Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 262-278 ; 47 shaktis of atma quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 33 of 34

 

Page 608 of 642
PDF/HTML Page 641 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
ઇત્યજ્ઞાનવિમૂઢાનાં જ્ઞાનમાત્રં પ્રસાધયન્ .
આત્મતત્ત્વમનેકાન્તઃ સ્વયમેવાનુભૂયતે ..૨૬૨..
(અનુષ્ટુભ્)
એવં તત્ત્વવ્યવસ્થિત્યા સ્વં વ્યવસ્થાપયન્ સ્વયમ્ .
અલંઘ્યં શાસનં જૈનમનેકાન્તો વ્યવસ્થિતઃ ..૨૬૩..
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [અનેકાન્તઃ ] અનેકાન્ત અર્થાત્ સ્યાદ્વાદ [અજ્ઞાન-
વિમૂઢાનાં જ્ઞાનમાત્રં આત્મતત્ત્વમ્ પ્રસાધયન્ ] અજ્ઞાનમૂઢ પ્રાણિયોંકો જ્ઞાનમાત્ર આત્મતત્ત્વ પ્રસિદ્ધ કરતા
હુઆ, [સ્વયમેવ અનુભૂયતે ] સ્વયમેવ અનુભવમેં આતા હૈ.
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુ અનેકાન્તમય હૈ. પરન્તુ અનાદિ કાલસે પ્રાણી અપને આપ
અથવા એકાન્તવાદકા ઉપદેશ સુનકર જ્ઞાનમાત્ર આત્મતત્ત્વ સમ્બન્ધી અનેક પ્રકારસે પક્ષપાત કરકે
જ્ઞાનમાત્ર આત્મતત્ત્વકા નાશ કરતે હૈં. ઉનકો (અજ્ઞાની જીવોંકો) સ્યાદ્વાદ જ્ઞાનમાત્ર આત્મતત્ત્વકા
અનેકાન્તસ્વરૂપપના પ્રગટ કરતા હૈ — સમઝાતા હૈ. યદિ અપને આત્માકી ઓર દૃષ્ટિપાત કરકે —
અનુભવ કરકે દેખા જાયે તો (સ્યાદ્વાદકે ઉપદેશાનુસાર) જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુ અપને આપ અનેક
ધર્મયુક્ત પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર હોતી હૈ. ઇસલિયે હે પ્રવીણ પુરુષો ! તુમ જ્ઞાનકો તત્સ્વરૂપ, અતત્સ્વરૂપ,
એકસ્વરૂપ, અનેકસ્વરૂપ, અપને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવસે સત્સ્વરૂપ, પરકે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-
ભાવસે અસત્સ્વરૂપ, નિત્યસ્વરૂપ, અનિત્યસ્વરૂપ ઇત્યાદિ અનેક ધર્મસ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર
કરકે પ્રતીતિમેં લાઓ. યહી સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ. સર્વથા એકાન્ત માનના વહ મિથ્યાજ્ઞાન હૈ.૨૬૨.
‘પૂર્વોક્ત પ્રકારસે વસ્તુકા સ્વરૂપ અનેકાન્તમય હોનેસે અનેકાન્ત અર્થાત્ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધ
હુઆ’ ઇસ અર્થકા કાવ્ય અબ કહા જાતા હૈ : —
શ્લોકાર્થ : — [એવં ] ઇસપ્રકાર [અનેકાન્તઃ ] અનેકાન્ત — [જૈનમ્ અલઙ્ઘયં શાસનમ્ ]
કિ જો જિનદેવકા અલંઘ્ય (કિસીસે તોડા ન જાય ઐસા) શાસન હૈ વહ — [તત્ત્વ-વ્યવસ્થિત્યા ]
વસ્તુકે યથાર્થ સ્વરૂપકી વ્યવસ્થિતિ (વ્યવસ્થા) દ્વારા [સ્વયમ્ સ્વં વ્યવસ્થાપયન્ ] સ્વયં અપને
આપકો સ્થાપિત કરતા હુઆ [વ્યવસ્થિતઃ ] સ્થિત હુઆ — નિશ્ચિત હુઆ — સિદ્ધ હુઆ.
ભાવાર્થ : — અનેકાન્ત અર્થાત્ સ્યાદ્વાદ, વસ્તુસ્વરૂપકો યથાવત્ સ્થાપિત કરતા હુઆ,
સ્વતઃ સિદ્ધ હો ગયા. વહ અનેકાન્ત હી નિર્બાધ જિનમત હૈ ઔર યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિકો કહનેવાલા
હૈ. કહીં કિસીને અસત્ કલ્પનાસે વચનમાત્ર પ્રલાપ નહીં કિયા હૈ. ઇસલિયે હે નિપુણ પુરુષોં !
ભલીભાંતિ વિચાર કરકે પ્રત્યક્ષ અનુમાન-પ્રમાણસે અનુભવ કર દેખો.૨૬૩.

Page 609 of 642
PDF/HTML Page 642 of 675
single page version

નન્વનેકાન્તમયસ્યાપિ કિમર્થમત્રાત્મનો જ્ઞાનમાત્રતયા વ્યપદેશઃ ? લક્ષણપ્રસિદ્ધયા
લક્ષ્યપ્રસિદ્ધયર્થમ્ . આત્મનો હિ જ્ઞાનં લક્ષણં, તદસાધારણગુણત્વાત્ . તેન જ્ઞાનપ્રસિદ્ધયા
તલ્લક્ષ્યસ્યાત્મનઃ પ્રસિદ્ધિઃ .
નનુ કિમનયા લક્ષણપ્રસિદ્ધયા, લક્ષ્યમેવ પ્રસાધનીયમ્ . નાપ્રસિદ્ધલક્ષણસ્ય લક્ષ્યપ્રસિદ્ધિઃ,
પ્રસિદ્ધલક્ષણસ્યૈવ તત્પ્રસિદ્ધેઃ .
નનુ કિં તલ્લક્ષ્યં યજ્જ્ઞાનપ્રસિદ્ધયા તતો ભિન્નં પ્રસિધ્યતિ ? ન જ્ઞાનાદ્ભિન્નં લક્ષ્યં,
જ્ઞાનાત્મનોર્દ્રવ્યત્વેનાભેદાત્ .
તર્હિ કિં કૃતો લક્ષ્યલક્ષણવિભાગઃ ? પ્રસિદ્ધપ્રસાધ્યમાનત્વાત્ કૃતઃ . પ્રસિદ્ધં હિ જ્ઞાનં,
77
(યહાઁ આચાર્યદેવ અનેકાન્તકે સમ્બન્ધમેં વિશેષ ચર્ચા કરતે હૈં : — )
(પ્રશ્ન : — ) આત્મા અનેકાન્તમય હૈ ફિ ર ભી યહાઁ ઉસકા જ્ઞાનમાત્રતાસે ક્યોં વ્યપદેશ
(કથન, નામ) કિયા જાતા હૈ ? (યદ્યપિ આત્મા અનન્ત ધર્મયુક્ત હૈ તથાપિ ઉસે જ્ઞાનરૂપસે
ક્યોં કહા જાતા હૈ ? જ્ઞાનમાત્ર કહનેસે તો અન્ય ધર્મોંકા નિષેધ સમઝા જાતા હૈ.)
(ઉત્તર : — ) લક્ષણકી પ્રસિદ્ધિકે દ્વારા લક્ષ્યકી પ્રસિદ્ધિ કરનેકે લિયે આત્માકા
જ્ઞાનમાત્રરૂપસે વ્યપદેશ કિયા જાતા હૈ. આત્માકા જ્ઞાન લક્ષણ હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાન આત્માકા
અસાધારણ ગુણ હૈ ( – અન્ય દ્રવ્યોંમેં જ્ઞાનગુણ નહીં હૈ). ઇસલિયે જ્ઞાનકી પ્રસિદ્ધિકે દ્વારા ઉસકે
લક્ષ્યકી — આત્માકી — પ્રસિદ્ધિ હોતી હૈ.
પ્રશ્ન : — ઇસ લક્ષણકી પ્રસિદ્ધિસે ક્યા પ્રયોજન હૈ ? માત્ર લક્ષ્ય હી પ્રસાધ્ય અર્થાત્
પ્રસિદ્ધિ કરને યોગ્ય હૈ. (ઇસલિયે લક્ષણકો પ્રસિદ્ધિ કિયે બિના માત્ર લક્ષ્યકો હી — આત્માકો
હી — પ્રસિદ્ધ ક્યોં નહીં કરતે ?)
(ઉત્તર : — ) જિસે લક્ષણ અપ્રસિદ્ધ હો ઉસે (અર્થાત્ જો લક્ષણકો નહીં જાનતા ઐસે
અજ્ઞાની જનકો) લક્ષ્યકી પ્રસિદ્ધિ નહીં હોતી. જિસે લક્ષણ પ્રસિદ્ધ હોતા હૈ ઉસીકો લક્ષ્યકી
પ્રસિદ્ધિ હોતી હૈ. (ઇસલિયે અજ્ઞાનીકો પહલે લક્ષણ બતલાતે હૈં તબ વહ લક્ષ્યકો ગ્રહણ કર
સકતા હૈ.)
(પ્રશ્ન : — ) ઐસા કૌનસા લક્ષ્ય હૈ કિ જો જ્ઞાનકી પ્રસિદ્ધિકે દ્વારા ઉસસે ( – જ્ઞાનસે)
ભિન્ન પ્રસિદ્ધ હોતા હૈ ?
(ઉત્તર : — ) જ્ઞાનસે ભિન્ન લક્ષ્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાન ઔર આત્મામેં દ્રવ્યપનેસે અભેદ હૈ.
(પ્રશ્ન : — ) તબ ફિ ર લક્ષણ ઔર લક્ષ્યકા વિભાગ કિસલિયે કિયા ગયા હૈ ?

Page 610 of 642
PDF/HTML Page 643 of 675
single page version

જ્ઞાનમાત્રસ્ય સ્વસંવેદનસિદ્ધત્વાત્ઃ તેન પ્રસિદ્ધેન પ્રસાધ્યમાનસ્તદવિનાભૂતાનન્તધર્મસમુદયમૂર્તિરાત્મા .
તતો જ્ઞાનમાત્રાચલિતનિખાતયા દ્રષ્ટયા ક્રમાક્રમપ્રવૃત્તં તદવિનાભૂતં અનન્તધર્મજાતં યદ્યાવલ્લક્ષ્યતે
તત્તાવત્સમસ્તમેવૈકઃ ખલ્વાત્મા . એતદર્થમેવાત્રાસ્ય જ્ઞાનમાત્રતયા વ્યપદેશઃ .
નનુ ક્રમાક્રમપ્રવૃત્તાનન્તધર્મમયસ્યાત્મનઃ કથં જ્ઞાનમાત્રત્વમ્ ? પરસ્પરવ્યતિરિક્તાનન્તધર્મ-
સમુદાયપરિણતૈકજ્ઞપ્તિમાત્રભાવરૂપેણ સ્વયમેવ ભવનાત્ . અત એવાસ્ય જ્ઞાનમાત્રૈકભાવાન્તઃ-
૧ પ્રસાધ્યમાન = પ્રસિદ્ધ કિ યા જાતા હો. (જ્ઞાન પ્રસિદ્ધ હૈ ઔર આત્મા પ્રસાધ્યમાન હૈ.)
(ઉત્તર : — ) પ્રસિદ્ધત્વ ઔર ૧પ્રસાધ્યમાનત્વકે કારણ લક્ષણ ઔર લક્ષ્યકા વિભાગ કિયા
ગયા હૈ. જ્ઞાન પ્રસિદ્ધ હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાનમાત્રકો સ્વસંવેદનસે સિદ્ધપના હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાન સર્વ પ્રાણિયોંકો
સ્વસંવેદનરૂપ અનુભવમેં આતા હૈ); વહ પ્રસિદ્ધ ઐસે જ્ઞાનકે દ્વારા પ્રસાધ્યમાન, તદ્-અવિનાભૂત
( – જ્ઞાનકે સાથ અવિનાભાવી સમ્બન્ધવાલા) અનન્ત ધર્મોંકા સમુદાયરૂપ મૂર્તિ આત્મા હૈ. (જ્ઞાન
પ્રસિદ્ધ હૈ; ઔર જ્ઞાનકે સાથ જિનકા અવિનાભાવી સમ્બન્ધ હૈ ઐસે અનન્ત ધર્મોંકા સમુદાયસ્વરૂપ
આત્મા ઉસ જ્ઞાનકે દ્વારા પ્રસાધ્યમાન હૈ.) ઇસલિયે જ્ઞાનમાત્રમેં અચલિતપનેસે સ્થાપિત દૃષ્ટિકે દ્વારા,
ક્રમરૂપ ઔર અક્રમરૂપ પ્રવર્તમાન, તદ્-અવિનાભૂત ( – જ્ઞાનકે સાથ અવિનાભાવી સમ્બન્ધવાલા)
અનન્તધર્મસમૂહ જો કુછ જિતના લક્ષિત હોતા હૈ, વહ સબ વાસ્તવમેં એક આત્મા હૈ.
ઇસી કારણસે યહાઁ આત્માકા જ્ઞાનમાત્રતાસે વ્યપદેશ હૈ.
(પ્રશ્ન : — ) જિસમેં ક્રમ ઔર અક્રમસે પ્રવર્તમાન અનન્ત ધર્મ હૈં ઐસે આત્માકે જ્ઞાનમાત્રતા
કિસપ્રકાર હૈ ?
(ઉત્તર : — ) પરસ્પર ભિન્ન ઐસે અનન્ત ધર્મોંકે સમુદાયરૂપસે પરિણત એક જ્ઞપ્તિમાત્ર
ભાવરૂપસે સ્વયં હી હૈ, ઇસલિયે (અર્થાત્ પરસ્પર ભિન્ન ઐસે અનન્ત ધર્મોંકે સમુદાયરૂપસે પરિણમિત
જો એક જાનનક્રિયા હૈ, ઉસ જાનનક્રિયામાત્ર ભાવરૂપસે સ્વયં હી હૈ, ઇસલિયે) આત્માકે જ્ઞાનમાત્રતા
હૈ. ઇસીલિયે ઉસકે જ્ઞાનમાત્ર એકભાવકી અન્તઃપાતિની ( – જ્ઞાનમાત્ર એક ભાવકે ભીતર આ
જાનેવાલી – ) અનંત શક્તિયાઁ ઉછલતી હૈં. (આત્માકે જિતને ધર્મ હૈં ઉન સબકો, લક્ષણભેદસે ભેદ
હોને પર ભી, પ્રદેશભેદ નહીં હૈ; આત્માકે એક પરિણામમેં સભી ધર્મોંકા પરિણમન રહતા હૈ. ઇસલિયે
આત્માકે એક જ્ઞાનમાત્ર ભાવકે ભીતર અનન્ત શક્તિયાઁ રહતી હૈં. ઇસલિયે જ્ઞાનમાત્ર ભાવમેં —
જ્ઞાનમાત્ર ભાવસ્વરૂપ આત્મામેં — અનન્ત શક્તિયાઁ ઉછલતી હૈં.) ઉનમેંસે કિતની હી શક્તિયાઁ નિમ્ન
પ્રકાર હૈં —
આત્મદ્રવ્યકે કારણભૂત ઐસે ચૈતન્યમાત્ર ભાવકા ધારણ જિસકા લક્ષણ અર્થાત્ સ્વરૂપ
હૈ ઐસી જીવત્વશક્તિ. (આત્મદ્રવ્યકે કારણભૂત ઐસે ચૈતન્યમાત્રભાવરૂપી ભાવપ્રાણકા ધારણ

Page 611 of 642
PDF/HTML Page 644 of 675
single page version

પાતિન્યોઽનન્તાઃ શક્ત યઃ ઉત્પ્લવન્તે . — આત્મદ્રવ્યહેતુભૂતચૈતન્યમાત્રભાવધારણલક્ષણા જીવત્વ-
શક્તિ : ૧ . અજડત્વાત્મિકા ચિતિશક્તિ : ૨ . અનાકારોપયોગમયી દ્રશિશક્તિ : ૩ .
સાકારોપયોગમયી જ્ઞાનશક્તિ : ૪ . અનાકુલત્વલક્ષણા સુખશક્તિ : ૫ . સ્વરૂપનિર્વર્તનસામર્થ્યરૂપા
વીર્યશક્તિ : ૬ . અખણ્ડિતપ્રતાપસ્વાતન્ત્ર્યશાલિત્વલક્ષણા પ્રભુત્વશક્તિ : ૭. સર્વભાવવ્યાપકૈક-
ભાવરૂપા વિભુત્વશક્તિ : ૮ . વિશ્વવિશ્વસામાન્યભાવપરિણતાત્મદર્શનમયી સર્વદર્શિત્વશક્તિ : ૯ .
વિશ્વવિશ્વવિશેષભાવપરિણતાત્મજ્ઞાનમયી સર્વજ્ઞત્વશક્તિ : ૧૦ . નીરૂપાત્મપ્રદેશપ્રકાશમાન-
લોકાલોકાકારમેચકોપયોગલક્ષણા સ્વચ્છત્વશક્તિ : ૧૧ . સ્વયમ્પ્રકાશમાનવિશદસ્વ-
સંવિત્તિમયી પ્રકાશશક્તિ : ૧૨ . ક્ષેત્રકાલાનવચ્છિન્નચિદ્વિલાસાત્મિકા અસંકુ ચિતવિકાશત્વ-
કરના જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી જીવત્વ નામક શક્તિ જ્ઞાનમાત્ર ભાવમેં – આત્મામેં – ઉછલતી
હૈ).૧. અજડત્વસ્વરૂપ ચિતિશક્તિ (અજડત્વ અર્થાત્ ચેતનત્વ જિસકા સ્વરૂપ હૈ
ઐસી ચિતિશક્તિ.).૨. અનાકાર ઉપયોગમયી દૃશિશક્તિ. (જિસમેં જ્ઞેયરૂપ આકાર અર્થાત્
વિશેષ નહીં હૈ ઐસે દર્શનોપયોગમયી — સત્તામાત્ર પદાર્થમેં ઉપયુક્ત હોનેરૂપ — દૃશિશક્તિ
અર્થાત્ દર્શનક્રિયારૂપ શક્તિ.).૩. સાકાર ઉપયોગમયી જ્ઞાનશક્તિ. (જો જ્ઞેય
પદાર્થોંકે વિશેષરૂપ આકારોંમેં ઉપયુક્ત હોતી હૈ ઐસી જ્ઞાનોપયોગમયી જ્ઞાનશક્તિ.).૪.
અનાકુલતા જિસકા લક્ષણ અર્થાત્ સ્વરૂપ હૈ ઐસી સુખશક્તિ.૫.
સ્વરૂપકી ( – આત્મસ્વરૂપકી) રચનાકી સામર્થ્યરૂપ વીર્યશક્તિ.૬. જિસકા પ્રતાપ અખણ્ડિત
હૈ અર્થાત્ કિસીસે ખણ્ડિત કી નહીં જા સકતી ઐસે સ્વાતંત્ર્યસે (-સ્વાધીનતાસે)
શોભાયમાનપના જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી પ્રભુત્વશક્તિ.૭. સર્વ ભાવોંમેં વ્યાપક ઐસે
એક ભાવરૂપ વિભુત્વશક્તિ. (જૈસે, જ્ઞાનરૂપી એક ભાવ સર્વ ભાવોંમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ.).૮.
સમસ્ત વિશ્વકે સામાન્ય ભાવકો દેખનેરૂપસે (અર્થાત્ સર્વ પદાર્થોંકે સમૂહરૂપ
લોકાલોકકો સત્તામાત્ર ગ્રહણ કરનેરૂપસે) પરિણમિત ઐસે આત્મદર્શનમયી સર્વદર્શિત્વશક્તિ.૯.
સમસ્ત વિશ્વકે વિશેષ ભાવોંકો જાનનેરૂપસે પરિણમિત ઐસે આત્મજ્ઞાનમયી
સર્વજ્ઞત્વશક્તિ.૧૦. અમૂર્તિક આત્મપ્રદેશોંમેં પ્રકાશમાન લોકાલોકકે આકારોંસે મેચક (અર્થાત્
અનેક-આકારરૂપ) ઐસા ઉપયોગ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી સ્વચ્છત્વશક્તિ.
(જૈસે દર્પણકી સ્વચ્છત્વશક્તિસે ઉસકી પર્યાયમેં ઘટપટાદિ પ્રકાશિત હોતે હૈં,
ઉસીપ્રકાર આત્માકી સ્વચ્છત્વશક્તિસે ઉસકે ઉપયોગમેં લોકાલોકકે આકાર પ્રકાશિત હોતે
હૈં.).૧૧. સ્વયં પ્રકાશમાન વિશદ ( – સ્પષ્ટ) ઐસી સ્વસંવેદનમયી ( – સ્વાનુભવમયી)
પ્રકાશશક્તિ.૧૨. ક્ષેત્ર ઔર કાલસે અમર્યાદિત ઐસી ચિદ્વિલાસસ્વરૂપ
( – ચૈતન્યકે વિલાસસ્વરૂપ) અસંકુચિતવિકાસત્વશક્તિ.૧૩. જો અન્યસે નહીં કિયા જાતા ઔર

Page 612 of 642
PDF/HTML Page 645 of 675
single page version

શક્તિ : ૧૩ . અન્યાક્રિયમાણાન્યાકારકૈકદ્રવ્યાત્મિકા અકાર્યકારણત્વશક્તિ : ૧૪ . પરાત્મ-
નિમિત્તકજ્ઞેયજ્ઞાનાકારગ્રહણગ્રાહણસ્વભાવરૂપા પરિણમ્યપરિણામકત્વશક્તિ : ૧૫ . અન્યૂનાતિ-
રિક્ત સ્વરૂપનિયતત્વરૂપા ત્યાગોપાદાનશૂન્યત્વશક્તિ : ૧૬ . ષટ્સ્થાનપતિતવૃદ્ધિહાનિ-
પરિણતસ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વકારણવિશિષ્ટગુણાત્મિકા અગુરુલઘુત્વશક્તિ : ૧૭ . ક્રમાક્રમવૃત્ત-
વૃત્તિત્વલક્ષણા ઉત્પાદવ્યયધ્રુવત્વશક્તિ : ૧૮ . દ્રવ્યસ્વભાવભૂતધ્રૌવ્યવ્યયોત્પાદાલિંગિતસદ્રશ-
વિસદ્રશરૂપૈકાસ્તિત્વમાત્રમયી પરિણામશક્તિ : ૧૯ . કર્મબન્ધવ્યપગમવ્યંજિતસહજસ્પર્શાદિ-
શૂન્યાત્મપ્રદેશાત્મિકા અમૂર્તત્વશક્તિ : ૨૦ . સકલકર્મકૃતજ્ઞાતૃત્વમાત્રાતિરિક્ત પરિણામ-
૧ઉપરમ = નિવૃત્તિ; અન્ત; અભાવ.
અન્યકો નહીં કરતા ઐસે એક દ્રવ્યસ્વરૂપ અકાર્યકારણત્વશક્તિ. (જો અન્યકા કાર્ય નહીં
હૈ ઔર અન્યકા કારણ નહીં હૈ ઐસા જો એક દ્રવ્ય ઉસ-સ્વરૂપ અકાર્યકારણત્વ-
શક્તિ.).૧૪. પર ઔર સ્વ જિનકે નિમિત્ત હૈં ઐસે જ્ઞેયાકારોં તથા જ્ઞાનાકારોંકો ગ્રહણ કરનેકે
ઔર ગ્રહણ કરાનેકે સ્વભાવરૂપ પરિણમ્યપરિણામકત્વ શક્તિ. ( – પર જિનકે કારણ હૈં ઐસે
જ્ઞેયાકારોંકો ગ્રહણ કરનેકે ઔર સ્વ જિનકા કારણ હૈ ઐસે જ્ઞાનાકારોંકો ગ્રહણ કરાનેકે
સ્વભાવરૂપ પરિણમ્યપરિણામકત્વશક્તિ.).૧૫. જો કમબઢ નહીં હોતા ઐસે સ્વરૂપમેં
નિયતત્વરૂપ ( – નિશ્ચિત્તયા યથાવત્ રહનેરૂપ – ) ત્યાગોપાદાનશૂન્યત્વશક્તિ.૧૬. ષટ્સ્થાનપતિત
વૃદ્ધિહાનિરૂપસે પરિણમિત, સ્વરૂપ-પ્રતિષ્ઠત્વકે કારણરૂપ ( – વસ્તુકે સ્વરૂપમેં રહનેકે
કારણરૂપ) ઐસા જો વિશિષ્ટ ( – ખાસ) ગુણ હૈ ઉસ-સ્વરૂપ અગુરુલઘુત્વ શક્તિ. [ઇસ
ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિહાનિકા સ્વરૂપ ‘ગોમ્મટસાર’ ગ્રન્થસે જાનના ચાહિયે. અવિભાગ
પ્રતિચ્છેદોંકી સંખ્યારૂપ ષટ્સ્થાનોંમેં પતિત — સમાવિષ્ટ — વસ્તુસ્વભાવકી વૃદ્ધિહાનિ જિસસે ( –
જિસ ગુણસે) હોતી હૈ ઔર જો (ગુણ) વસ્તુકો સ્વરૂપમેં સ્થિર હોનેકા કારણ હૈ ઐસા કોઈ
ગુણ આત્મામેં હૈ; ઉસે અગુરુલઘુત્વગુણ કહા જાતા હૈ. ઐસી અગુરુલઘુત્વશક્તિ ભી આત્મામેં
હૈ].૧૭. ક્રમપ્રવૃત્તિરૂપ ઔર અક્રમપ્રવૃત્તિરૂપ વર્ત્તન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી
ઉત્પાદવ્યયધ્રુવશક્તિ. (ક્રમવૃત્તિરૂપ પર્યાય ઉત્પાદવ્યયરૂપ હૈ ઔર અક્રમવૃત્તિરૂપ ગુણ
ધ્રુવત્વરૂપ હૈ.).૧૮. દ્રવ્યકે સ્વભાવભૂત ધ્રૌવ્ય-વ્યય-ઉત્પાદસે આલિંગિત (-સ્પર્શિત), સદૃશ
ઔર વિસદૃશ જિસકા રૂપ હૈ ઐસે એક અસ્તિત્વમાત્રમયી પરિણામશક્તિ.૧૯. કર્મબન્ધકે
અભાવસે વ્યક્ત કિયે ગયે, સહજ, સ્પર્શાદિ-શૂન્ય ( – સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણસે રહિત) ઐસે
આત્મપ્રદેશસ્વરૂપ અમૂર્તત્વશક્તિ.૨૦. સમસ્ત, કર્મોકે દ્વારા કિયે ગયે, જ્ઞાતૃત્વમાત્રસે ભિન્ન જો
પરિણામ ઉન પરિણામોંકે કરણકે ૧ઉપરમસ્વરૂપ (ઉન પરિણામોંકો કરનેકી નિવૃત્તિસ્વરૂપ)
અકર્તૃત્વશક્તિ. (જિસ શક્તિસે આત્મા જ્ઞાતૃત્વકે અતિરિક્ત કર્મોંસે કિયે ગયે પરિણામોંકા કર્તા

Page 613 of 642
PDF/HTML Page 646 of 675
single page version

કરણોપરમાત્મિકા અકર્તૃત્વશક્તિ : ૨૧ . સકલકર્મકૃતજ્ઞાતૃત્વમાત્રાતિરિક્ત પરિણામાનુભવો-
પરમાત્મિકા અભોક્તૃત્વશક્તિ : ૨૨ . સકલકર્મોપરમપ્રવૃત્તાત્મપ્રદેશનૈષ્પન્દ્યરૂપા નિષ્ક્રિયત્વ-
શક્તિ : ૨૩ . આસંસારસંહરણવિસ્તરણલક્ષિતકિંચિદૂનચરમશરીરપરિમાણાવસ્થિતલોકાકાશ-
સમ્મિતાત્માવયવત્વલક્ષણા નિયતપ્રદેશત્વશક્તિ : ૨૪ . સર્વશરીરૈકસ્વરૂપાત્મિકા સ્વધર્મ-
વ્યાપકત્વશક્તિ : ૨૫ . સ્વપરસમાનાસમાનસમાનાસમાનત્રિવિધભાવધારણાત્મિકા સાધારણા-
સાધારણસાધારણાસાધારણધર્મત્વશક્તિ : ૨૬ . વિલક્ષણાનન્તસ્વભાવભાવિતૈકભાવલક્ષણા અનન્ત-
ધર્મત્વશક્તિ : ૨૭ . તદતદ્રૂપમયત્વલક્ષણા વિરુદ્ધધર્મત્વશક્તિ : ૨૮ . તદ્રૂપભવનરૂપા તત્ત્વ-
શક્તિ : ૨૯ . અતદ્રૂપભવનરૂપા અતત્ત્વશક્તિ : ૩૦ . અનેકપર્યાયવ્યાપકૈકદ્રવ્યમયત્વરૂપા એકત્વ-
નહીં હોતા, ઐસી અકર્તૃત્વ નામક એક શક્તિ આત્મામેં હૈ).૨૧. સમસ્ત, કર્મોંસે કિયે ગયે,
જ્ઞાતૃત્વમાત્રસે ભિન્ન પરિણામોંકે અનુભવકે ( – ભોક્તૃત્વકે) ઉપરમસ્વરૂપ અભોક્તૃત્વશક્તિ.૨૨.
સમસ્ત કર્મોંકે ઉપરમસે પ્રવૃત્ત આત્મપ્રદેશોંકી નિષ્પન્દતાસ્વરૂપ (-અકમ્પતાસ્વરૂપ)
નિષ્ક્રિયત્વશક્તિ. (જબ સમસ્ત કર્મોંકા અભાવ હો જાતા હૈ તબ પ્રદેશોંકા કમ્પન મિટ જાતા
હૈ, ઇસલિયે નિષ્ક્રિયત્વ-શક્તિ ભી આત્મામેં હૈ.).૨૩. જો અનાદિ સંસારસે લેકર
સંકોચવિસ્તારસે લક્ષિત હૈ ઔર જો ચરમ શરીરકે પરિમાણસે કુછ ન્યૂન પરિમાણસે અવસ્થિત
હોતા હૈ ઐસા લોકાકાશકે માપ જિતના માપવાલા આત્મ-અવયવત્વ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી
નિયતપ્રદેશત્વશક્તિ. (આત્માકે લોકપરિમાણ અસંખ્ય પ્રદેશ નિયત હી હૈં. વે પ્રદેશ સંસાર-
અવસ્થામેં સંકોચવિસ્તારકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં ઔર મોક્ષ-અવસ્થામેં ચરમ શરીરસે કુછ કમ
પરિમાણસે સ્થિત રહતે હૈં.).૨૪. સર્વ શરીરોંમેં એકસ્વરૂપાત્મક ઐસી સ્વધર્મવ્યાપકત્વશક્તિ.
(શરીરકે ધર્મરૂપ ન હોકર અપને ધર્મોંમેં વ્યાપનેરૂપ શક્તિ સો સ્વધર્મવ્યાપકત્વશક્તિ
હૈ.).૨૫. સ્વ-પરકે સમાન, અસમાન ઔર સમાનાસમાન ઐસે તીન પ્રકારકે ભાવોંકે
ધારણસ્વરૂપ સાધારણ-અસાધારણ-સાધારણાસાધારણધર્મત્વશક્તિ.૨૬. વિલક્ષણ ( – પરસ્પર ભિન્ન
લક્ષણયુક્ત) અનન્ત સ્વભાવોંસે ભાવિત ઐસા એક ભાવ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી
અનન્તધર્મત્વશક્તિ.૨૭. તદ્રૂપમયતા ઔર અતદ્રૂપમયતા જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી
વિરુદ્ધધર્મત્વશક્તિ.૨૮. તદ્રૂપ ભવનરૂપ ઐસી તત્ત્વશક્તિ. (તત્સ્વરૂપ હોનેરૂપ અથવા
તત્સ્વરૂપ પરિણમનરૂપ ઐસી તત્ત્વશક્તિ આત્મામેં હૈ. ઇસ શક્તિસે ચેતન ચેતનરૂપસે રહતા હૈ –
પરિણમિત હોતા હૈ.).૨૯. અતદ્રૂપ ભવનરૂપ ઐસી અતત્ત્વશક્તિ. (તત્સ્વરૂપ નહીં હોનેરૂપ
અથવા તત્સ્વરૂપ નહીં પરિણમનેરૂપ અતત્ત્વશક્તિ આત્મામેં હૈ. ઇસ શક્તિસે ચેતન જડરૂપ નહીં
હોતા.).૩૦. અનેક પર્યાયોંમેં વ્યાપક ઐસી એકદ્રવ્યમયતારૂપ એકત્વશક્તિ.૩૧.

Page 614 of 642
PDF/HTML Page 647 of 675
single page version

શક્તિ : ૩૧ . એકદ્રવ્યવ્યાપ્યાનેકપર્યાયમયત્વરૂપા અનેકત્વશક્તિ : ૩૨ . ભૂતાવસ્થત્વરૂપા ભાવ-
શક્તિ : ૩૩ . શૂન્યાવસ્થત્વરૂપા અભાવશક્તિ : ૩૪ . ભવત્પર્યાયવ્યયરૂપા ભાવાભાવશક્તિ : ૩૫ .
અભવત્પર્યાયોદયરૂપા અભાવભાવશક્તિ : ૩૬ . ભવત્પર્યાયભવનરૂપા ભાવભાવશક્તિ : ૩૭ .
અભવત્પર્યાયાભવનરૂપા અભાવાભાવશક્તિ : ૩૮ . કારકાનુગતક્રિયાનિષ્ક્રાન્તભવનમાત્રમયી
ભાવશક્તિ : ૩૯ . કારકાનુગતભવત્તારૂપભાવમયી ક્રિયાશક્તિ : ૪૦ . પ્રાપ્યમાણસિદ્ધરૂપ-
ભાવમયી કર્મશક્તિ : ૪૧ . ભવત્તારૂપસિદ્ધરૂપભાવભાવકત્વમયી કર્તૃશક્તિ : ૪૨ . ભવદ્ભાવ-
ભવનસાધકતમત્વમયી કરણશક્તિ : ૪૩ . સ્વયં દીયમાનભાવોપેયત્વમયી સમ્પ્રદાનશક્તિ : ૪૪ .
ઉત્પાદવ્યયાલિંગિતભાવાપાયનિરપાયધ્રુવત્વમયી અપાદાનશક્તિ : ૪૫ . ભાવ્યમાનભાવાધારત્વમયી
અધિકરણશક્તિ : ૪૬ . સ્વભાવમાત્રસ્વસ્વામિત્વમયી સમ્બન્ધશક્તિ : ૪૭ .
એક દ્રવ્યસે વ્યાપ્ય જો અનેક પર્યાયે ઉસ-મયપનેરૂપ અનેકત્વશક્તિ.૩૨. વિદ્યમાન-
અવસ્થાયુક્તતારૂપ ભાવશક્તિ. (અમુક અવસ્થા જિસમેં વિદ્યમાન હો ઉસરૂપ ભાવશક્તિ).૩૩.
શૂન્ય ( – અવિદ્યમાન) અવસ્થાયુક્તતારૂપ અભાવશક્તિ. (અમુક અવસ્થા જિસમેં અવિદ્યમાન હો
ઉસરૂપ અભાવશક્તિ).૩૪. ભવતે હુએ (પ્રવર્ત્તમાન) પર્યાયકે વ્યયરૂપ ભાવાભાવશક્તિ.૩૫.
નહીં ભવતે હુએ (અપ્રવર્ત્તમાન) પર્યાયકે ઉદયરૂપ અભાવભાવશક્તિ.૩૬. ભવતે હુએ
(પ્રવર્તમાન) પર્યાયકે ભવનરૂપ ભાવભાવશક્તિ.૩૭. નહીં ભવતે હુયે (અપ્રવર્તમાન) પર્યાયકે
અભવનરૂપ અભાવાભાવ શક્તિ.૩૮. (કર્ત્તા, કર્મ આદિ) કારકોંકે અનુસાર જો ક્રિયા ઉસસે
રહિત ભવનમાત્રમયી ( – હોનેમાત્રમયી) ભાવ- શક્તિ.૩૯. કારકોંકે અનુસાર પરિણમિત હોનેરૂપ
ભાવમયી ક્રિયાશક્તિ.૪૦. પ્રાપ્ત કિયા જાતા જો સિદ્ધરૂપ ભાવ ઉસમયી કર્મશક્તિ.૪૧.
હોનેપનરૂપ ઔર સિદ્ધરૂપ ભાવકે ભાવકત્વમયી કર્તૃશક્તિ.૪૨. ભવતે હુયે (પ્રવર્તમાન)
ભાવકે ભવનકે ( – હોનેકે) સાધક-તમપનેમયી ( – ઉત્કૃષ્ટ સાધકત્વમયી, ઉગ્ર સાધનત્વમયી)
કરણશક્તિ.૪૩. અપને દ્વારા દિયા જાતા જો ભાવ ઉસકે ઉપેયત્વમય ( – ઉસે પ્રાપ્ત કરનેકે
યોગ્યપનામય, ઉસે લેનેકે પાત્રપનામય) સમ્પ્રદાનશક્તિ.૪૪. ઉત્પાદવ્યયસે આલિંગિત ભાવકા
અપાય ( – હાનિ, નાશ) હોનેસે હાનિકો પ્રાપ્ત ન હોનેવાલે ધ્રુવત્વમયી અપાદાનશક્તિ.૪૫.
ભાવ્યમાન (અર્થાત્ ભાવનેમેં આતે હુયે) ભાવકે આધારત્વમયી અધિકરણશક્તિ.૪૬. સ્વભાવમાત્ર
સ્વ-સ્વામિત્વમયી સમ્બન્ધશક્તિ. (અપના ભાવ અપના સ્વ હૈ ઔર સ્વયં ઉસકા સ્વામી હૈ —
ઐસે સમ્બન્ધમયી સમ્બન્ધ-શક્તિ).૪૭.

Page 615 of 642
PDF/HTML Page 648 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)
ઇત્યાદ્યનેકનિજશક્તિ સુનિર્ભરોઽપિ
યો જ્ઞાનમાત્રમયતાં ન જહાતિ ભાવઃ .
એવં ક્રમાક્રમવિવર્તિવિવર્તચિત્રં
તદ્દ્રવ્યપર્યયમયં ચિદિહાસ્તિ વસ્તુ ..૨૬૪..
(વસન્તતિલકા)
નૈકાન્તસંગતદ્રશા સ્વયમેવ વસ્તુ-
તત્ત્વવ્યવસ્થિતિમિતિ પ્રવિલોકયન્તઃ .
સ્યાદ્વાદશુદ્ધિમધિકામધિગમ્ય સન્તો
જ્ઞાનીભવન્તિ જિનનીતિમલંઘયન્તઃ ..૨૬૫..
‘ઇત્યાદિ અનેક શક્તિયોંસે યુક્ત આત્મા હૈ તથાપિ વહ જ્ઞાનમાત્રતાકો નહીં છોડતા’ — ઇસ
અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇત્યાદિ-અનેક-નિજ-શક્તિ-સુનિર્ભરઃ અપિ ] ઇત્યાદિ ( – પૂર્વ કથિત ૪૭
શક્તિયાઁ ઇત્યાદિ) અનેક નિજ શક્તિયોંસે ભલીભાઁતિ પરિપૂર્ણ હોને પર ભી [યઃ ભાવઃ જ્ઞાનમાત્રમયતાં
ન જહાતિ ] જો ભાવ જ્ઞાનમાત્રમયતાકો નહીં છોડતા, [તદ્ ] ઐસા વહ, [એવં ક્રમ-અક્રમ-વિવર્તિ-
વિવર્ત-ચિત્રમ્ ] પૂર્વોક્ત પ્રકારસે ક્રમરૂપ ઔર અક્રમરૂપસે વર્તમાન વિવર્ત્તસે ( – રૂપાન્તરસે,
પરિણમનસે) અનેક પ્રકારકા, [દ્રવ્ય-પર્યયમયં ] દ્રવ્યપર્યાયમય [ચિદ્ ] ચૈતન્ય (અર્થાત્ ઐસા વહ
ચૈતન્ય ભાવ – આત્મા) [ઇહ ] ઇસ લોકમેં [વસ્તુ અસ્તિ ] વસ્તુ હૈ.
ભાવાર્થ : — કોઈ યહ સમઝ સકતા હૈ કિ આત્માકો જ્ઞાનમાત્ર કહા હૈ, ઇસલિયે વહ
એકસ્વરૂપ હી હોગા. કિન્તુ ઐસા નહીં હૈ. વસ્તુકા સ્વરૂપ દ્રવ્યપર્યાયમય હૈ. ચૈતન્ય ભી વસ્તુ
હૈ, દ્રવ્યપર્યાયમય હૈ. વહ ચૈતન્ય અર્થાત્ આત્મા અનન્ત શક્તિયોંસે પરિપૂર્ણ હૈ ઔર ક્રમરૂપ તથા
અક્રમરૂપ અનેક પ્રકારકે પરિણામોંકે વિકારોંકે સમૂહરૂપ અનેકાકાર હોતા હૈ ફિ ર ભી જ્ઞાનકો —
જો કિ અસાધારણભાવ હૈ ઉસે — નહીં છોડતા, ઉસકી સમસ્ત અવસ્થાએં — પરિણામ — પર્યાય
જ્ઞાનમય હી હૈં.૨૬૪.
‘ઇસ અનેકસ્વરૂપ — અનેકાન્તમય — વસ્તુકો જો જાનતે હૈં, શ્રદ્ધા કરતે હૈં ઔર અનુભવ કરતે
હૈં, વે જ્ઞાનસ્વરૂપ હોતે હૈં’ — ઇસ આશયકા, સ્યાદ્વાદકા ફલ બતલાનેવાલા કાવ્ય અબ કહતે હૈં —
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ વસ્તુ-તત્ત્વ-વ્યવસ્થિતિમ્ નૈકાન્ત-સઙ્ગત-દૃશા સ્વયમેવ
પ્રવિલોકયન્તઃ ] ઐસી (અનેકાન્તાત્મક) વસ્તુતત્ત્વકી વ્યવસ્થિતિકો અનેકાન્ત-સંગત

Page 616 of 642
PDF/HTML Page 649 of 675
single page version

અથાસ્યોપાયોપેયભાવશ્ચિન્ત્યતે —
આત્મવસ્તુનો હિ જ્ઞાનમાત્રત્વેઽપ્યુપાયોપેયભાવો વિદ્યત એવ; તસ્યૈકસ્યાપિ
સ્વયં સાધકસિદ્ધરૂપોભયપરિણામિત્વાત્ . તત્ર યત્સાધકં રૂપં સ ઉપાયઃ, યત્સિદ્ધં રૂપં
સ ઉપેયઃ . અતોઽસ્યાત્મનોઽનાદિમિથ્યાદર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈઃ સ્વરૂપપ્રચ્યવનાત્ સંસરતઃ સુનિશ્ચલ-
પરિગૃહીતવ્યવહારસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રપાકપ્રકર્ષપરમ્પરયા ક્રમેણ સ્વરૂપમારોપ્યમાણસ્યાન્ત-
ર્મગ્નનિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રવિશેષતયા સાધકરૂપેણ તથા પરમપ્રકર્ષમકરિકાધિરૂઢ-
(અનેકાન્તકે સાથ સુસંગત, અનેકાન્તકે સાથ મેલવાલી) દૃષ્ટિકે દ્વારા સ્વયમેવ દેખતે હુએ,
[સ્યાદ્વાદ-શુદ્ધિમ્ અધિકામ્ અધિગમ્ય ] સ્યાદ્વાદકી અત્યન્ત શુદ્ધિકો જાનકર, [જિન-નીતિમ્
અલઙ્ઘયન્તઃ ] જિનનીતિકા (જિનેશ્વરદેવકે માર્ગકા) ઉલ્લંઘન ન કરતે હુએ, [સન્તઃ જ્ઞાનીભવન્તિ ]
સત્પુરુષ જ્ઞાનસ્વરૂપ હોતે હૈં.
ભાવાર્થ : — જો સત્પુરુષ અનેકાન્તકે સાથ સુસંગત દૃષ્ટિકે દ્વારા અનેકાન્તમય
વસ્તુસ્થિતિકો દેખતે હૈં, વે ઇસપ્રકાર સ્યાદ્વાદકી શુદ્ધિકો પ્રાપ્ત કરકે — જાન કરકે જિનદેવકે
માર્ગકો – સ્યાદ્વાદન્યાયકો — ઉલ્લંઘન ન કરતે હુએ, જ્ઞાનસ્વરૂપ હોતે હૈં.૨૬૫.
ઇસપ્રકાર સ્યાદ્વાદકે સમ્બન્ધમેં કહકર, અબ આચાર્યદેવ ઉપાય-ઉપેયભાવકે સમ્બન્ધમેં
કુછ કહતે હૈં : —
અબ ઇસકે ( – જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુકે) ૧ઉપાય-ઉપેયભાવ વિચારા જાતા હૈ (અર્થાત્
આત્મવસ્તુ જ્ઞાનમાત્ર હૈ ફિ ર ભી ઉસમેં ઉપાયત્વ ઔર ઉપેયત્વ દોનોં કૈસે ઘટિત હોતે હૈં સો ઇસકા
વિચાર કિયા જાતા હૈ :
આત્મવસ્તુકો જ્ઞાનમાત્રતા હોને પર ભી ઉસે ઉપાય-ઉપેયભાવ (ઉપાય-ઉપેયપના) હૈ હી,
ક્યોંકિ વહ એક હોને પર ભી ૨સ્વયં સાધકરૂપસે ઔર સિદ્ધરૂપસે — દોનોં પ્રકારસે પરિણમિત હોતા
હૈ. ઉસમેં જો સાધક રૂપ હૈ વહ ઉપાય હૈ ઔર જો સિદ્ધ રૂપ હૈ વહ ઉપેય હૈ. ઇસલિયે, અનાદિ
કાલસે મિથ્યાદર્શનજ્ઞાનચારિત્ર દ્વારા (મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન ઔર મિથ્યાચારિત્ર દ્વારા) સ્વરૂપસે
ચ્યુત હોનેકે કારણ સંસારમેં ભ્રમણ કરતે હુએ, સુનિશ્ચલતયા ગ્રહણ કિયે ગયે
વ્યવહારસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકે પાકકે પ્રકર્ષકી પરમ્પરાસે ક્રમશઃ સ્વરૂપમેં આરોહણ કરાયે
જાનેવાલે ઇસ આત્માકો, અન્તર્મગ્ન જો નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપ ભેદ હૈં ઉનકે સાથ તદ્રૂપતાકે
૧ઉપેય અર્થાત્ પ્રાપ્ત કરને યોગ્ય, ઔર ઉપાય અર્થાત્ પ્રાપ્ત કરને યોગ્ય જિસકે દ્વારા પ્રાપ્ત કિયા જાવે. આત્માકા
શુદ્ધ (-સર્વ કર્મ રહિત) સ્વરૂપ અથવા મોક્ષ ઉપેય હૈ, ઔર મોક્ષમાર્ગ ઉપાય હૈ.
૨આત્મા પરિણામી હૈ ઔર સાધકત્વ તથા સિદ્ધત્વ યે દોનોં ઉસકે પરિણામ હૈં.

Page 617 of 642
PDF/HTML Page 650 of 675
single page version

રત્નત્રયાતિશયપ્રવૃત્તસકલકર્મક્ષયપ્રજ્વલિતાસ્ખલિતવિમલસ્વભાવભાવતયા સિદ્ધરૂપેણ ચ સ્વયં
પરિણમમાનં જ્ઞાનમાત્રમેકમેવોપાયોપેયભાવં સાધયતિ . એવમુભયત્રાપિ જ્ઞાનમાત્રસ્યાનન્યતયા
નિત્યમસ્ખલિતૈકવસ્તુનો નિષ્કમ્પપરિગ્રહણાત્ તત્ક્ષણ એવ મુમુક્ષૂણામાસંસારાદલબ્ધભૂમિકાનામપિ
ભવતિ ભૂમિકાલાભઃ . તતસ્તત્ર નિત્યદુર્લલિતાસ્તે સ્વત એવ ક્રમાક્રમપ્રવૃત્તાનેકાન્તમૂર્તયઃ
સાધકભાવસમ્ભવપરમપ્રકર્ષકોટિસિદ્ધિભાવભાજનં ભવન્તિ . યે તુ નેમામન્તર્નીતાનેકાન્ત-
જ્ઞાનમાત્રૈકભાવરૂપાં ભૂમિમુપલભન્તે તે નિત્યમજ્ઞાનિનો ભવન્તો જ્ઞાનમાત્રભાવસ્ય સ્વરૂપેણાભવનં
78
દ્વારા સ્વયં સાધકરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ, તથા પરમ પ્રકર્ષકી પરાકાષ્ઠાકો પ્રાપ્ત રત્નત્રયકી
અતિશયતાસે પ્રવર્તિત જો સકલ કર્મકા ક્ષય ઉસસે પ્રજ્વલિત (દેદીપ્યમાન) હુવે જો અસ્ખલિત
વિમલ સ્વભાવભાવત્વ દ્વારા સ્વયં સિદ્ધરૂપસે પરિણમતા ઐસા એક હી જ્ઞાનમાત્ર (ભાવ) ઉપાય-
ઉપેયભાવકો સિદ્ધ કરતા હૈ.
(ભાવાર્થ : — યહ આત્મા અનાદિ કાલસે મિથ્યાદર્શનજ્ઞાનચારિત્રકે કારણ સંસારમેં ભ્રમણ
કરતા હૈ. વહ સુનિશ્ચલતયા ગ્રહણ કિયે ગયે વ્યવહારસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકી વૃદ્ધિકી પરમ્પરાસે
ક્રમશઃ સ્વરૂપાનુભવ જબસે કરતા હૈ તબસે જ્ઞાન સાધકરૂપસે પરિણમિત હોતા હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાનમેં
નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપ ભેદ અન્તર્ભૂત હૈં. નિશ્ચય- સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકે પ્રારંભસે લેકર,
સ્વરૂપાનુભવકી વૃદ્ધિ કરતે કરતે જબ તક નિશ્ચય- સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકી પૂર્ણતા ન હો, તબ તક
જ્ઞાનકા સાધક રૂપસે પરિણમન હૈ. જબ નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકી પૂર્ણતાસે સમસ્ત કર્મોંકા
નાશ હોતા હૈ અર્થાત્ સાક્ષાત્ મોક્ષ હોતા હૈ તબ જ્ઞાન સિદ્ધ રૂપસે પરિણમિત હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસકા
અસ્ખલિત નિર્મલ સ્વભાવભાવ પ્રગટ દેદીપ્યમાન હુઆ હૈ. ઇસપ્રકાર સાધક રૂપસે ઔર સિદ્ધ
રૂપસે — દોનોં રૂપસે પરિણમિત હોનેવાલા એક હી જ્ઞાન આત્મવસ્તુકો ઉપાય-ઉપેયપના સાધિત
કરતા હૈ.)
ઇસપ્રકાર દોનોંમેં ( – ઉપાય તથા ઉપેયમેં – ) જ્ઞાનમાત્રકી અનન્યતા હૈ અર્થાત્ અન્યપના નહીં
હૈ; ઇસલિયે સદા અસ્ખલિત એક વસ્તુકા ( – જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુકા – ) નિષ્કમ્પ ગ્રહણ કરનેસે,
મુમુક્ષુઓંકો, કિ જિન્હેં અનાદિ સંસારસે ભૂમિકાકી પ્રાપ્તિ ન હુઈ હો ઉન્હેં ભી, તત્ક્ષણ હી ભૂમિકાકી
પ્રાપ્તિ હોતી હૈ; ફિ ર ઉસીમેં નિત્ય મસ્તી કરતે હુએ ( – લીન રહતે હુએ) વે મુમુક્ષુ — જો કિ સ્વતઃ
હી, ક્રમરૂપ ઔર અક્રમરૂપ પ્રવર્તમાન અનેક અન્તકી (અનેક ધર્મકી) મૂર્તિયાઁ હૈં વે —
સાધકભાવસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી પરમ પ્રકર્ષકી ૧કોટિરૂપ સિદ્ધિભાવકે ભાજન હોતે હૈં. પરન્તુ જિસમેં
અનેક અન્ત અર્થાત્ ધર્મ ગર્ભિત હૈં ઐસે એક જ્ઞાનમાત્ર ભાવરૂપ ઇસ ભૂમિકો જો પ્રાપ્ત નહીં કરતે,
વે સદા અજ્ઞાની રહતે હુએ, જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા સ્વરૂપસે અભવન ઔર પરરૂપસે ભવન દેખતે ( – શ્રદ્ધા
૧કોટિ = અન્તિમતા; ઉત્કૃષ્ટતા; ઊઁ ચેમેં ઊઁ ચા બિન્દુ; હદ.

Page 618 of 642
PDF/HTML Page 651 of 675
single page version

પરરૂપેણ ભવનં પશ્યન્તો જાનન્તોઽનુચરન્તશ્ચ મિથ્યાદ્રષ્ટયો મિથ્યાજ્ઞાનિનો મિથ્યાચારિત્રાશ્ચ
ભવન્તોઽત્યન્તમુપાયોપેયભ્રષ્ટા વિભ્રમન્ત્યેવ .
(વસન્તતિલકા)
યે જ્ઞાનમાત્રનિજભાવમયીમકમ્પાં
ભૂમિં શ્રયન્તિ કથમપ્યપનીતમોહાઃ .
તે સાધકત્વમધિગમ્ય ભવન્તિ સિદ્ધા
મૂઢાસ્ત્વમૂમનુપલભ્ય પરિભ્રમન્તિ ..૨૬૬..
(વસન્તતિલકા)
સ્યાદ્વાદકૌશલસુનિશ્ચલસંયમાભ્યાં
યો ભાવયત્યહરહઃ સ્વમિહોપયુક્ત : .
જ્ઞાનક્રિયાનયપરસ્પરતીવ્રમૈત્રી-
પાત્રીકૃતઃ શ્રયતિ ભૂમિમિમાં સ એકઃ ..૨૬૭..
કરતે) હુએ, જાનતે હુએ તથા આચરણ કરતે હુએ, મિથ્યાદૃષ્ટિ, મિથ્યાજ્ઞાની ઔર મિથ્યાચારિત્રી હોતે
હુએ, ઉપાય-ઉપેયભાવસે અત્યન્ત ભ્રષ્ટ હોતે હુએ સંસારમેં પરિભ્રમણ હી કરતે હૈં.
અબ, ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યે ] જો પુરુષ, [કથમ્ અપિ અપનીત-મોહાઃ ] કિસી ભી પ્રકારસે
જિનકા મોહ દૂર હો ગયા હૈ ઐસા હોતા હુઆ, [જ્ઞાનમાત્ર-નિજ-ભાવમયીમ્ અકમ્પાં ભૂમિં ] જ્ઞાનમાત્ર
નિજ ભાવમય અકમ્પ ભૂમિકાકા (અર્થાત્ જ્ઞાનમાત્ર જો અપના ભાવ ઉસ-મય નિશ્ચલ ભૂમિકાકા)
[શ્રયન્તિ ] આશ્રય લેતે હૈં [તે સાધકત્વમ્ અધિગમ્ય સિદ્ધાઃ ભવન્તિ ] વે સાધકત્વકો પ્રાપ્ત કરકે
સિદ્ધ હો જાતે હૈં; [તુ ] પરન્તુ [મૂઢાઃ ] જો મૂઢ ( – મોહી, અજ્ઞાની, મિથ્યાદૃષ્ટિ) હૈ વે [અમૂમ્
અનુપલભ્ય ] ઇસ ભૂમિકાકો પ્રાપ્ન ન કરકે [પરિભ્રમન્તિ ] સંસારમેં પરિભ્રમણ કરતે હૈં.
ભાવાર્થ : — જો ભવ્ય પુરુષ, ગુરુકે ઉપદેશસે અથવા સ્વયમેવ કાલલબ્ધિકો પ્રાપ્ત કરકે
મિથ્યાત્વસે રહિત હોકર, જ્ઞાનમાત્ર અપને સ્વરૂપકો પ્રાપ્ત કરતે હૈં, ઉસકા આશ્રય લેતે હૈં; વે સાધક
હોતે હુએ સિદ્ધ હો જાતે હૈં; પરન્તુ જો જ્ઞાનમાત્ર – નિજકો પ્રાપ્ત નહીં કરતે, વે સંસારમેં પરિભ્રમણ કરતે
હૈં.૨૬૬.
ઇસ ભૂમિકાકા આશ્રય કરનેવાલા જીવ કૈસા હોતા હૈ સો અબ કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યઃ ] જો પુરુષ, [સ્યાદ્વાદ-કૌશલ-સુનિશ્ચલ-સંયમાભ્યાં ] સ્યાદ્વાદમેં

Page 619 of 642
PDF/HTML Page 652 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)
ચિત્પિણ્ડચણ્ડિમવિલાસિવિકાસહાસઃ
શુદ્ધપ્રકાશભરનિર્ભરસુપ્રભાતઃ .
આનન્દસુસ્થિતસદાસ્ખલિતૈકરૂપ-
સ્તસ્યૈવ ચાયમુદયત્યચલાર્ચિરાત્મા ..૨૬૮..
પ્રવીણતા તથા (રાગાદિક અશુદ્ધ પરિણતિકે ત્યાગરૂપ) સુનિશ્ચલ સંયમ — ઇન દોનોંકે દ્વારા [ઇહ
ઉપયુક્તઃ ] અપનેમેં ઉપયુક્ત રહતા હુઆ (અર્થાત્ અપને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામેં ઉપયોગકો લગાતા
હુઆ) [અહઃ અહઃ સ્વમ્ ભાવયતિ ] પ્રતિદિન અપનેકો ભાતા હૈ ( – નિરન્તર અપને આત્માકી ભાવના
કરતા હૈ), [સઃ એકઃ ] વહી એક (પુરુષ); [જ્ઞાન-ક્રિયા-નય-પરસ્પર-તીવ્ર-મૈત્રી-પાત્રીકૃતઃ ]
જ્ઞાનનય ઔર ક્રિયાનયકી પરસ્પર તીવ્ર મૈત્રીકા પાત્રરૂપ હોતા હુઆ, [ઇમામ્ ભૂમિમ્ શ્રયતિ ] ઇસ
(જ્ઞાન માત્ર નિજભાવમય) ભૂમિકાકા આશ્રય કરતા હૈ.
ભાવાર્થ : — જો જ્ઞાનનયકો હી ગ્રહણ કરકે ક્રિયાનયકો છોડતા હૈ, ઉસ પ્રમાદી ઔર
સ્વચ્છન્દી પુરુષકો ઇસ ભૂમિકાકી પ્રાપ્તિ નહીં હુઈ હૈ. જો ક્રિયાનયકો હી ગ્રહણ કરકે જ્ઞાનનયકો
નહીં જાનતા, ઉસ (વ્રત – સમિતિ – ગુપ્તિરૂપ) શુભ કર્મસે સંતુષ્ટ પુરુષકો ભી ઇસ નિષ્કર્મ ભૂમિકાકી
પ્રાપ્તિ નહીં હુઈ હૈ. જો પુરુષ અનેકાન્તમય આત્માકો જાનતા હૈ ( – અનુભવ કરતા હૈ) તથા સુનિશ્ચલ
સંયમમેં પ્રવૃત્ત હૈ ( – રાગાદિક અશુદ્ધ પરિણતિકા ત્યાગ કરતા હૈ), ઔર ઇસપ્રકાર જિસને જ્ઞાનનય
તથા ક્રિયાનયકી પરસ્પર તીવ્ર મૈત્રી સિદ્ધ કી હૈ, વહી પુરુષ ઇસ જ્ઞાનમાત્ર નિજભાવમય ભૂમિકાકા
આશ્રય કરનેવાલા હૈ.
જ્ઞાનનય ઔર ક્રિયાનયકે ગ્રહણ-ત્યાગકા સ્વરૂપ તથા ફલ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ ગ્રન્થકે
અન્તમેં કહા હૈ, વહાઁસે જાનના ચાહિએ.૨૬૭.
ઇસપ્રકાર જો પુરુષ ઇસ ભૂમિકાકા આશ્રય લેતા હૈ, વહી અનન્ત ચતુષ્ટયમય આત્માકો પ્રાપ્ત
કરતા હૈ — ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [તસ્ય એવ ] (પૂર્વોક્ત પ્રકારસે જો પુરુષ ઇસ ભૂમિકાકા આશ્રય લેતા હૈ)
ઉસીકે, [ચિત્-પિણ્ડ-ચણ્ડિમ-વિલાસિ-વિકાસ-હાસઃ ] ચૈતન્યપિંડકે નિરર્ગલ વિલસિત
વિકાસરૂપ જિસકા ખિલના હૈ (અર્થાત્ ચૈતન્યપુંજકા અત્યન્ત વિકાસ હોના હી જિસકા ખિલના
હૈ), [શુદ્ધ-પ્રકાશ-ભર-નિર્ભર-સુપ્રભાતઃ ] શુદ્ધ પ્રકાશકી અતિશયતાકે કારણ જો સુપ્રભાતકે
સમાન હૈ, [આનન્દ-સુસ્થિત-સદા-અસ્ખલિત-એક-રૂપઃ ] આનન્દમેં સુસ્થિત ઐસા જિસકા સદા
અસ્ખલિત એક રૂપ હૈ [ચ ] ઔર [અચલ-અર્ચિઃ ] જિસકી જ્યોતિ અચલ હૈ ઐસા [અયમ્ આત્મા
ઉદયતિ ] યહ આત્મા ઉદયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ
.

Page 620 of 642
PDF/HTML Page 653 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)
સ્યાદ્વાદદીપિતલસન્મહસિ પ્રકાશે
શુદ્ધસ્વભાવમહિમન્યુદિતે મયીતિ .
કિં બન્ધમોક્ષપથપાતિભિરન્યભાવૈ-
ર્નિત્યોદયઃ પરમયં સ્ફુ રતુ સ્વભાવઃ ..૨૬૯..
(વસન્તતિલકા)
ચિત્રાત્મશક્તિ સમુદાયમયોઽયમાત્મા
સદ્યઃ પ્રણશ્યતિ નયેક્ષણખણ્ડયમાનઃ .
તસ્માદખણ્ડમનિરાકૃતખણ્ડમેક-
મેકાન્તશાન્તમચલં ચિદહં મહોઽસ્મિ ..૨૭૦..
ભાવાર્થ : — યહાઁ ‘ચિત્પિંડ’ ઇત્યાદિ વિશેષણસે અનન્ત દર્શનકા પ્રગટ હોના, ‘શુદ્ધપ્રકાશ’
ઇત્યાદિ વિશેષણસે અનન્ત જ્ઞાનકા પ્રગટ હોના, ‘આનન્દસુસ્થિત’ ઇત્યાદિ વિશેષણસે અનન્ત સુખકા
પ્રગટ હોના ઔર ‘અચલાર્ચિ’ વિશેષણસે અનન્ત વીર્યકા પ્રગટ હોના બતાયા હૈ. પૂર્વોક્ત ભૂમિકા
આશ્રય લેનેસે હી ઐસે આત્માકા ઉદય હોતા હૈ.૨૬૮.
અબ, યહ કહતે હૈં કિ ઐસા આત્મસ્વભાવ હમેં પ્રગટ હો : —
શ્લોકાર્થ : — [સ્યાદ્વાદ-દીપિત-લસત્-મહસિ ] સ્યાદ્વાદ દ્વારા પ્રદીપ્ત કિયા ગયા
જગમગાહટ કરતા જિસકા તેજ હૈ ઔર [શુદ્ધ-સ્વભાવ-મહિમનિ ] જિસમેં શુદ્ધસ્વભાવરૂપ મહિમા
હૈ ઐસા [પ્રકાશે ઉદિતે મયિ ઇતિ ] યહ પ્રકાશ (જ્ઞાનપ્રકાશ) જહાઁ મુઝમેં ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઆ હૈ,
વહાઁ [બન્ધ-મોક્ષ-પથ-પાતિભિઃ અન્ય-ભાવૈઃ કિં ] બંધ-મોક્ષકે માર્ગમેં પડનેવાલે અન્ય ભાવોંસે
મુઝે ક્યા પ્રયોજન હૈ ? [નિત્ય-ઉદયઃ પરમ્ અયં સ્વભાવઃ સ્ફુ રતુ ] મુઝે તો મેરા નિત્ય ઉદિત
રહનેવાલા કેવલ યહ (અનન્તચતુષ્ટયરૂપ) સ્વભાવ હી સ્ફુ રાયમાન હો
.
ભાવાર્થ : — સ્યાદ્વાદસે યથાર્થ આત્મજ્ઞાન હોનેકે બાદ ઉસકા ફલ પૂર્ણ આત્માકા પ્રગટ
હોના હૈ. ઇસલિયે મોક્ષકા ઇચ્છુક પુરુષ યહી પ્રાર્થના કરતા હૈ કિ — મેરા પૂર્ણસ્વભાવ આત્મા મુઝે
પ્રગટ હો; બન્ધમોક્ષમાર્ગમેં પડનેવાલે અન્ય ભાવોંસે મુઝે ક્યા કામ હૈ ?.૨૬૯.
‘યદ્યપિ નયોંકે દ્વારા આત્મા સાધિત હોતા હૈ તથાપિ યદિ નયોં પર હી દૃષ્ટિ રહે તો નયોંમેં
તો પરસ્પર વિરોધ ભી હૈ, ઇસલિયે મૈં નયોંકા વિરોધ મિટાકર આત્માકા અનુભવ કરતા હૂઁ’ — ઇસ
અર્થકા કાવ્ય કહતે હૈં.
શ્લોકાર્થ : — [ચિત્ર-આત્મશક્તિ-સમુદાયમયઃ અયમ્ આત્મા ] અનેક પ્રકારકી નિજ

Page 621 of 642
PDF/HTML Page 654 of 675
single page version

ન દ્રવ્યેણ ખણ્ડયામિ, ન ક્ષેત્રેણ ખણ્ડયામિ, ન કાલેન ખણ્ડયામિ, ન ભાવેન ખણ્ડયામિ;
સુવિશુદ્ધ એકો જ્ઞાનમાત્રો ભાવોઽસ્મિ .
(શાલિની)
યોઽયં ભાવો જ્ઞાનમાત્રોઽહમસ્મિ
જ્ઞેયો જ્ઞેયજ્ઞાનમાત્રઃ સ નૈવ .
જ્ઞેયો જ્ઞેયજ્ઞાનકલ્લોલવલ્ગન્
જ્ઞાનજ્ઞેયજ્ઞાતૃમદ્વસ્તુમાત્રઃ ..૨૭૧..
૧નિરાકૃત = બહિષ્કૃત; દૂર; રદ-બાતલ; નાકબૂલ.
શક્તિયોંકા સમુદાયમય યહ આત્મા [નય-ઈક્ષણ-ખણ્ડયમાનઃ ] નયોંકી દૃષ્ટિસે ખણ્ડ-ખણ્ડરૂપ
કિયે જાને પર [સદ્યઃ ] તત્કાલ [પ્રણશ્યતિ ] નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે મૈં ઐસા
અનુભવ કરતા હૂઁ કિ — [અનિરાકૃત-ખણ્ડમ્ અખણ્ડમ્ ] જિસમેંસે ખણ્ડોંકો ૧નિરાકૃત નહીં કિયા
ગયા હૈ તથાપિ જો અખણ્ડ હૈ, [એકમ્ ] એક હૈ, [એકાન્ત-શાન્તમ્ ] એકાન્ત શાંત હૈ (અર્થાત્ જિસમેં
કર્મોદયકા લેશમાત્ર ભી નહીં હૈ ઐસા અત્યન્ત શાંત ભાવમય હૈ) ઔર [અચલમ્ ] અચલ હૈ (અર્થાત્
કર્મોદયસે ચલાયમાન ચ્યુત નહીં હોતા) ઐસા [ચિદ્ મહઃ અહમ્ અસ્મિ ] ચૈતન્યમાત્ર તેજ મૈં હૂઁ.
ભાવાર્થ : — આત્મામેં અનેક શક્તિયાઁ હૈં ઔર એક એક શક્તિકા ગ્રાહક એક એક નય
હૈ; ઇસલિયે યદિ નયોંકી એકાન્ત દૃષ્ટિસે દેખા જાયે તો આત્માકા ખણ્ડ-ખણ્ડ હોકર ઉસકા નાશ
હો જાયે. ઐસા હોનેસે સ્યાદ્વાદી, નયોંકા વિરોધ દૂર કરકે ચૈતન્યમાત્ર વસ્તુકો અનેકશક્તિસમૂહરૂપ,
સામાન્યવિશેષરૂપ, સર્વશક્તિમય એકજ્ઞાનમાત્ર અનુભવ કરતા હૈ. ઐસા હી વસ્તુકા સ્વરૂપ હૈ, ઇસમેં
વિરોધ નહીં હૈ.૨૭૦.
અબ, જ્ઞાની અખણ્ડ આત્માકા ઐસા અનુભવ કરતા હૈ, ઇસપ્રકાર આચાર્યદેવ ગદ્યમેં કહતે હૈં : —
(જ્ઞાની શુદ્ધનયકા આલમ્બન લેકર ઐસા અનુભવ કરતા હૈ કિ – ) મૈં અપનેકો અર્થાત્ મેરે
શુદ્ધાત્મસ્વરૂપકો ન તો દ્રવ્યસે ખણ્ડિત કરતા હૂઁ, ન ક્ષેત્રસે ખણ્ડિત કરતા હૂઁ, ન કાલસે ખણ્ડિત
કરતા હૂઁ ઔર ન ભાવસે ખણ્ડિત કરતા હૂઁ; સુવિશુદ્ધ એક જ્ઞાનમાત્ર ભાવ હૂઁ.
ભાવાર્થ : — યદિ શુદ્ધનયસે દેખા જાયે તો શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર ભાવમેં દ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ –
ભાવસે કુછ ભી ભેદ દિખાઈ નહીં દેતા. ઇસલિયે જ્ઞાની અભેદજ્ઞાનસ્વરૂપ અનુભવમેં ભેદ નહીં કરતા.
જ્ઞાનમાત્ર ભાવ સ્વયં હી જ્ઞાન હૈ, સ્વયં હી અપના જ્ઞેય હૈ ઔર સ્વયં હી અપના જ્ઞાતા હૈ —
ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યઃ અયં જ્ઞાનમાત્રઃ ભાવઃ અહમ્ અસ્મિ સઃ જ્ઞેય-જ્ઞાનમાત્રઃ એવ ન જ્ઞેયઃ ]

Page 622 of 642
PDF/HTML Page 655 of 675
single page version

(પૃથ્વી)
ક્વચિલ્લસતિ મેચકં ક્વચિન્મેચકામેચકં
ક્વચિત્પુનરમેચકં સહજમેવ તત્ત્વં મમ .
તથાપિ ન વિમોહયત્યમલમેધસાં તન્મનઃ
પરસ્પરસુસંહતપ્રકટશક્તિ ચક્રં સ્ફુ રત્ ..૨૭૨..
જો યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ મૈં હૂઁ વહ જ્ઞેયોંકે જ્ઞાનમાત્ર હી નહીં જાનના ચાહિયે; [જ્ઞેય-જ્ઞાન-કલ્લોલ-
વલ્ગન્ ] (પરન્તુ) જ્ઞેયોંકે આકારસે હોનેવાલે જ્ઞાનકી કલ્લોલોંકે રૂપમેં પરિણમિત હોતા હુઆ વહ
[જ્ઞાન-જ્ઞેય-જ્ઞાતૃમત્-વસ્તુમાત્રઃ જ્ઞેયઃ ] જ્ઞાન-જ્ઞેય-જ્ઞાતામય વસ્તુમાત્ર જાનના ચાહિયે. (અર્થાત્ સ્વયં
હી જ્ઞાન, સ્વયં હી જ્ઞેય ઔર સ્વયં હી જ્ઞાતા — ઇસપ્રકાર જ્ઞાન-જ્ઞેય-જ્ઞાતારૂપ તીનોં ભાવયુક્ત વસ્તુમાત્ર
જાનના ચાહિયે).
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનમાત્ર ભાવ જ્ઞાતૃક્રિયારૂપ હોનેસે જ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ. ઔર વહ સ્વયં હી નિમ્ન
પ્રકારસે જ્ઞેયરૂપ હૈ. બાહ્ય જ્ઞેય જ્ઞાનસે ભિન્ન હૈ, વે જ્ઞાનમેં પ્રવિષ્ટ નહીં હોતે; જ્ઞેયોંકે આકારકી ઝલક
જ્ઞાનમેં પડને પર જ્ઞાન જ્ઞેયાકારરૂપ દિખાઈ દેતા હૈ, પરન્તુ વે જ્ઞાનકી હી તરંગેં હૈં. વે જ્ઞાન તરંગેં હી
જ્ઞાનકે દ્વારા જ્ઞાત હોતી હૈં. ઇસપ્રકાર સ્વયં હી સ્વતઃ જાનને યોગ્ય હોનેસે જ્ઞાનમાત્ર ભાવ હી જ્ઞેયરૂપ
હૈ. ઔર સ્વયં હી અપના જાનનેવાલા હોનેસે જ્ઞાનમાત્ર ભાવ હી જ્ઞાતા હૈ. ઇસપ્રકાર જ્ઞાનમાત્ર ભાવ
જ્ઞાન, જ્ઞેય ઔર જ્ઞાતા – ઇન તીનોં ભાવોંસે યુક્ત સામાન્યવિશેષસ્વરૂપ વસ્તુ હૈ. ‘ઐસા જ્ઞાનમાત્ર ભાવ
મૈં હૂઁ ઇસપ્રકાર અનુભવ કરનેવાલા પુરુષ અનુભવ કરતા હૈ.૨૭૧.
આત્મા મેચક, અમેચક ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારસે દિખાઈ દેતા હૈ તથાપિ યથાર્થ જ્ઞાની નિર્મલ
જ્ઞાનકો નહીં ભૂલતા — ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — (જ્ઞાની કહતા હૈ : — ) [મમ તત્ત્વં સહજમ્ એવ ] મેરે તત્ત્વકા ઐસા
સ્વભાવ હી હૈ કિ [ક્વચિત્ મેચકં લસતિ ] કભી તો વહ (આત્મતત્ત્વ) મેચક (અનેકાકાર,
અશુદ્ધ) દિખાઈ દેતા હૈ, [ક્વચિત્ મેચક-અમેચકં ] કભી મેચક-અમેચક (દોનોંરૂપ) દિખાઈ
દેતા હૈ [પુનઃ ક્વચિત્ અમેચકં ] ઔર કભી અમેચક (-એકાકાર શુદ્ધ) દિખાઈ દેતા હૈ; [તથાપિ ]
તથાપિ [પરસ્પર-સુસંહત-પ્રગટ-શક્તિ-ચક્રં સ્ફુ રત્ તત્ ] પરસ્પર સુસંહત (-સુમિલિત, સુગ્રથિત)
પ્રગટ શક્તિયોંકે સમૂહરૂપસે સ્ફુ રાયમાન વહ આત્મતત્ત્વ [અમલમેધસાં મનઃ ] નિર્મલ બુદ્ધિવાલોંકે
મનકો [ન વિમોહયતિ ] વિમોહિત ( – ભ્રમિત) નહીં કરતા
.
ભાવાર્થ : — આત્મતત્ત્વ અનેક શક્તિયોંવાલા હોનેસે કિસી અવસ્થામેં કર્મોદયકે નિમિત્તસે

Page 623 of 642
PDF/HTML Page 656 of 675
single page version

(પૃથ્વી)
ઇતો ગતમનેકતાં દધદિતઃ સદાપ્યેકતા-
મિતઃ ક્ષણવિભંગુરં ધ્રુવમિતઃ સદૈવોદયાત્ .
ઇતઃ પરમવિસ્તૃતં ધૃતમિતઃ પ્રદેશૈર્નિજૈ-
રહો સહજમાત્મનસ્તદિદમદ્ભુતં વૈભવમ્ ..૨૭૩..
અનેકાકાર અનુભવમેં આતા હૈ; કિસી અવસ્થામેં શુદ્ધ એકાકાર અનુભવમેં આતા હૈ ઔર કિસી
અવસ્થામેં શુદ્ધાશુદ્ધ અનુભવમેં આતા હૈ; તથાપિ યથાર્થ જ્ઞાની સ્યાદ્વાદકે બલકે કારણ ભ્રમિત નહીં
હોતા, જૈસા હૈ વૈસા હી માનતા હૈ, જ્ઞાનમાત્રસે ચ્યુત નહીં હોતા.૨૭૨.
આત્માકા અનેકાન્તસ્વરૂપ (-અનેક ધર્મસ્વરૂપ) વૈભવ અદ્ભુત (આશ્ચર્યકારક) હૈ —
ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [અહો આત્મનઃ તદ્ ઇદમ્ સહજમ્ અદ્ભુતં વૈભવમ્ ] અહો ! આત્માકા
તો યહ સહજ અદ્ભુત વૈભવ હૈ કિ — [ઇતઃ અનેકતાં ગતમ્ ] એક ઓરસે દેખને પર વહ
અનેકતાકો પ્રાપ્ત હૈ ઔર [ઇતઃ સદા અપિ એકતામ્ દધત્ ] એક ઓરસે દેખને પર સદા
એકતાકો ધારણ કરતા હૈ, [ઇતઃ ક્ષણવિભંગુરમ્ ] એક ઓરસે દેખને પર ક્ષણભંગુર હૈ ઔર
[ઇતઃ સદા એવ ઉદયાત્ ધ્રુવમ્ ] એક ઓરસે દેખને પર સદા ઉસકા ઉદય હોનેસે ધ્રુવ હૈ,
[ઇતઃ પરમ-વિસ્તૃતમ્ ] એક ઓરસે દેખને પર પરમ વિસ્તૃત હૈ ઔર [ઇતઃ નિજૈઃ પ્રદેશૈઃ
ધૃતમ્ ] એક ઓરસે દેખને પર અપને પ્રદેશોંસે હી ધારણ કર રખા હુઆ હૈ
.
ભાવાર્થ : — પર્યાયદૃષ્ટિસે દેખને પર આત્મા અનેકરૂપ દિખાઈ દેતા હૈ ઔર દ્રવ્ય-
દૃષ્ટિસે દેખને પર એકરૂપ; ક્રમભાવી પર્યાયદૃષ્ટિસે દેખને પર ક્ષણભંગુર દિખાઈ દેતા હૈ ઔર
સહભાવી ગુણદૃષ્ટિસે દેખને પર ધ્રુવ; જ્ઞાનકી અપેક્ષાવાલી સર્વગત દૃષ્ટિસે દેખને પર પરમ
વિસ્તારકો પ્રાપ્ત દિખાઈ દેતા હૈ ઔર પ્રદેશોંકી અપેક્ષાવાલી દૃષ્ટિસે દેખને પર અપને પ્રદેશોંમેં
હી વ્યાપ્ત દિખાઈ દેતા હૈ. ઐસા દ્રવ્યપર્યાયાત્મક અનન્તધર્મવાલા વસ્તુકા સ્વભાવ હૈ. વહ
(સ્વભાવ) અજ્ઞાનિયોંકે જ્ઞાનમેં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરતા હૈ કિ યહ તો અસમ્ભવસી બાત હૈ !
યદ્યપિ જ્ઞાનિયોંકો વસ્તુસ્વભાવમેં આશ્ચર્ય નહીં હોતા ફિ ર ભી ઉન્હેં કભી નહીં હુઆ ઐસા અદ્ભુત
પરમાનન્દ હોતા હૈ, ઔર ઇસલિએ આશ્ચર્ય ભી હોતા હૈ.૨૭૩.
પુનઃ ઇસી અર્થકા કાવ્ય કહતે હૈં : —

Page 624 of 642
PDF/HTML Page 657 of 675
single page version

(પૃથ્વી)
કષાયકલિરેકતઃ સ્ખલતિ શાન્તિરસ્ત્યેકતો
ભવોપહતિરેકતઃ સ્પૃશતિ મુક્તિ રપ્યેકતઃ .
જગત્ત્રિતયમેકતઃ સ્ફુ રતિ ચિચ્ચકાસ્ત્યેકતઃ
સ્વભાવમહિમાત્મનો વિજયતેઽદ્ભુતાદદ્ભુતઃ ..૨૭૪..
(માલિની)
જયતિ સહજતેજઃપુંજમજ્જત્ત્રિલોકી-
સ્ખલદખિલવિકલ્પોઽપ્યેક એવ સ્વરૂપઃ .
સ્વરસવિસરપૂર્ણાચ્છિન્નતત્ત્વોપલમ્ભઃ
પ્રસભનિયમિતાર્ચિશ્ચિચ્ચમત્કાર એષઃ ..૨૭૫..
શ્લોકાર્થ : — [એકતઃ કષાય-કલિઃ સ્ખલતિ ] એક ઓરસે દેખને પર કષાયોંકા ક્લેશ
દિખાઈ દેતા હૈ ઔર [એકતઃ શાન્તિઃ અસ્તિ ] એક ઓરસે દેખને પર શાંતિ (કષાયોંકે અભાવરૂપ
શાંતભાવ) હૈ; [એકતઃ ભવ-ઉપહતિઃ ] એક ઓરસે દેખને પર ભવકી (-સાંસારિક) પીડા દિખાઈ દેતી
હૈ ઔર [એકતઃ મુક્તિઃ અપિ સ્પૃશતિ ] એક ઓરસે દેખને પર (સંસારકે અભાવરૂપ) મુક્તિ ભી સ્પર્શ
કરતી હૈ; [એકતઃ ત્રિતયમ્ જગત્ સ્ફુ રતિ ] એક ઓરસે દેખને પર તીનોં લોક સ્ફુ રાયમાન હોતે હૈં ( –
પ્રકાશિત હોતા હૈ, દિખાઈ દેતા હૈ) ઔર [એકતઃ ચિત્ ચકાસ્તિ ] એક ઓરસે દેખને પર કેવલ એક
ચૈતન્ય હી શોભિત હોતા હૈ. [આત્મનઃ અદ્ભુતાત્ અદ્ભુતઃ સ્વભાવ-મહિમા વિજયતે ] (ઐસી) આત્માકી
અદ્ભુતસે ભી અદ્ભુત સ્વભાવમહિમા જયવન્ત વર્તતી હૈ ( – અર્થાત્ કિસીસે બાધિત નહીં હોતી).
ભાવાર્થ : — યહાઁ ભી ૨૭૩વેં શ્લોકકે ભાવાર્થાનુસાર હી જાનના ચાહિયે. આત્માકા
અનેકાંતમય સ્વભાવ સુનકર અન્યવાદિયોંકો ભારી આશ્ચર્ય હોતા હૈ. ઉન્હેં ઇસ બાતમેં વિરોધ ભાસિત
હોતા હૈ. વે ઐસે અનેકાન્તમય સ્વભાવકી બાતકો અપને ચિત્તમેં ન તો સમાવિષ્ટ કર સકતે હૈં ઔર
ન સહન હી કર સકતે હૈં. યદિ કદાચિત્ ઉન્હેં શ્રદ્ધા હો તો પ્રથમ અવસ્થામેં ઉન્હેં ભારી અદ્ભુતતા
માલૂમ હોતી હૈ કિ — ‘અહો ! યહ જિનવચન મહા ઉપકારી હૈં, વસ્તુકે યથાર્થ સ્વરૂપકો બતાનેવાલે
હૈં; મૈંને અનાદિકાલ ઐસે યથાર્થ સ્વરૂપકે જ્ઞાન બિના હી ખો દિયા (ગઁવા દિયા) !’ — વે ઇસપ્રકાર
આશ્ચર્યપૂર્વક શ્રદ્ધાન કરતે હૈં.૨૭૪.
અબ, ટીકાકાર આચાર્યદેવ અન્તિમ મઙ્ગલકે અર્થ ઇસ ચિત્ચમત્કારકો હી સર્વોત્કૃષ્ટ કહતે હૈં.
શ્લોકાર્થ : — [સહજ-તેજઃપુઞ્જ-મજ્જત્-ત્રિલોકી-સ્ખલત્-અખિલ-વિકલ્પઃ અપિ
એકઃ એવ સ્વરૂપઃ ] સહજ (-અપને સ્વભાવરૂપ) તેજઃપુઞ્જમેં ત્રિલોકકે પદાર્થ મગ્ન હો જાતે હૈં,

Page 625 of 642
PDF/HTML Page 658 of 675
single page version

(માલિની)
અવિચલિતચિદાત્મન્યાત્મનાત્માનમાત્મ-
ન્યનવરતનિમગ્નં ધારયદ્ ધ્વસ્તમોહમ્ .
ઉદિતમમૃતચન્દ્રજ્યોતિરેતત્સમન્તા-
જ્જ્વલતુ વિમલપૂર્ણં નિઃસપત્નસ્વભાવમ્ ..૨૭૬..
79
ઇસલિયે જિસમેં અનેક ભેદ હોતે હુએ દિખાઈ દેતે હૈં તથાપિ જિસકા એક હી સ્વરૂપ હૈ (અર્થાત્
કેવલજ્ઞાનમેં સર્વ પદાર્થ ઝલકતે હૈં, ઇસલિયે જો અનેક જ્ઞેયાકારરૂપ દિખાઈ દેતા હૈ તથાપિ જો
ચૈતન્યરૂપ જ્ઞાનાકારકી દૃષ્ટિમેં એકસ્વરૂપ હી હૈ), [સ્વ-રસ-વિસર-પૂર્ણ-અચ્છિન્ન-તત્ત્વ-
ઉપલમ્ભઃ ] જિસમેં નિજ રસકે વિસ્તારસે પૂર્ણ અચ્છિન્ન તત્ત્વોપલબ્ધિ હૈ (અર્થાત્ પ્રતિપક્ષી કર્મકા
અભાવ હો જાનેસે જિસમેં સ્વરૂપાનુભવનકા અભાવ નહીં હોતા) [પ્રસભ-નિયમિત-અર્ચિઃ ] ઔર
જિસકી જ્યોતિ અત્યન્ત નિયમિત હૈ (અર્થાત્ જો અનન્તવીર્યસે નિષ્કમ્પ રહતા હૈ) [એષઃ ચિત્-
ચમત્કારઃ જયતિ ] ઐસા યહ (પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર) ચૈતન્યચમત્કાર જયવન્ત વર્તતા હૈ
.
( – કિસીસે બાધિત નહીં કિયા જા સકતા ઐસા સર્વોત્કૃષ્ટરૂપસે વિદ્યમાન હૈ).
(યહાઁ ‘ચૈતન્યચમત્કાર જયવન્ત વર્તતા હૈ’ ઇસ કથનમેં જો ચૈતન્યચમત્કારકા સર્વોત્કૃષ્ટતયા
હોના બતાયા હૈ, વહી મઙ્ગલ હૈ).૨૭૫.
અબ, ઇસ શ્લોકમેં ટીકાકાર આચાર્યદેવ પૂર્વોક્ત આત્માકો આશીર્વાદ દેતે હૈં ઔર સાથ
હી અપના નામ ભી પ્રગટ કરતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [અવિચલિત-ચિદાત્મનિ આત્મનિ આત્માનમ્ આત્મના અનવરત-નિમગ્નં
ધારયત્ ] જો અચલ ચેતનાસ્વરૂપ આત્મામેં આત્માકો અપને આપ હી નિરન્તર નિમગ્ન રખતી હૈ
(અર્થાત્ પ્રાપ્ત કિયે ગયે સ્વભાવકો કભી નહીં છોડતી), [ધ્વસ્ત-મોહમ્ ] જિસને મોહકા
(અજ્ઞાનાંધકારકા) નાશ કિયા હૈ, [નિઃસપત્નસ્વભાવમ્ ] જિસકા સ્વભાવ નિઃસપત્ન ( – પ્રતિપક્ષી
કર્મોંસે રહિત) હૈ, [વિમલ-પૂર્ણં ] જો નિર્મલ હૈ ઔર પૂર્ણ હૈ; ઐસી [એતત્ ઉદિતમ્ અમૃતચન્દ્ર-
જ્યોતિઃ ] યહ ઉદયકો પ્રાપ્ત અમૃતચન્દ્રજ્યોતિ (-અમૃતમય ચન્દ્રમાકે સમાન જ્યોતિ, જ્ઞાન, આત્મા)
[સમન્તાત્ જ્વલતુ ] સર્વતઃ જાજ્વલ્યમાન રહો.
ભાવાર્થ : — જિસકા ન તો મરણ હોતા હૈ ઔર ન જિસસે દૂસરેકા મરણ હોતા હૈ વહ અમૃત
હૈ; ઔર જો અત્યન્ત સ્વાદિષ્ટ (-મીઠા) હોતા હૈ ઉસે લોગ રૂઢિસે અમૃત કહતે હૈં. યહાઁ જ્ઞાનકો —
આત્માકો — અમૃતચન્દ્રજ્યોતિ ( — અમૃતમય ચન્દ્રમાકે સમાન જ્યોતિ) કહા હૈ, જો કિ
લુપ્તોપમાલંકાર હૈ; ક્યોંકિ ‘અમૃતચન્દ્રવત્ જ્યોતિઃ’ કા સમાસ કરને પર ‘વત્’ કા લોપ હોકર
‘અમૃતચન્દ્રજ્યોતિઃ’ હોતા હૈ.

Page 626 of 642
PDF/HTML Page 659 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
યસ્માદ્ વ્દૈતમભૂત્પુરા સ્વપરયોર્ભૂતં યતોઽત્રાન્તરં
રાગદ્વેષપરિગ્રહે સતિ યતો જાતં ક્રિયાકારકૈઃ .
ભુંજાના ચ યતોઽનુભૂતિરખિલં ખિન્ના ક્રિયાયાઃ ફલં
તદ્વિજ્ઞાનઘનૌઘમગ્નમધુના કિંચિન્ન કિંચિત્કિલ ..૨૭૭..
(યદિ ‘વત્’ ન રખકર ‘અમૃતચન્દ્રરૂપ જ્યોતિ’ અર્થ કિયા જાય તો ભેદરૂપક અલઙ્કાર
હોતા હૈ. ઔર ‘અમૃતચન્દ્રજ્યોતિ’ હી આત્માકા નામ કહા જાય તો અભેદરૂપક અલઙ્કાર હોતા હૈ.)
આત્માકો અમૃતમય ચન્દ્રમાકે સમાન કહને પર ભી, યહાઁ કહે ગયે વિશેષણોંકે દ્વારા
આત્માકા ચન્દ્રમાકે સાથ વ્યતિરેક ભી હૈ; ક્યોંકિ ‘ધ્વસ્તમોહ’ વિશેષણ અજ્ઞાનાંધકારકા દૂર હોના
બતલાતા હૈ, ‘વિમલપૂર્ણ’ વિશેષણ લાંછનરહિતતા તથા પૂર્ણતા બતલાતા હૈ, ‘નિઃસપત્નસ્વભાવ’
વિશેષણ રાહુબિમ્બસે તથા બાદલ આદિસે આચ્છાદિત ન હોના બતલાતા હૈ, ઔર ‘સમન્તાત્ જ્વલતુ’
સર્વ ક્ષેત્ર ઔર સર્વ કાલમેં પ્રકાશ કરના બતલાતા હૈ; ચન્દ્રમા ઐસા નહીં હૈ.
ઇસ શ્લોકમેં ટીકાકાર આચાર્યદેવને અપના ‘અમૃતચન્દ્ર’ નામ ભી બતાયા હૈ. સમાસ
બદલકર અર્થ કરનેસે ‘અમૃતચન્દ્ર’ કે ઔર ‘અમૃતચન્દ્રજ્યોતિ’કે અનેક અર્થ હોતે હૈં જો કિ
યથાસંભવ જાનને ચાહિયે.૨૭૬.
અબ, શ્રીમાન્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ દો શ્લોક કહકર ઇસ સમયસારગ્રન્થકી ‘આત્મખ્યાતિ’
નામક ટીકા સમાપ્ત કરતે હૈં.
‘અજ્ઞાનદશામેં આત્મા સ્વરૂપકો ભૂલકર રાગદ્વેષમેં પ્રવૃત્ત હોતા થા, પરદ્રવ્યકી ક્રિયાકા
કર્તા બનતા થા, ક્રિયાકે ફલકા ભોક્તા હોતા થા, — ઇત્યાદિ ભાવ કરતા થા; કિન્તુ અબ જ્ઞાનદશામેં
વે ભાવ કુછ ભી નહીં હૈં ઐસા અનુભવ કિયા જાતા હૈ. — ઇસી અર્થકા પ્રથમ શ્લોક કહતે
હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યસ્માત્ ] જિસસે (અર્થાત્ જિસ પરસંયોગરૂપ બન્ધપર્યાયજનિત અજ્ઞાનસે)
[પૂરા ] પ્રથમ [સ્વ-પરયોઃ દ્વૈતમ્ અભૂત્ ] અપના ઔર પરકા દ્વૈત હુઆ (અર્થાત્ સ્વપરકે
મિશ્રિતપનારૂપ ભાવ હુઆ), [યતઃ અત્ર અન્તરં ભૂતં ] દ્વૈતભાવ હોને પર જિસસે સ્વરૂપમેં અન્તર પડ
ગયા (અર્થાત્ બન્ધપર્યાય હી નિજરૂપ જ્ઞાત હુઈ), [યતઃ રાગ-દ્વેષ-પરિગ્રહે સતિ ] સ્વરૂપમેં અન્તર
પડને પર જિસસે રાગદ્વેષકા ગ્રહણ હુઆ, [ક્રિયા-કારકૈઃ જાતં ] રાગદ્વેષકા ગ્રહણ હોને પર જિસસે
ક્રિયાકે કારક ઉત્પન્ન હુએ (અર્થાત્ ક્રિયા ઔર કર્ત્તા-કર્માદિ કારકોંકા ભેદ પડ ગયા), [યતઃ
ચ અનુભૂતિઃ ક્રિયાયાઃ અખિલં ફલં ભુઞ્જાના ખિન્ના ] કારક ઉત્પન્ન હોને પર જિસસે અનુભૂતિ

Page 627 of 642
PDF/HTML Page 660 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
સ્વશક્તિ સંસૂચિતવસ્તુતત્ત્વૈ-
ર્વ્યાખ્યા કૃતેયં સમયસ્ય શબ્દૈઃ .
સ્વરૂપગુપ્તસ્ય ન કિંચિદસ્તિ
કર્તવ્યમેવામૃતચન્દ્રસૂરેઃ ..૨૭૮..
ક્રિયાકે સમસ્ત ફલકો ભોગતી હુઈ ખિન્ન હો ગઈ, [તત્ વિજ્ઞાન-ઘન-ઓઘ-મગ્નમ્ ] વહ અજ્ઞાન
અબ વિજ્ઞાનઘનકે સમૂહમેં મગ્ન હુઆ (અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપમેં પરિણમિત હુઆ) [અધુના કિલ કિઞ્ચિત્
ન કિઞ્ચિત્ ] ઇસલિએ અબ વહ સબ વાસ્તવમેં કુછ ભી નહીં હૈ.
ભાવાર્થ : — પરસંયોગસે જ્ઞાન હી અજ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હુઆ થા, અજ્ઞાન કહીં પૃથક્ વસ્તુ
નહીં થી; ઇસલિએ અબ વહ જહાઁ જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હુઆ કિ વહાઁ વહ (અજ્ઞાન) કુછ ભી નહીં
રહા. અજ્ઞાનકે નિમિત્તસે રાગ, દ્વેષ, ક્રિયાકા કર્તૃત્વ, ક્રિયાકે ફલકા ( – સુખદુઃખકા) ભોક્તૃત્વ
આદિ ભાવ હોતે થે વે ભી વિલીન હો ગયે હૈં; એકમાત્ર જ્ઞાન હી રહ ગયા હૈ. ઇસલિયે અબ આત્મા
સ્વ-પરકે ત્રિકાલવર્તી ભાવોંકો જ્ઞાતાદ્રષ્ટા હોકર જાનતે-દેખતે હી રહો.૨૭૭.
‘પૂર્વોક્ત પ્રકારસે જ્ઞાનદશામેં પરકી ક્રિયા અપની ભાસિત ન હોનેસે, ઇસ સમયસારકી
વ્યાખ્યા કરને કી ક્રિયા ભી મેરી નહીં હૈ, શબ્દોંકી હૈ’ — ઇસ અર્થકા, સમયસારકી વ્યાખ્યા
કરનેકી અભિમાનરૂપ કષાયકે ત્યાગકા સૂચક શ્લોક અબ કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [સ્વ-શક્તિ-સંસૂચિત-વસ્તુ-તત્ત્વૈઃ શબ્દૈઃ ] જિનને અપની શક્તિસે વસ્તુકે
તત્ત્વ (-યથાર્થ સ્વરૂપ) કો ભલીભાઁતિ કહા હૈ ઐસે શબ્દોંને [ઇયં સમયસ્ય વ્યાખ્યા ] ઇસ સમયકી
વ્યાખ્યા (આત્મવસ્તુકા વ્યાખ્યાન અથવા સમયપ્રાભૃતશાસ્ત્રકી ટીકા) [કૃતા ] કી હૈ; [સ્વરૂપ-
ગુપ્તસ્ય અમૃતચન્દ્રસૂરેઃ ] સ્વરૂપગુપ્ત ( – અમૂર્તિક જ્ઞાનમાત્ર સ્વરૂપમેં ગુપ્ત) અમૃતચન્દ્રસૂરિકા (ઇસમેં)
[કિઞ્ચિત્ એવ કર્તવ્યમ્ ન અસ્તિ ] કુછ ભી કર્તવ્ય નહીં હૈ.
ભાવાર્થ : — શબ્દ તો પુદ્ગલ હૈં. વે પુરુષકે નિમિત્તસે વર્ણ-પદ-વાક્યરૂપસે પરિણમિત
હોતે હૈં; ઇસલિયે ઉનમેં વસ્તુસ્વરૂપકો કહનેકી શક્તિ સ્વયમેવ હૈ, ક્યોંકિ શબ્દકા ઔર અર્થકા
વાચ્યવાચક સમ્બન્ધ હૈ. ઇસપ્રકાર દ્રવ્યશ્રુતકી રચના શબ્દોંને કી હૈ યહી બાત યથાર્થ હૈ. આત્મા
તો અમૂર્તિક હૈ, જ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ; ઇસલિયે વહ મૂર્તિક પુદ્ગલકી રચના કૈસે કર સકતા હૈ ? ઇસલિયે
આચાર્યદેવને કહા હૈ કિ ‘ઇસ સમયપ્રાભૃતકી ટીકા શબ્દોંને કી હૈ, મૈં તો સ્વરૂપમેં લીન હૂઁ, ઉસમેં
( – ટીકા કરનેમેં) મેરા કોઈ કર્તવ્ય નહીં હૈ.’ યહ કથન આચાર્યદેવકી નિરભિમાનતાકો ભી સૂચિત
કરતા હૈ. અબ યદિ નિમિત્ત-નૈમિત્તિક વ્યવહારસે ઐસા હી કહા જાતા હૈ કિ અમુક પુરુષને યહ