Page 28 of 642
PDF/HTML Page 61 of 675
single page version
mih nihitapadAnAn hanta hastAvalamba .
paravirahitamanta pashyatAn naiSh kinchit ..5..
bhAvArtha : — jinavachan (jinavANI) syAdvAdarUp hai . jahAn do nayonke viShayakA virodh hai — jaise ki : jo satrUp hotA hai vah asatrUp nahIn hotA hai, jo ek hotA hai vah anek nahIn hotA, jo nitya hotA hai vah anitya nahIn hotA, jo bhedarUp hotA hai vah abhedarUp nahIn hotA, jo shuddha hotA hai vah ashuddha nahIn hotA ityAdi nayonke viShayamen virodh hai — vahAn jinavachan kathanchit vivakShAse sat-asatrUp, ek-anekarUp, nitya-anityarUp, bhed-abhedarUp, shuddha-ashuddharUp jis prakAr vidyamAn vastu hai usI prakAr kahakar virodh miTA detA hai, asat kalpanA nahIn karatA . vah jinavachan dravyArthik aur paryAyArthik — in donon nayommen, prayojanavash shuddhadravyArthik nayako mukhya karake use nishchay kahatA hai aur ashuddhadravyArthikarUp paryAyArthikanayako gauN kar use vyavahAr kahatA hai . — aise jinavachanamen jo puruSh ramaN karate hain ve is shuddha AtmAko yathArtha prApta kar lete hain; anya sarvathA-ekAntavAdI sAnkhyAdik use prApta nahIn kar pAte, kyonki vastu sarvathA ekAnta pakShakA viShay nahIn hai tathApi ve ek hI dharmako grahaN karake vastukI asatya kalpanA karate hain — jo asatyArtha hai, bAdhA sahit mithyA dRuShTi hai .4.
(vyavahAranayakI) pradhAnatAmen jIvAdi tattvonke shraddhAnako samyaktva kahA hai, jab ki yahAn un jIvAdi tattvonko shuddhanayake dvArA jAnanese samyaktva hotA hai, yah kahate hain . TIkAkAr isakI sUchanArUp tIn shlok kahate hain, unamense pratham shlokamen yah kahate hain ki vyavahAranayako kathanchit prayojanavAn kahA tathApi vah kuchh vastubhUt nahIn hai : —
shlokArtha : — [vyavaharaN-naya ] jo vyavahAranay hai vah [yadyapi ] yadyapi [ih prAk- padavyAn ] is pahalI padavImen (jab tak shuddhasvarUpakI prApti nahIn ho jAtI tab tak) [nihit- padAnAn ] jinhonne apanA pair rakhA hai aise puruShonko, [hanta ] arere ! [hastAvalamba syAt ] hastAvalamban tulya kahA hai, [tad-api ] tathApi [chit-chamatkAr-mAtran par-virahitan paraman arthan anta pashyatAn ] jo puruSh chaitanya-chamatkAramAtra, paradravyabhAvonse rahit (shuddhanayake viShayabhUt) param
Page 29 of 642
PDF/HTML Page 62 of 675
single page version
pUrNagnAnaghanasya darshanamih dravyAntarebhya pRuthak .
tanmuktvA navatattvasantatimimAmAtmAyamekostu na ..6..
‘artha’ ko antaranggamen avalokan karate hain, usakI shraddhA karate hain tathA usarUp lIn hokar chAritrabhAvako prApta hote hain unhen [eSha ] yah vyavahAranay [kinychit na ] kuchh bhI prayojanavAn nahIn hai .
bhAvArtha : — shuddha svarUpakA gnAn, shraddhAn tathA AcharaN honeke bAd ashuddhanay kuchh bhI prayojanakArI nahIn hai .5.
shlokArtha : — [asya Atmana ] is AtmAko [yad ih dravyAntarebhya pRuthak darshanam ] anya dravyonse pRuthak dekhanA (shraddhAn karanA) [etat ev niyamAt samyagdarshanam ] hI niyamase samyagdarshan hai . yah AtmA [vyAptu ] apane guN-paryAyommen vyApta (rahanevAlA) hai, aur [shuddhanayata ekatve niyatasya ] shuddhanayase ekatvamen nishchit kiyA gayA hai tathA [pUrNa-gnAn- ghanasya ] pUrNagnAnaghan hai . [cha ] aur [tAvAn ayan AtmA ] jitanA samyagdarshan hai utanA hI yah AtmA hai . [tat ] isalie AchArya prArthanA karate hain ki ‘‘[imAm nav-tattva-santatin muktvA ] is navatattvakI paripATIko chhoDakar, [ayam AtmA eka astu na ] yah AtmA ek hI hamen prApta ho’’ .
bhAvArtha : — sarva svAbhAvik tathA naimittik apanI avasthArUp guNaparyAyabhedommen vyApanevAlA yah AtmA shuddhanayase ekatvamen nishchit kiyA gayA hai — shuddhanayase gnAyakamAtra ek-AkAr dikhalAyA gayA hai, use sarva anyadravyonke aur anyadravyonke bhAvonse alag dekhanA, shraddhAn karanA so niyamase samyagdarshan hai . vyavahAranay AtmAko anek bhedarUp kahakar samyagdarshanako anek bhedarUp kahatA hai, vahAn vyabhichAr (doSh) AtA hai, niyam nahIn rahatA . shuddhanayakI sImA tak pahunchane par vyabhichAr nahIn rahatA, isalie niyamarUp hai . shuddhanayake viShayabhUt AtmA pUrNagnAnaghan hai — sarva lokAlokako jAnanevAle gnAnasvarUp hai . aise AtmAkA shraddhAnarUp samyagdarshan hai . yah kahIn pRuthak padArtha nahIn hai — AtmAkA hI pariNAm hai, isaliye AtmA hI hai . ata jo samyagdarshan hai so AtmA hai, anya nahIn .
Page 30 of 642
PDF/HTML Page 63 of 675
single page version
yahAn itanA visheSh samajhanA chAhie ki jo nay hai so shrutapramANakA ansh hai, isaliye shuddhanay bhI shrutapramANakA hI ansh huA . shrutapramAN parokSha pramAN hai, kyonki vastuko sarvagnake Agamake vachanase jAnA hai; isaliye yah shuddhanay sarva dravyonse bhinna, AtmAkI sarva paryAyommen vyApta, pUrNa chaitanya kevalagnAnarUp — sarva lokAlokako jAnanevAle, asAdhAraN chaitanyadharmako parokSha dikhAtA hai . yah vyavahArI chhadmastha jIv Agamako pramAN karake shuddhanayase dikhAye gaye pUrNa AtmAkA shraddhAn kare so vah shraddhAn nishchay samyagdarshan hai . jab tak keval vyavahAranayake viShayabhUt jIvAdik bhedarUp tattvonkA hI shraddhAn rahatA hai tab tak nishchay samyagdarshan nahIn hotA . isaliye AchArya kahate hain ki is navatattvonkI santati (paripATI) ko chhoDakar shuddhanayake viShayabhUt ek AtmA hI hamen prApta ho; ham dUsarA kuchh nahIn chAhate . yah vItarAg avasthAkI prArthanA hai, koI nayapakSha nahIn hai . yadi sarvathA nayonkA pakShapAt hI huA ka re to mithyAtva hI hai .
yahAn koI prashna karatA hai ki — AtmA chaitanya hai, mAtra itanA hI anubhavamen Aye to itanI shraddhA samyagdarshan hai yA nahIn ? usakA samAdhAn yah hai : — nAstikonko chhoDakar sabhI matavAle AtmAko chaitanyamAtra mAnate hain; yadi itanI hI shraddhAko samyagdarshan kahA jAye to sabako samyaktva siddha ho jAyagA . isaliye sarvagnakI vANImen jaisA pUrNa AtmAkA svarUp kahA hai vaisA shraddhAn honese hI nishchay samyaktva hotA hai, aisA samajhanA chAhie .6.
ab, TIkAkAr – AchArya nimnalikhit shlokamen yah kahate hain ki — ‘tatpashchAt shuddhanayake AdhIn, sarva dravyonse bhinna, Atmajyoti pragaT ho jAtI hai’ : —
shlokArtha : — [ata ] tatpashchAt [shuddhanay-Ayattan ] shuddhanayake AdhIn [pratyag- jyoti ] jo bhinna Atmajyoti hai [tat ] vah [chakAsti ] pragaT hotI hai [yad ] ki jo [nav-tattva-gatatve api ] navatattvommen prApta hone par bhI [ekatvan ] apane ekatvako [na munchati ] nahIn chhoDatI .
bhAvArtha : — navatattvommen prApta huA AtmA anekarUp dikhAI detA hai; yadi usakA bhinna svarUp vichAr kiyA jAye to vah apanI chaitanyachamatkAramAtra jyotiko nahIn chhoDatA .7.
Page 31 of 642
PDF/HTML Page 64 of 675
single page version
amUni hi jIvAdIni navatattvAni bhUtArthenAbhigatAni samyagdarshanan sampadyanta ev, amIShu tIrthapravRuttinimittamabhUtArthanayen vyapadishyamAneShu jIvAjIvapuNyapApAsravasamvaranirjarAbandhamokShalakShaNeShu navatattveShvekatvadyotinA bhUtArthanayenaikatvamupAnIy shuddhanayatven vyavasthApitasyAtmanonubhUterAtma- khyAtilakShaNAyA sampadyamAnatvAt . tatra vikAryavikArakobhayan puNyan tathA pApam, AsrAvyAsrAvako- bhayamAsrava, samvAryasamvArakobhayan samvara, nirjaryanirjarakobhayan nirjarA, bandhyabandhakobhayan bandha,
gAthArtha : — [bhUtArthen abhigatA ] bhUtArtha nayase gnAt [jIvAjIvau ] jIv, ajIv [cha ] aur [puNyapApan ] puNya, pAp [cha ] tathA [AsravasamvaranirjarA ] Asrav, samvar, nirjarA, [bandha ] bandha [cha ] aur [mokSha ] mokSha [samyaktvam ] — yah nav tattva samyaktva hain .
TIkA : — ye jIvAdi navatattva bhUtArtha nayase jAne huve samyagdarshan hI hain ( – yah niyam kahA); kyonki tIrthakI (vyavahAr dharmakI) pravRuttike liye abhUtArtha (vyavahAr)nayase kahe jAte hain aise ye navatattva — jinake lakShaN jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandha aur mokSha hain — unamen ekatva pragaT karanevAle bhUtArthanayase ekatva prApta karake, shuddhanayarUpase sthApit AtmAkI anubhUti — jisakA lakShaN AtmakhyAti hai — usakI prApti hotI hai . (shuddhanayase navatattvonko jAnanese AtmAkI anubhUti hotI hai, is hetuse yah niyam kahA hai .) vahAn, vikArI hone yogya aur vikAr karanevAlA — donon puNya hain tathA donon pAp hain, Asrav hone yogya aur Asrav karanevAlA — donon Asrav hain, samvararUp hone yogya (samvArya) aur samvar karanevAlA (samvArak) — donon samvar hain, nirjarA honeke yogya aur nirjarA karanevAlA — donon nirjarA hain, bandhaneke yogya aur bandhan karanevAlA — donon bandha hain aur mokSha hone yogya tathA mokSha karanevAlA — donon mokSha hain; kyonki ekake hI apane Ap puNya, pAp,
Page 32 of 642
PDF/HTML Page 65 of 675
single page version
mochyamochakobhayan mokSha, svayamekasya puNyapApAsravasamvaranirjarAbandhamokShAnupapatte . tadubhayan cha jIvAjIvAviti . bahirdRuShTayA navatattvAnyamUni jIvapudgalayoranAdibandhaparyAyamupetyaikatvenAnubhUy- mAnatAyAn bhUtArthAni, ath chaikajIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni . tatomIShu navatattveShu bhUtArthanayenaiko jIv ev pradyotate . tathAntardRuShTayA gnAyako bhAvo jIva, jIvasya vikAraheturajIva . kevalajIvavikArAshcha puNyapApAsravasamvaranirjarAbandhamokShalakShaNA, kevalAjIvavikAr- hetava puNyapApAsravasamvaranirjarAbandhamokShA iti . navatattvAnyamUnyapi jIvadravyasvabhAvamapohya svaparapratyayaikadravyaparyAyatvenAnubhUyamAnatAyAn bhUtArthAni, ath cha sakalakAlamevAskhalantamekan jIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni . tatomIShvapi navatattveShu bhUtArthanayenaiko jIv ev pradyotate . evamasAvekatven dyotamAna shuddhanayatvenAnubhUyat ev . yA tvanubhUti sAtmakhyAti- revAtmakhyAtistu samyagdarshanamev . iti samastamev niravadyam . Asrav, samvar, nirjarA, bandha, mokShakI upapatti (siddhi) nahIn banatI . ve donon jIv aur ajIv hain (arthAt un domense ek jIv hai aur dUsarA ajIv) .
bAhya (sthUl) dRuShTise dekhA jAye to : — jIv-pudgalakI anAdi bandhaparyAyake samIp jAkar ekarUpase anubhav karanepar yah navatattva bhUtArtha hain, satyArtha hain aur ek jIvadravyake svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar ve abhUtArtha hain, asatyArtha hain; (ve jIvake ekAkAr svarUpamen nahIn hain;) isaliye in nav tattvommen bhUtArtha nayase ek jIv hI prakAshamAn hai . isIprakAr antardRuShTise dekhA jAye to : — gnAyak bhAv jIv hai aur jIvake vikArakA hetu ajIv hai; aur puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandha tathA mokSha — ye jinake lakShaN hain aise keval jIvake vikAr hain aur puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandha tathA mokSha — ye vikArahetu keval ajIv hain . aise yah navatattva, jIvadravyake svabhAvako chhoDakar, svayam aur par jinake kAraN hain aisI ek dravyakI paryAyonke rUpamen anubhav karane par bhUtArtha hain aur sarva kAlamen askhalit ek jIvadravyake svabhAvake samIp jAkar anubhav karane par ve abhUtArtha hain, asatyArtha hain . isaliye in navon tattvommen bhUtArtha nayase ek jIv hI prakAshamAn hai . isaprakAr yah, ekatvarUpase prakAshit hotA huA, shuddhanayarUpase anubhav kiyA jAtA hai . aur jo yah anubhUti hai so AtmakhyAti (AtmAkI pahichAn) hI hai, aur jo AtmakhyAti hai so samyagdarshan hI hai . isaprakAr yah sarva kathan nirdoSh hai — bAdhA rahit hai .
bhAvArtha : — in nav tattvommen, shuddhanayase dekhA jAy to, jIv hI ek chaitanyachamatkAramAtra prakAsharUp pragaT ho rahA hai, isake atirikta bhinna bhinna nav tattva kuchh bhI dikhAI nahIn dete . jab
Page 33 of 642
PDF/HTML Page 66 of 675
single page version
kanakamiv nimagnan varNamAlAkalApe .
pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam ..8..
athaivamekatven dyotamAnasyAtmanodhigamopAyA pramANanayanikShepA ye te khalvabhUtArthA- tak isaprakAr jIv tattvakI jAnakArI jIvako nahIn hai tab tak vah vyavahAradRuShTi hai, bhinna bhinna nav tattvonko mAnatA hai . jIvapudgalakI bandhaparyAyarUp dRuShTise yah padArtha bhinna bhinna dikhAI dete hain; kintu jab shuddhanayase jIv-pudgalakA nijasvarUp bhinna bhinna dekhA jAye tab ve puNya, pApAdi sAt tattva kuchh bhI vastu nahIn hain; ve nimitta-naimittik bhAvase hue the, isalie jab vah nimitta- naimittikabhAv miT gayA tab jIv-pudgal bhinna bhinna honese anya koI vastu (padArtha) siddha nahIn ho sakatI . vastu to dravya hai, aur dravyakA nijabhAv dravyake sAth hI rahatA hai tathA nimitta- naimittikabhAvakA to abhAv hI hotA hai, isaliye shuddhanayase jIvako jAnanese hI samyagdarshanakI prApti ho sakatI hai . jab tak bhinna bhinna nav padArthonko jAne, aur shuddhanayase AtmAko na jAne tab tak paryAyabuddhi hai ..13..
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [chiram nav-tattva-chchhannam idam Atmajyoti ] nav tattvommen bahut samayase chhipI huI yah Atmajyoti [unnIyamAnan ] shuddhanayase bAhar nikAlakar pragaT kI gaI hai, [varNamAlA-kalApe nimagnan kanakam iv ] jaise varNoke samUhamen chhipe hue ekAkAr svarNako bAhar nikAlate hain . [ath ] isalie ab he bhavya jIvon ! [satataviviktan ] ise sadA anya dravyonse tathA unase honevAle naimittik bhAvonse bhinna, [ekarUpan ] ekarUp [dRushyatAm ] dekho . [pratipadam udyotamAnam ] yah (jyoti), pad pad par arthAt pratyek paryAyamen ekarUp chitchamatkAramAtra udyotamAn hai .
bhAvArtha : — yah AtmA sarva avasthAommen vividharUpase dikhAI detA thA, use shuddhanayane ek chaitanya-chamatkAramAtra dikhAyA hai; isaliye ab use sadA ekAkAr hI anubhav karo, paryAyabuddhikA ekAnta mat rakho — aisA shrI guruonkA upadesh hai .8.
TIkA : — ab, jaise navatattvommen ek jIvako hI jAnanA bhUtArtha kahA hai, usIprakAr, ekarUpase prakAshamAn AtmAke adhigamake upAy jo pramAN, nay, nikShep hain ve bhI nishchayase
Page 34 of 642
PDF/HTML Page 67 of 675
single page version
steShvapyayamek ev bhUtArtha . pramANan tAvatparokShan pratyakShan cha . tatropAttAnupAttaparadvAreN pravartamAnan parokShan, kevalAtmapratiniyatatven pravartamAnan pratyakShan cha . tadubhayamapi pramAtRupramANaprameyabhedasyAnubhUy- mAnatAyAn bhUtArtham, ath cha vyudastasamastabhedaikajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . nayastu dravyArthika paryAyArthikashcha . tatra dravyaparyAyAtmake vastuni dravyan mukhyatayAnubhAvayatIti dravyArthika, paryAyan mukhyatayAnubhAvayatIti paryAyArthika . tadubhayamapi dravyaparyAyayo paryAyeNAnubhUyamAnatAyAn bhUtArtham, ath cha dravyaparyAyAnAlIDhashuddhavastumAtrajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . nikShepastu nAm sthApanA dravyan bhAvashcha . tatrAtadguNe vastuni sangnAkaraNan nAm . soyamityanyatra pratinidhi- vyavasthApanan sthApanA . vartamAnatatparyAyAdanyad dravyam . vartamAnatatparyAyo bhAva . tachchatuShTayan abhUtArtha hain, unamen bhI AtmA ek hI bhUtArtha hai (kyonki gney aur vachanake bhedonse pramANAdi anek bhedarUp hote hain) . unamense pahale, pramAN don prakArake hain — parokSha aur pratyakSha . 1upAtta aur 2anupAtta par (padArthon) dvArA pravarte vah parokSha hai aur keval AtmAse hI pratinishchitarUpase pravRutti kare so pratyakSha hai . (pramAN gnAn hai . vah pAnch prakArakA hai — mati, shrut, avadhi, manaparyay aur keval . unamense mati aur shrutagnAn parokSha hain, avadhi aur manaparyayagnAn vikal-pratyakSha hain aur kevalagnAn sakal-pratyakSha hai . isaliye yah do prakArake pramAN hain .) ve donon pramAtA, pramAN, prameyake bhedakA anubhav karanepar to bhUtArtha hain, satyArtha hain; aur jisamen sarva bhed gauN ho gaye hain aise ek jIvake svabhAvakA anubhav karanepar ve abhUtArtha hain, asatyArtha hain .
nay do prakArake hain — dravyArthik aur paryAyArthik . vahAn dravya-paryAyasvarUp vastumen dravyakA mukhyatAse anubhav karAye so dravyArthik nay hai aur paryAyakA mukhyatAse anubhav karAye so paryAyArthik nay hai . yah donon nay dravya aur paryAyakA paryAyase (bhedase, kramase) anubhav karane par to bhUtArtha hain, satyArtha hain; aur dravya tathA paryAy dononse anAlingit (Alingan nahIn kiyA huA) shuddhavastumAtra jIvake (chaitanyamAtra) svabhAvakA anubhav karanepar ve abhUtArtha hain, asatyArtha hain .
nikShepake chAr bhed hain — nAm, sthApanA, dravya aur bhAv . vastumen jo guN na ho us guNake nAmase (vyavahArake lie) vastukI sangnA karanA so nAm nikShep hai . ‘yah vah hai’ isaprakAr anya vastumen anya vastukA pratinidhitva sthApit karanA ( – pratimArUp sthApan karanA) so sthApanA nikShep hai . vartamAnase anya arthAt atIt athavA anAgat paryAyase vastuko vartamAnamen kahanA so dravya 1. upAtta=prApta . (indriy, man ityAdi upAtta padArtha hain .) 2. anupAtta=aprApta . (prakAsh, upadesh ityAdi anupAtta par padArtha hain .)
Page 35 of 642
PDF/HTML Page 68 of 675
single page version
svasvalakShaNavailakShaNyenAnubhUyamAnatAyAn bhUtArtham, ath cha nirvilakShaNasvalakShaNaikajIvasvabhAvasyAnubhUy- mAnatAyAmabhUtArtham . athaivamamIShu pramANanayanikShepeShu bhUtArthatvenaiko jIv ev pradyotate .
kvachidapi cha na vidmo yAti nikShepachakram .
nnanubhavamupayAte bhAti na dvaitamev ..9..
karanepar ve chAron hI abhUtArtha hain, asatyArtha hain . isaprakAr in pramAN-nay-nikShepommen bhUtArtharUpase
bhAvArtha : — in pramAN, nay, nikSheponkA vistArase kathan tadviShayak granthonse jAnanA chAhiye; unase dravyaparyAyasvarUp vastukI siddhi hotI hai . ve sAdhak avasthAmen to satyArtha hI hain, kyonki ve gnAnake hI visheSh hain . unake binA vastuko chAhe jaisA sAdhA jAye to viparyay ho jAtA hai . avasthAnusAr vyavahArake abhAvakI tIn rItiyAn hain : pratham avasthAmen pramANAdise yathArtha vastuko jAnakar gnAn-shraddhAnakI siddhi karanA; gnAn-shraddhAnake siddha honepar shraddhAnake lie pramANAdikI koI AvashyakatA nahIn hai . kintu ab yah dUsarI avasthAmen pramANAdike Alambanase visheSh gnAn hotA hai aur rAg-dveSh-mohakarmakA sarvathA abhAvarUp yathAkhyAt chAritra pragaT hotA hai; usase kevalagnAnakI prApti hotI hai . kevalagnAn honeke pashchAt pramANAdikA Alamban nahIn rahatA . tatpashchAt tIsarI sAkShAt siddha avasthA hai, vahAn bhI koI Alamban nahIn hai . isaprakAr siddha avasthAmen pramAN-nay-nikShepakA abhAv hI hai .
shlokArtha : — AchArya shuddhanayakA anubhav karake kahate hain ki — [asmin sarvank She dhAmni anubhavam upayAte ] in samasta bhedonko gauN karanevAlA jo shuddhanayake viShayabhUt chaitanya-chamatkAramAtra tejapunyja AtmA hai, usakA anubhav honepar [nayashrI na udayati ] nayonkI lakShmI udit nahIn hotI, [pramANan astam eti ] pramAN asta ho jAtA hai [api cha ] aur [nikShepachakram kvachit yAti, na vidma ] nikSheponkA samUh kahAn chAlA jAtA hai so
Page 36 of 642
PDF/HTML Page 69 of 675
single page version
(upajAti) AtmasvabhAvan parabhAvabhinna- mApUrNamAdyantavimuktamekam . vilInasank lpavik lpajAlan prakAshayan shuddhanayobhyudeti ..10..
bhAvArtha : — bhedako atyanta gauN karake kahA hai ki — pramAN, nayAdi bhedakI to bAt hI kyA ? shuddha anubhavake honepar dvait hI bhAsit nahIn hotA, ekAkAr chinmAtra hI dikhAI detA hai .
yahAn vignAnAdvaitavAdI tathA vedAntI kahate hain ki — antamen paramArtharUp to advaitakA hI anubhav huA . yahI hamArA mat hai; isamen Apane visheSh kyA kahA ? isakA uttar : — tumhAre matamen sarvathA advait mAnA jAtA hai . yadi sarvathA advait mAnA jAye to bAhya vastukA abhAv hI ho jAye, aur aisA abhAv to pratyakSha viruddha hai . hamAre matamen nayavivakShA hai jo ki bAhya vastukA lop nahIn karatI . jab shuddha anubhavase vik lpa miT jAtA hai tab AtmA paramAnandako prApta hotA hai, isaliye anubhav karAneke lie yah kahA hai ki ‘‘shuddha anubhavamen dvait bhAsit nahIn hotA’’ . yadi bAhya vastukA lop kiyA jAye to AtmAkA bhI lop ho jAyegA aur shUnyavAdakA prasangga AyegA . isalie jaisA tum kahate ho usaprakArase vastusvarUpakI siddhi nahIn ho sakatI, aur vastusvarUpakI yathArtha shraddhAke binA jo shuddha anubhav kiyA jAtA hai vah bhI mithyArUp hai; shUnyakA prasangga honese tumhArA anubhav bhI AkAsh-kusumake anubhavake samAn hai .9.
shlokArtha : — [shuddhanaya AtmasvabhAvan prakAshayan abhyudeti ] shuddhanay AtmasvabhAvako pragaT karatA huA udayarUp hotA hai . vah AtmasvabhAvako [parabhAvabhinnam ] paradravya, paradravyake bhAv tathA paradravyake nimittase honevAle apane vibhAv — aise parabhAvonse bhinna pragaT karatA hai . aur vah, [ApUrNam ] AtmasvabhAv sampUrNarUpase pUrNa hai — samasta lokAlokakA gnAtA hai — aisA pragaT karatA hai; (kyonki gnAnamen bhed karmasanyogase hain, shuddhanayamen karma gauN hain ) . aur vah, [Adi- anta-vimukta m ] AtmasvabhAvako Adi-antase rahit pragaT karatA hai (arthAt kisI Adise lekar jo kisIse utpanna nahIn kiyA gayA, aur kabhI bhI kisIse jisakA vinAsh nahI hotA, aise
Page 37 of 642
PDF/HTML Page 70 of 675
single page version
yA khalvabaddhaspRuShTasyAnanyasya niyatasyAvisheShasyAsanyuktasya chAtmanonubhUti sa shuddhanaya, sA tvanubhUtirAtmaiv; ityAtmaik ev pradyotate . kathan yathoditasyAtmanonubhUtiriti chedbaddha- spRuShTatvAdInAmabhUtArthatvAt . tathA hi — yathA khalu bisinIpatrasya salilanimagnasya pAriNAmik bhAvako vah pragaT karatA hai) . aur vah, [ekam ] AtmasvabhAvako ek — sarva bhedabhAvonse (dvaitabhAvonse) rahit ekAkAr — pragaT karatA hai, aur [vilInasankalpavikalpajAlan ] jisamen samasta sankalpa-vik lpake samUh vilIn ho gaye hain aisA pragaT karatA hai . (dravyakarma, bhAvakarma, nokarma Adi pudgaladravyommen apanI kalpanA karanA so sankalpa hai, aur gneyonke bhedase gnAnamen bhed gnAt honA so vikalpa hai .) aisA shuddhanay prakAsharUp hotA hai .10.
gAthArtha : — [ya ] jo nay [AtmAnam ] AtmAko [abaddhaspRuShTam ] bandha rahit aur parake sparshase rahit, [ananyakan ] anyatva rahit, [niyatam ] chalAchalatA rahit, [avisheSham ] visheSh rahit, [asanyuktan ] anyake sanyogase rahit — aise pAnch bhAvarUpase [pashyati ] dekhatA hai [tan ] use, he shiShya ! tU [shuddhanayan ] shuddhanay [vijAnIhi ] jAn .
TIkA : — nishchayase abaddha-aspRuShTa, ananya, niyat, avisheSh aur asanyukta — aise AtmAkI jo anubhUti so shuddhanay hai, aur vah anubhUti AtmA hI hai; isaprakAr AtmA ek hI prakAshamAn hai . (shuddhanay, AtmAkI anubhUti yA AtmA sab ek hI hain, alag nahIn .) yahAn shiShya pUchhatA hai ki jaisA U par kahA hai vaise AtmAkI anubhUti kaise ho sakatI hai ? usakA samAdhAn yah hai : — baddhaspRuShTatva Adi bhAv abhUtArtha hain, isalie yah anubhUti ho sakatI hai . is bAtako dRuShTAntase pragaT karate hain —
Page 38 of 642
PDF/HTML Page 71 of 675
single page version
salilaspRuShTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAn salilaspRuShTatvan bhUtArthamapyekAntata salilAspRushyan bisinIpatrasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmanonAdibaddhasya baddhaspRuShTatva- paryAyeNAnubhUyamAnatAyAn baddhaspRuShTatvan bhUtArthamapyekAntata pudgalAspRushyamAtmasvabhAv- mupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA cha mRuttikAyA karakakarIrakarkarIkapAlAdi- paryAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatvan bhUtArthamapi sarvatopyaskhalantamekan mRuttikAsvabhAvamupetyAnu- bhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano nArakAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatvan bhUtArthamapi sarvatopyaskhalantamek mAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA cha vAridhervRuddhihAni-
jaise kamalinI-patra jalamen DUbA huA ho to usakA jalase sparshit honerUp avasthAse anubhav karanepar jalase sparshit honA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jalase kinchitmAtra bhI na sparshit hone yogya kamalinI-patrake svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar jalase sparshit honA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr anAdi kAlase bandhe hue AtmAkA, pudgalakarmonse bandhane — sparshit honerUp avasthAse anubhav karanepar baddhaspRuShTatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi pudgalase kinchitmAtra bhI sparshit na hone yogya AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar baddhaspRuShTatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
tathA jaise miTTIkA, kamaNDal, ghaDA, jhArI, sakorA ityAdi paryAyonse anubhav karanepar anyatva bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi sarvata askhalit ( – sarva paryAyabhedonse kinchitmAtra bhI bhedarUp na honevAle aise) ek miTTIke svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar anyatva abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, nArak Adi paryAyonse anubhav karanepar (paryAyonke anya-anyatvarUp) anyatva bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi sarvata askhalit ( – sarva paryAyabhedonse kinchitmAtra bhI bhedarUp na honevAle aise) ek chaitanyAkAr AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar anyatva abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
jaise samudrakA, vRuddhihAnirUp avasthAse anubhav karanepar aniyatatA (anishchitatA) bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi nitya-sthir samudrasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar aniyatatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, vRuddhihAnirUp paryAyabhedonse anubhav karanepar aniyatatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi nitya-sthir (nishchal) AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar aniyatatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
Page 39 of 642
PDF/HTML Page 72 of 675
single page version
paryAyeNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatvan bhUtArthamapi nityavyavasthitan vAridhisvabhAv- mupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano vRuddhihAniparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatvan bhUtArthamapi nityavyavasthitamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA cha kAnchanasya snigdhapItagurutvAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAn visheShatvan bhUtArthamapi pratyastamitasamastavisheShan kAnchanasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano gnAnadarshanAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAn visheShatvan bhUtArthamapi pratyastamitasamastavisheShamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA chApAn saptArchipratyayauShNyasamAhitatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAn sanyuktatvan bhUtArthamapyekAntata shItamapsvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmana karmapratyayamohasamAhitatva- paryAyeNAnubhUyamAnatAyAn sanyuktatvan bhUtArthamapyekAntata svayam bodhan jIvasvabhAvamupetyAnubhUy- mAnatAyAmabhUtArtham . visheShatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jisamen sarva visheSh vilay ho gaye hain aise suvarNa svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar visheShatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, gnAn, darshan Adi guNarUp bhedonse anubhav karanepar visheShatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jisamen sarva visheSh vilay ho gaye hain aise AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar visheShatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
jaise jalakA, agni jisakA nimitta hai aisI uShNatAke sAth sanyukta tArUp taptatArUp -avasthAse anubhav karanepar (jalako) uShNatArUp sanyukta tA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi ekAnta shItalatArUp jalasvabhAvake samIp jAkar anubhav karane par (uShNatAke sAth) sanyukta tA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, karma jisakA nimitta hai aise mohake sAth sanyukta tArUp avasthAse anubhav karanepar sanyukta tA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jo svayam ekAnta bodharUp (gnAnarUp) hai aise jIvasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar sanyukta tA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
bhAvArtha : — AtmA pAnch prakArase anekarUp dikhAI detA hai : — (1) anAdi kAlase karmapudgalake sambandhase bandhA huA karmapudgalake sparshavAlA dikhAI detA hai, (2) karmake nimittase honevAlI nar, nArak Adi paryAyommen bhinna bhinna svarUpase dikhAI detA hai, (3) shakti ke avibhAg pratichchhed (ansh) ghaTate bhI hain, baDhate bhI hain — yah vastusvabhAv hai, isalie vah nitya-niyat ekarUp dikhAI nahIn detA, (4) vah darshan, gnAn Adi anek guNonse visheSharUp dikhAI detA hai aur (5) karmake nimittase honevAle moh, rAg, dveSh Adi
Page 40 of 642
PDF/HTML Page 73 of 675
single page version
pariNAmonkar sahit vah sukhadukharUp dikhAI detA hai . yah sab ashuddhadravyArthikarUp vyavahAranayakA viShay hai . is dRuShTi (apekShA)se dekhA jAye to yah sab satyArtha hai . parantu AtmAkA ek svabhAv is nayase grahaN nahIn hotA, aur ek svabhAvako jAne binA yathArtha AtmAko kaise jAnA jA sakatA hai ? isalie dUsare nayako — usake pratipakShI shuddhadravyArthik nayako — grahaN karake, ek asAdhAraN gnAyakamAtra AtmAkA bhAv lekar, use shuddhanayakI dRuShTise sarva paradravyonse bhinna, sarva paryAyommen aikAkAr, hAnivRuddhise rahit, visheShonse rahit aur naimittik bhAvonse rahit dekhA jAye to sarva (pAnch) bhAvonse jo anekaprakAratA hai vah abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
yahAn yah samajhanA chAhie ki vastukA svarUp ananta dharmAtmak hai, vah syAdvAdase yathArtha siddha hotA hai . AtmA bhI ananta dharmavAlA hai . usake kuchh dharma to svAbhAvik hain aur kuchh pudgalake sanyogase hote hain . jo karmake sanyogase hote hain, unase to AtmAkI sAnsArik pravRutti hotI hai aur tatsambandhI jo sukh-dukhAdi hote hain unhen bhogatA hai . yah, is AtmAkI anAdikAlIn agnAnase paryAyabuddhi hai; use anAdi-ananta ek AtmAkA gnAn nahIn hai . ise batAnevAlA sarvagnakA Agam hai . usamen shuddhadravyArthik nayase yah batAyA hai ki AtmAkA ek asAdhAraN chaitanyabhAv hai jo ki akhaNDa nitya aur anAdinidhan hai . use jAnanese paryAyabuddhikA pakShapAt miT jAtA hai . paradravyonse, unake bhAvonse aur unake nimittase honevAle apane vibhAvonse apane AtmAko bhinna jAnakar jIv usakA anubhav karatA hai tab paradravyake bhAvonsvarUp pariNamit nahIn hotA; isalie karma bandha nahIn hotA aur sansArase nivRutta ho jAtA hai . isaliye paryAyArthikarUp vyavahAranayako gauN karake abhUtArtha (asatyArtha) kahA hai aur shuddha nishchayanayako satyArtha kahakar usakA Alamban diyA hai . vastusvarUpakI prApti honeke bAd usakA bhI Alamban nahIn rahatA . is kathanase yah nahIn samajh lenA chAhie ki shuddhanayako satyArtha kahA hai, isalie ashuddhanay sarvathA asatyArtha hI hai . aisA mAnanese vedAntamatavAle jo ki sansArako sarvathA avastu mAnate hain unakA sarvathA ekAnta pakSha A jAyegA aur usase mithyAtva A jAyegA, isaprakAr yah shuddhanayakA Alamban bhI vedAntiyonkI bhAnti mithyAdRuShTipanA lAyegA . isaliye sarva nayonkI kathanchit satyArthatAkA shraddhAn karanese hI samyagdRuShTi huA jA sakatA hai . isaprakAr syAdvAdako samajhakar jinamatakA sevan karanA chAhie, mukhya-gauN kathanako sunakar sarvathA ekAnta pakSha nahIn pakaDanA chAhie . is gAthAsUtrakA vivechan karate hue TIkAkAr AchAryane bhI kahA hai ki AtmA vyavahAranayakI dRuShTimen jo
Page 41 of 642
PDF/HTML Page 74 of 675
single page version
sphu Tamupari tarantopyetya yatra pratiShThAm .
baddhaspRuShTAditA asatyArtha hai . is kathanamen TIkAkAr AchAryane syAdvAd batAyA hai aisA jAnanA .
aur, yahAn yah samajhanA chAhie ki yah nay hai so shrutagnAn-pramANakA ansh hai; shrutagnAn vastuko parokSha batalAtA hai; isalie yah nay bhI parokSha hI batalAtA hai . shuddha dravyArthikanayakA viShayabhUt, baddhaspRuShTa Adi pAnch bhAvonse rahit AtmA chaitanyashaktimAtra hai . vah shakti to AtmAmen parokSha hai hI; aur usakI vyakti karmasanyogase matishrutAdi gnAnarUp hai vah kathanchit anubhavagochar honese pratyakSharUp bhI ka halAtI hai, aur sampUrNagnAn – kevalagnAn yadyapi chhadmasthake pratyakSha nahIn hai tathApi yah shuddhanay AtmAke kevalagnAnarUpako parokSha batalAtA hai . jab tak jIv is nayako nahIn jAnatA tab tak AtmAke pUrNa rUpakA gnAn-shraddhAn nahIn hotA . isalie shrI gurune is shuddhanayako pragaT karake upadesh kiyA hai ki baddhaspRuShTa Adi pAnch bhAvonse rahit pUrNagnAnaghanasvabhAv AtmAko jAnakar shraddhAn karanA chAhie, paryAyabuddhi nahIn rahanA chAhie .
yahAn koI aisA prashna kare ki — aisA AtmA pratyakSha to dikhAI nahIn detA aur binA dekhe shraddhAn karanA asatya shraddhAn hai . usakA uttar yah hai : — dekhe huekA shraddhAn karanA to nAstik mat hai . jinamatamen to pratyakSha aur parokSha — donon pramAN mAne gaye hain . unamense AgamapramAN parokSha hai . usakA bhed shuddhanay hai . is shuddhanayakI dRuShTise shuddha AtmAkA shraddhAn karanA chAhie, keval vyavahAr-pratyakShakA hI ekAnta nahIn karanA chAhie ..14..
shlokArtha : — [jagat tam ev samyaksvabhAvam anubhavatu ] jagatake prANI is samyak svabhAvakA anubhav karo ki [yatra ] jahAn [amI baddhaspRuShTabhAvAdaya ] yah baddhaspRuShTAdibhAv [etya sphu Tam upari taranta api ] spaShTatayA us svabhAvake U par tarate hain tathApi ve [pratiShThAm na hi vidadhati ] (usamen) pratiShThA nahIn pAte, kyonki dravyasvabhAv to nitya hai, ekarUp hai aur yah bhAv anitya hain, anekarUp hain; paryAyen dravyasvabhAvamen pravesh nahIn karatI, U par hI rahatI hain . [samantAt dyotamAnan ] yah shuddha svabhAv sarva avasthAommen prakAshamAn hai . [apagatamohIbhUy ] aise shuddha
Page 42 of 642
PDF/HTML Page 75 of 675
single page version
ryadyanta kil kopyaho kalayati vyAhatya mohan haThAt .
nityan karmakalank pank vikalo deva svayam shAshvata ..12..
gnAnAnubhUtiriyamev kileti buddhavA .
mekosti nityamavabodhaghana samantAt ..13..
svabhAvakA, moh rahit hokar jagat anubhav karo; kyonki mohakarmake udayase utpanna mithyAtvarUp agnAn jahAn tak rahatA hai vahAn tak yah anubhav yathArtha nahIn hotA .
ab, isI arthakA sUchak kalasharUp kAvya puna kahate hain, jisamen yah kahA gayA hai ki aisA anubhav karane par Atmadev pragaT pratibhAsamAn hotA hai : —
shlokArtha : — [yadi ] yadi [ka api sudhI ] koI subuddhi (samyagdRuShTi) jIv [bhUtan bhAntam abhUtam ev bandhan ] bhUt, vartamAn aur bhaviShya — tInon kAlake karmabandhako apane AtmAse [rabhasAt ] tatkAl – shIghra [nirbhidya ] bhinna karake tathA [mohan ] us karmodayake nimittase honevAle mithyAtva (agnAn) ko [haThAt ] apane balase (puruShArthase) [vyAhatya ] rokakar athavA nAsh karake [anta ] antaranggamen [kil aho kalayati ] abhyAs kare — dekhe to [ayam AtmA ] yah AtmA [Atma-anubhav-ek-gamya mahimA ] apane anubhavase hI jAnane yogya jisakI pragaT mahimA hai aisA [vyakta : ] vyakta (anubhavagochar), [dhruvan ] nishchal, [shAshvata ] shAshvat, [nityan karma-kalangka-pangka-vikala ] nitya karmakalangka-kardamase rahit — [svayam deva ] aisA svayam stuti karane yogya dev [Aste ] virAjamAn hai .
bhAvArtha : — shuddhanayakI dRuShTise dekhA jAye to sarva karmonse rahit chaitanyamAtra dev avinAshI AtmA antaranggamen svayam virAjamAn hai . yah prANI — paryAyabuddhi bahirAtmA — use bAhar DhUnDhatA hai yah mahA agnAn hai .12.
Page 43 of 642
PDF/HTML Page 76 of 675
single page version
yeyamabaddhaspRuShTasyAnanyasya niyatasyAvisheShasyAsanyuktasya chAtmanonubhUti sA khalvakhilasya jinashAsanasyAnubhUti, shrutagnAnasya svayamAtmatvAt; tato gnAnAnubhUtirevAtmAnubhUti . kintu
ab, ‘shuddhanayake viShayabhUt AtmAkI anubhUti hI gnAnakI anubhUti hai’ isaprakAr AgekI gAthAkI sUchanAke artharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [yA shuddhanayAtmikA Atma-anubhUti ] jo pUrvakathit shuddhanayasvarUp AtmAkI anubhUti hai [iyam ev kil gnAn-anubhUti ] vahI vAstavamen gnAnakI anubhUti hai [iti buddhvA ] yah jAnakar tathA [Atmani AtmAnam suniShprakampam niveshya ] AtmAmen AtmAko nishchal sthApit karake, [nityam samantAt eka avabodh-ghana asti ] ‘sadA sarva or ek gnAnaghan AtmA hai’ isaprakAr dekhanA chAhiye .
bhAvArtha : — pahale samyagdarshanako pradhAn karake kahA thA; ab gnAnako mukhya karake kahate hain ki shuddhanayake viShayasvarUp AtmAkI anubhUti hI samyaggnAn hai .13.
vo dravya aur ju bhAv, jinashAsan sakal dekhe aho ..15..
gAthArtha : — [ya ] jo puruSh [AtmAnam ] AtmAko [abaddhaspRuShTam ] abaddhaspRuShTa, [ananyam ] ananya, [avisheSham ] avisheSh (tathA upalakShaNase niyat aur asanyukta) [pashyati ] dekhatA hai vah [sarvam jinashAsanan ] sarva jinashAsanako [pashyati ] dekhatA hai, — ki jo jinashAsan [1apadeshasAntamadhyan ] bAhya dravyashrut tathA abhyantar gnAnarUp bhAvashrutavAlA hai .
TIkA : — jo yah abaddhaspRuShTa, ananya, niyat, avisheSh aur asanyukta aise pAnch bhAvasvarUp AtmAkI anubhUti hai vah nishchayase samasta jinashAsanakI anubhUti hai, kyonki shrutagnAn ★ pAThAntar : apadesasuttamajjhan .1 apadesh=dravyashrut; sAnta = gnAnarUp bhAvashrut .
Page 44 of 642
PDF/HTML Page 77 of 675
single page version
tadAnIn sAmAnyavisheShAvirbhAvatirobhAvAbhyAmanubhUyamAnamapi gnAnamabuddhalubdhAnAn na svadate . tathA hi — yathA vichitravyanjanasanyogopajAtasAmAnyavisheShatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAnan lavaNan lokAnAmabuddhAnAn vyanjanalubdhAnAn svadate, na punaranyasanyogashUnyatopajAtasAmAnyavisheShAvirbhAvatiro- bhAvAbhyAm; ath cha yadev visheShAvirbhAvenAnubhUyamAnan lavaNan tadev sAmAnyAvirbhAvenApi . tathA vichitragneyAkArakarambitatvopajAtasAmAnyavisheShatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAnan gnAnamabuddhAnAn gney- lubdhAnAn svadate, na punaranyasanyogashUnyatopajAtasAmAnyavisheShAvirbhAvatirobhAvAbhyAm; ath cha yadev visheShAvirbhAvenAnubhUyamAnan gnAnan tadev sAmAnyAvirbhAvenApi . alubdhabuddhAnAn tu yathA saindhavakhilyo- nyadravyasanyogavyavachchheden keval evAnubhUyamAna sarvatopyekalavaNarasatvAllavaNatven svadate, tathA- svayam AtmA hI hai . isalie gnAnakI anubhUti hI AtmAkI anubhUti hai . parantu ab vahAn, sAmAnya gnAnake AvirbhAv (pragaTapanA) aur visheSh (gneyAkAr) gnAnake tirobhAv (AchchhAdan)se jab gnAnamAtrakA anubhav kiyA jAtA hai tab gnAn pragaT anubhavamen AtA hai tathApi jo agnAnI hain, gneyommen Asakta hain unhen vah svAdamen nahIn AtA . yah pragaT dRuShTAntase batalAte hain : —
jaise — anek prakArake shAkAdi bhojanonke sambandhase utpanna sAmAnya lavaNake tirobhAv aur visheSh lavaNake AvirbhAvase anubhavamen AnevAlA jo (sAmAnyake tirobhAvarUp aur shAkAdike svAdabhedase bhedarUp – visheSharUp) lavaN hai usakA svAd agnAnI, shAk-lolup manuShyonko AtA hai, kintu anyakI sambandharahitatAse utpanna sAmAnyake AvirbhAv aur visheShake tirobhAvase anubhavamen AnevAlA jo ekAkAr abhedarUp lavaN hai usakA svAd nahIn AtA; aur paramArthase dekhA jAye to, visheShake AvirbhAvase anubhavamen AnevAlA (kShArarasarUp) lavaN hI sAmAnyake AvirbhAvase anubhavamen AnevAlA (kShArarasarUp) lavaN hai . isaprakAr — anek prakArake gneyonke AkAronke sAth mishrarUpatAse utpanna sAmAnyake tirobhAv aur visheShake AvirbhAvase anubhavamen AnevAlA jo (visheShabhAvarUp, bhedarUp, anekAkArarUp) gnAn hai vah agnAnI, gney-lubdha jIvonko svAdamen AtA hai, kintu anyagneyAkArakI sanyogarahitatAse utpanna sAmAnyake AvirbhAv aur visheShake tirobhAvase anubhavamen AnevAlA jo ekAkAr abhedarUp gnAn vah svAdamen nahIn AtA; aur paramArthase vichAr kiyA jAye to, jo gnAn visheShake AvirbhAvase anubhavamen AtA hai vahI gnAn sAmAnyake AvirbhAvase anubhavamen AtA hai . alubdha gnAniyonko to, jaise saindhavakI DalI, anyadravyake sanyogakA vyavachchhed karake keval saindhavakA hI anubhav kiye jAne par, sarvata ek kShArarasatvake kAraN kShArarUpase svAdamen AtI hai usIprakAr AtmA bhI, paradravyake sanyogakA vyavachchhed karake keval AtmAkA hI anubhav
Page 45 of 642
PDF/HTML Page 78 of 675
single page version
tmApi paradravyasanyogavyavachchheden keval evAnubhUyamAna sarvatopyekavignAnaghanatvAt gnAnatven svadate .
rmaha paramamastu na sahajamudvilAsan sadA .
yadekarasamullasallavaNakhilyalIlAyitam ..14..
kiye jAne par, sarvata ek vignAnaghanatAke kAraN gnAnarUpase svAdamen AtA hai .
bhAvArtha : — yahAn AtmAkI anubhUtiko hI gnAnakI anubhUti kahA gayA hai . agnAnIjan gneyommen hI — indriyagnAnake viShayommen hI — lubdha ho rahe hain; ve indriyagnAnake viShayonse anekAkAr hue gnAnako hI gneyamAtra AsvAdan karate hain, parantu gneyonse bhinna gnAnamAtrakA AsvAdan nahIn karate . aur jo gnAnI hain, gneyommen Asakta nahIn hain ve gneyonse bhinna ekAkAr gnAnakA hI AsvAd lete hain, — jaise shAkonse bhinna namakakI DalIkA kShAramAtra svAd AtA hai, usIprakAr AsvAd lete hain, kyonki jo gnAn hai so AtmA hai aur jo AtmA hai so gnAn hai . isaprakAr guNaguNIkI abhed dRuShTimen AnevAlA sarva paradravyonse bhinna, apanI paryAyommen ekarUp, nishchal, apane guNommen ekarUp, paranimittase utpanna hue bhAvonse bhinna apane svarUpakA anubhav, gnAnakA anubhav hai; aur yah anubhavan bhAvashrutagnAnarUp jinashAsanakA anubhavan hai . shuddhanayase isamen koI bhed nahIn hai ..15..
shlokArtha : — AchArya kahate hain ki [paramam maha na astu ] hamen vah utkRuShTa tej -prakAsh prApta ho [yat sakalakAlam chid-uchchhalan-nirbharan ] ki jo tej sadAkAl chaitanyake pariNamanase paripUrNa hai, [ullasat-lavaN-khilya-lIlAyitam ] jaise namakakI DalI ek kShArarasakI lIlAkA Alamban karatI hai, usIprakAr jo tej [ek-rasam Alambate ] ek gnAnarasasvarUpakA Alamban karatA hai; [akhaNDitam ] jo tej akhaNDit hai — jo gneyonke AkArarUp khaNDit nahIn hotA, [anAkulan ] jo anAkul hai — jisamen karmonke nimittase honevAle rAgAdise utpanna AkulatA nahIn hai, [anantam anta bahi jvalat ] jo avinAshIrUpase antaranggamen aur bAharamen pragaT daidIpyamAn hai — jAnanemen AtmA hai, [sahajam ] jo svabhAvase huA hai — jise kisIne nahIn rachA aur [sadA udvilAsan ] sadA jisakA vilAs udayarUp hai — jo ekarUp pratibhAsamAn hai .
Page 46 of 642
PDF/HTML Page 79 of 675
single page version
bhAvArtha : — AchAryadevane prArthanA kI hai ki yah gnAnAnandamay ekAkAr svarUpajyoti hamen sadA prApta raho .14.
shlokArtha : — [eSha gnAnaghana AtmA ] yah (pUrvakathit) gnAnasvarUp AtmA, [siddhmi abhIpsubhi ] svarUpakI prAptike ichchhuk puruShonko [sAdhyasAdhakabhAven ] sAdhyasAdhakabhAvake bhedase [dvidhA ] do prakArase, [eka ] ek hI [nityam samupAsyatAm ] nitya sevan karane yogya hai; usakA sevan karo .
bhAvArtha : — AtmA to gnAnasvarUp ek hI hai, parantu usakA pUrNarUp sAdhyabhAv hai aur apUrNarUp sAdhakabhAv hai; aise bhAvabhedase do prakArase ekakA hI sevan karanA chAhie .15.
gAthArtha : — [sAdhunA ] sAdhu puruShako [darshanagnAnachAritrANi ] darshan, gnAn aur chAritra [nityam ] sadA [sevitavyAni ] sevan karane yogya hain; [puna ] aur [tAni trINi api ] un tInonko [nishchayata ] nishchayanayase [AtmAnan cha ev ] ek AtmA hI [jAnIhi ] jAno .
Page 47 of 642
PDF/HTML Page 80 of 675
single page version
vyavahAreN sAdhunA darshanagnAnachAritrANi nityamupAsyAnIti pratipAdyate . tAni punastrINyapi paramArthenAtmaik ev, vastvantarAbhAvAt . yathA devadattasya kasyachit gnAnan shraddhAnamanucharaNan cha devadattasvabhAvAnatikramAddevadatta ev, na vastvantaram; tathAtmanyapyAtmano gnAnan shraddhAnamanucharaNan chAtmasvabhAvAnatikramAdAtmaiv, na vastvantaram . tat AtmA ek evopAsya iti svayamev pradyotate . sa kil —
hI hain — anya vastu nahIn . isaliye yah svayamev siddha hotA hai ki ek AtmA hI sevan
bhAvArtha : — darshan, gnAn, chAritra — tInon AtmAkI hI paryAy hain, koI bhinna vastu nahIn hain, isaliye sAdhu puruShonko ek AtmAkA hI sevan karanA yah nishchay hai aur vyavahArase dUsaronko bhI yahI upadesh karanA chAhie ..16..
shlokArtha : — [pramANata ] pramANadRuShTise dekhA jAye to [AtmA ] yah AtmA [samam mechaka amechaka cha api ] ek hI sAth anek avasthArUp (‘mechak’) bhI hai aur ek avasthArUp (‘amechak’) bhI hai, [darshan-gnAn-chAritrai tritvAt ] kyonki ise darshan-gnAn- chAritrase to tritva (tInapanA) hai aur [svayam ekatvata ] apanese apaneko ekatva hai .
bhAvArtha : — pramANadRuShTimen trikAlasvarUp vastu dravyaparyAyarUp dekhI jAtI hai, isaliye AtmAko bhI ek hI sAth ek-anekasvarUp dekhanA chAhie .16.