhUtArtha ] abhUtArtha hai [tu ] aur [shuddhanaya ] shuddhanay [bhUtArtha ] bhUtArtha hai, aisA [darshita ] RuShIshvaronne batAyA hai; [jIva ] jo jIv [bhUtArthan ] bhUtArthakA [Ashrita ] Ashray letA hai vah jIv [khalu ] nishchayase (vAstavamen) [samyagdRuShTi ] samyagdRuShTi [bhavati ] hai .
TIkA : — vyavahAranay sab hI abhUtArtha hai, isaliye vah avidyamAn, asatya, abhUt arthako pragaT karatA hai; shuddhanay ek hI bhUtArtha honese vidyamAn, satya, bhUt arthako pragaT karatA hai . yah bAt dRuShTAntase batalAte hain : — jaise prabal kIchaDake milanese jisakA sahaj ek nirmalabhAv tirobhUt (AchchhAdit) ho gayA hai, aise jalakA anubhav karanevAle puruSh — jal aur kIchaDakA vivek na karanevAle (dononke bhedako na samajhanevAle) — bahutase to us jalako malin hI anubhavate hain, kintu kitane hI apane hAthase DAle huve 1katakaphalake paDane mAtrase utpanna jal-kAdavakI vivekatAse, apane puruShArtha dvArA AvirbhUt kiye gaye sahaj ek nirmalabhAvapanese, us jalako nirmal hI anubhav karate hain; isIprakAr prabal karmonke milanese, jisakA sahaj ek gnAyakabhAv tirobhUt ho gayA hai, aise AtmAkA anubhav karanevAle puruSh — AtmA aur karmakA vivek (bhed) na karanevAle, vyavahArase vimohit hRudayavAle to, use (AtmAko) jisamen bhAvonkI vishvarUpatA (anekarUpatA) pragaT hai aisA anubhav karate hain; kintu bhUtArthadarshI (shuddhanayako dekhanevAle) apanI buddhise DAle huve shuddhanayake anusAr bodh honemAtrase utpanna Atma-karmakI vivekatAse, apane puruShArtha dvArA AvirbhUt kiye gaye sahaj ek 1. katakaphal=nirmalI; (ek auShadhi jisase kIchaD nIche baiTh jAtA hai) .
Page 24 of 642
PDF/HTML Page 57 of 675
single page version
virbhAvitasahajaikagnAyakabhAvatvAt pradyotamAnaikagnAyakabhAvan tamanubhavanti . tadatra ye bhUtArthamAshrayanti ta ev samyak pashyanta samyagdRuShTayo bhavanti, na punaranye, katakasthAnIyatvAt shuddhanayasya . ata pratyagAtmadarshibhirvyavahAranayo nAnusartavya .
ath cha keShAnchitkadAchitsopi prayojanavAn . yata — gnAyakabhAvatvake kAraN use (AtmAko) jisamen ek gnAyakabhAv prakAshamAn hai aisA anubhav karate hain . yahAn, shuddhanay katakaphalake sthAn par hai, isaliye jo shuddhanayakA Ashray lete hain ve hI samyak avalokan karanese samyagdRuShTi hain, dUsare (jo ashuddhanayakA sarvathA Ashray lete hain ve) samyagdRuShTi nahIn hain . isaliye karmonse bhinna AtmAke dekhanevAlonko vyavahAranay anusaraN karane yogya nahIn hai .
bhAvArtha : — yahAn vyavahAranayako abhUtArtha aur shuddhanayako bhUtArtha kahA hai . jisakA viShay vidyamAn na ho, asatyArtha ho, use abhUtArtha kahate hain . vyavahAranayako abhUtArtha kahanekA Ashay yah hai ki — shuddhanayakA viShay abhed ekAkArarUp nitya dravya hai, usakI dRuShTimen bhed dikhAI nahIn detA; isalie usakI dRuShTimen bhed avidyamAn, asatyArtha hI kahanA chAhie . aisA na samajhanA chAhie ki bhedarUp koI vastu hI nahIn hai . yadi aisA mAnA jAye to jaise vedAntamatavAle bhedarUp anityako dekhakar avastu mAyAsvarUp kahate hain aur sarvavyApak ek abhed nitya shuddhabrahmako vastu kahate hain vaisA siddha ho aur usase sarvathA ekAnta shuddhanayake pakSharUp mithyAdRuShTikA hI prasang Aye . isalie yahAn aisA samajhanA chAhie ki jinavANI syAdvAdarUp hai, vah prayojanavash nayako mukhya-gauN karake kahatI hai . prANiyonko bhedarUp vyavahArakA pakSha to anAdi kAlase hI hai aur isakA upadesh bhI bahudhA sarva prANI paraspar karate hain . aur jinavANImen vyavahArakA upadesh shuddhanayakA hastAvalamba (sahAyak) jAnakar bahut kiyA hai; kintu usakA phal sansAr hI hai . shuddhanayakA pakSha to kabhI AyA nahIn aur usakA upadesh bhI viral hai — vah kahIn kahIn pAyA jAtA hai . isaliye upakArI shrIgurune shuddhanayake grahaNakA phal mokSha jAnakar usakA upadesh pradhAnatAse diyA hai ki — ‘‘shuddhanay bhUtArtha hai, satyArtha hai; isakA Ashray lenese samyagdRuShTi ho sakatA hai; ise jAne binA jab tak jIv vyavahAramen magna hai tab tak AtmAke gnAnashraddhAnarUp nishchay samyaktva nahIn ho sakatA .’’ aisA Ashay samajhanA chAhie ..11..
ab, ‘‘yah vyavahAranay bhI kisI kisIko kisI kAl prayojanavAn hai, sarvathA niShedh karane yogya nahIn hai; isaliye usakA upadesh hai’’ yah kahate hain : —
Page 25 of 642
PDF/HTML Page 58 of 675
single page version
ye khalu paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIyan paraman bhAvamanubhavanti teShAn pratham- dvitIyAdyanekapAkaparamparApachyamAnakArtasvarAnubhavasthAnIyAparamabhAvAnubhavanashUnyatvAchchhuddhadravyAdeshitayA samudyotitAskhalitaikasvabhAvaikabhAva shuddhanay evoparitanaikaprativarNikAsthAnIyatvAtparignAyamAna prayojanavAn; ye tu prathamadvitIyAdyanekapAkaparamparApachyamAnakArtasvarasthAnIyamaparaman bhAvamanu- bhavanti teShAn paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIyaparamabhAvAnubhavanashUnyatvAdashuddhadravyAdeshitayop-
gAthArtha : — [paramabhAvadarshibhi ] paramabhAvake dekhanevAleko to [shuddhAdesha ] shuddha (AtmA) kA upadesh karanevAlA [shuddha ] shuddhanay [gnAtavya ] jAnane yogya hai; [puna ] aur [ye tu ] jo jIv [aparame bhAve ] aparamabhAvamen [sthitA ] sthit hain ve [vyavahAradeshitA ] vyavahAr dvArA upadesh karane yogya hain .
TIkA : — jo puruSh antim pAkase utare hue shuddha suvarNake samAn (vastuke) utkRuShTa bhAvakA anubhav karate hain unhen pratham, dvitIy Adi pAkonkI paramparAse pachyamAn (pakAye jAte hue) ashuddha svarNake samAn jo anutkRuShTa madhyam bhAv hain unakA anubhav nahIn hotA; isalie, shuddhadravyako kahanevAlA honese jisane avichal akhaNDa ekasvabhAvarUp ek bhAv pragaT kiyA hai aisA shuddhanay hI, sabase U parakI ek prativarNikA (svarNa varNa) ke samAn honese, jAnanemen AtA huA prayojanavAn hai . parantu jo puruSh pratham, dvitIy Adi anek pAkon (tAvon) kI parapamparAse pachyamAn ashuddha svarNake samAn jo (vastukA) anutkRuShTa madhyam (bhAv) usakA anubhav karate hain unhen antim tAvase utare hue shuddha svarNake samAn utkRuShTa bhAvakA anubhav nahIn hotA; isaliye, ashuddha dravyako kahanevAlA honese jisane bhinna-bhinna ek-ek bhAvasvarUp anek bhAv dikhAye hain aisA vyavahAranay, vichitra (anek) varNamAlAke samAn honese, jAnanemen AtA ( – gnAt hotA) huA us kAl prayojanavAn hai . isaprakAr apane apane samayamen donon nay kAryakArI
Page 26 of 642
PDF/HTML Page 59 of 675
single page version
darshitaprativishiShTaikabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vichitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparignAyamAnastadAtve prayojanavAn; tIrthatIrthaphalayoritthamev vyavasthitatvAt . uktan cha —
[artha : — AchArya kahate hain ki he bhavya jIvon ! yadi tum jinamatakA pravartan karanA chAhate ho to vyavahAr aur nishchay — in donon nayonko mat chhoDo; kyonki vyavahAranayake binA to tIrtha – vyavahAramArgakA nAsh ho jAyagA aur nishchayanayake binA tattva (vastu)kA nAsh ho jAyegA . ]
bhAvArtha : — lokamen soneke solah vAn (tAv) prasiddha hain . pandrahaven vAn tak usamen chUrI Adi parasanyogakI kAlimA rahatI hai, isalie tab tak vah ashuddha kahalAtA hai; aur tAv dete dete jab antim tAvase utaratA hai tab vah solah-vAn yA sau TanchI shuddha sonA kahalAtA hai . jinhen solahavAnavAle sonekA gnAn, shraddhAn tathA prApti huI hai unhen pandrah-vAn takakA sonA koI prayojanavAn nahIn hotA, aur jinhen solah-vAnavAle shuddha sonekI prApti nahIn huI hai unhen tab tak pandrah-vAn takakA sonA bhI prayojanavAn hai . isI prakAr yah jIv nAmak padArtha hai, jo ki pudgalake sanyogase ashuddha anekarUp ho rahA hai . usakA samasta paradravyonse bhinna, ek gnAyakatvamAtrakA gnAn, shraddhAn tathA AcharaNarUp prApti — yah tInon jinhen ho gaye hain, unhen pudgalasanyogajanit anekarUpatAko kahanevAlA ashuddhanay kuchh bhI prayojanavAn (kisI matalabakA) nahIn hai; kintu jahAn tak shuddhabhAvakI prApti nahIn huI vahAn tak jitanA ashuddhanayakA kathan hai utanA yathApadavI prayojanavAn hai . jahAn tak yathArtha gnAnashraddhAnakI prAptirUp samyagdarshanakI prApti nahIn huI ho, vahAn tak to jinase yathArtha upadesh milatA hai aise jinavachanonko sunanA, dhAraN karanA tathA jinavachanonko kahanevAle shrI jin- gurukI bhakti, jinabimbake darshan ityAdi vyavahAramArgamen pravRutta honA prayojanavAn hai; aur jinhen shraddhAn – gnAn to hue hai; kintu sAkShAt prApti nahIn huI unhen pUrvakathit kArya, paradravyakA Alamban chhoDanerUp aNuvrat-mahAvratakA grahaN, samiti, gupti aur panch parameShThIkA dhyAnarUp pravartan tathA us prakAr pravartan karanevAlonkI sangati evan visheSh jAnaneke liye shAstronkA
Page 27 of 642
PDF/HTML Page 60 of 675
single page version
jinavachasi ramante ye svayam vAntamohA .
ranavamanayapakShAkShuNNamIkShanta ev ..4..
vyavahArako chhoD degA aur use shuddhopayogakI sAkShAt prApti to nahIn huI hai, isalie ulTA
ashubhopayogamen hI Akar, bhraShTa hokar, chAhe jaisI svechchhArUp pravRutti karegA to vah narakAdi
gati tathA paramparAse nigodako prApta hokar sansAramen hI bhramaN karegA . isalie shuddhanayakA
prayojanavAn hai — aisA syAdvAd matamen shrI guruonkA upadesh hai ..12..
shlokArtha : — [ubhay-nay virodh-dhvansini ] nishchay aur vyavahAr — in do nayonke viShayake bhedase paraspar virodh hai; us virodhakA nAsh karanevAlA [syAt-pad-angke ] ‘syAt’-padase chihnit jo [jinavachasi ] jin bhagavAnakA vachan (vANI) hai usamen [ye ramante ] jo puruSh ramate hain ( - prachur prIti sahit abhyAs karate hain) [te ] ve [svayam ] apane Ap hI (anya kAraNake binA) [vAntamohA ] mithyAtvakarmake udayakA vaman karake [uchchai paran jyoti samayasAran ] is atishayarUp paramajyoti prakAshamAn shuddha AtmAko [sapadi IkShante ev ] tatkAl hI dekhate hain . vah samayasArarUp shuddha AtmA [anavam ] navIn utpanna nahIn huA, kintu pahale karmonse AchchhAdit thA so vah pragaT vyaktirUp ho gayA hai . aur vah [anay-pakSha-akShuNNam ] sarvathA ekAntarUp kunayake pakShase khaNDit nahIn hotA, nirbAdh hai . ❃vyavahAranayake upadeshase aisA nahIn samajhanA chAhie ki AtmA paradravyakI kriyA kar sakatA hai, lekin aisA samajhanA ki vyavahAropadiShTa shubh bhAvonko AtmA vyavahArase kar sakatA hai . aur us upadeshase aisA
ki sAdhak dashAmen bhUmikAke anusAr shubh bhAv Aye binA nahIn rahate .