Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 244-261 ; Gatha: 415 ; End; Parishistam; 14 bhangs of anekant quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14.

Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version

ચેતયન્તે, તે એવ સમયસારં ચેતયન્તે .

(માલિની)

અલમલમતિજલ્પૈર્દુર્વિકલ્પૈરનલ્પૈ-
રયમિહ પરમાર્થશ્ચેત્યતાં નિત્યમેકઃ .

સ્વરસવિસરપૂર્ણજ્ઞાનવિસ્ફૂ ર્તિમાત્રા-
ન્ન ખલુ સમયસારાદુત્તરં કિંચિદસ્તિ ..૨૪૪..

(અનુષ્ટુભ્)

ઇદમેકં જગચ્ચક્ષુરક્ષયં યાતિ પૂર્ણતામ્ .

વિજ્ઞાનઘનમાનન્દમયમધ્યક્ષતાં નયત્ ..૨૪૫..

હૈં, વે હી સમયસારકા અનુભવ કરતે હૈં.

ભાવાર્થ : — વ્યવહારનયકા વિષય તો ભેદરૂપ અશુદ્ધદ્રવ્ય હૈ, ઇસલિયે વહ પરમાર્થ નહીં

હૈ; નિશ્ચયનયકા વિષય અભેદરૂપ શુદ્ધદ્રવ્ય હૈ, ઇસલિયે વહી પરમાર્થ હૈ. ઇસલિયે, જો વ્યવહારકો

હી નિશ્ચય માનકર પ્રવર્તન કરતે હૈં વે સમયસારકા અનુભવ નહીં કરતે; જો પરમાર્થકો પરમાર્થ
માનકર પ્રવર્તન કરતે હૈં વે હી સમયસારકા અનુભવ કરતે હૈં (ઇસલિયે વે હી મોક્ષકો પ્રાપ્ત કરતે
હૈં)..૪૧૪..

‘અધિક કથનસે ક્યા, એક પરમાર્થકા હી અનુભવન કરો’ — ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહતે

હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [અતિજલ્પૈઃ અનલ્પૈઃ દુર્વિકલ્પૈઃ અલમ્ અલમ્ ] બહુત કથનસે ઔર બહુત

દુર્વિકલ્પોંસે બસ હોઓ, બસ હોઓ; [ઇહ ] યહાઁ માત્ર ઇતના હી કહના હૈ કિ [અયમ્ પરમાર્થઃ
એકઃ નિત્યમ્ ચેત્યતામ્ ] ઇસ એકમાત્ર પરમાર્થકા હી નિરન્તર અનુભવ કરો; [સ્વરસ-વિસર-પૂર્ણ-
જ્ઞાન-વિસ્ફૂ ર્તિ-માત્રાત્ સમયસારાત્ ઉત્તરં ખલુ કિઞ્ચિત્ ન અસ્તિ ] ક્યોંકિ નિજરસકે પ્રસારસે પૂર્ણ
જો જ્ઞાન ઉસકે સ્ફુ રાયમાન હોનેમાત્ર જો સમયસાર ( – પરમાત્મા) ઉસસે ઉચ્ચ વાસ્તવમેં દૂસરા કુછ

ભી નહીં હૈ ( – સમયસારકે અતિરિક્ત દૂસરા કુછ ભી સારભૂત નહીં હૈ).

ભાવાર્થ : — પૂર્ણજ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માકા અનુભવ કરના ચાહિએ; ઇસકે અતિરિક્ત વાસ્તવમેં

દૂસરા કુછ ભી સારભૂત નહીં હૈ.૨૪૪.

અબ, અન્તિમ ગાથામેં યહ સમયસાર ગ્રન્થકે અભ્યાસ ઇત્યાદિકા ફલ કહકર

આચાર્યભગવાન ઇસ ગ્રન્થકો પૂર્ણ કરતે હૈં; ઉસકા સૂચક શ્લોક પહલે કહા જા રહા હૈ : —

શ્લોકાર્થ : — [આનન્દમયમ્ વિજ્ઞાનઘનમ્ અધ્યક્ષતામ્ નયત્ ] આનન્દમય વિજ્ઞાનઘનકો

Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version

જો સમયપાહુડમિણં પઢિદૂણં અત્થતચ્ચદો ણાદું .

અત્થે ઠાહી ચેદા સો હોહી ઉત્તમં સોક્ખં ..૪૧૫..

યઃ સમયપ્રાભૃતમિદં પઠિત્વા અર્થતત્ત્વતો જ્ઞાત્વા .

અર્થે સ્થાસ્યતિ ચેતયિતા સ ભવિષ્યત્યુત્તમં સૌખ્યમ્ ..૪૧૫..

યઃ ખલુ સમયસારભૂતસ્ય ભગવતઃ પરમાત્મનોઽસ્ય વિશ્વપ્રકાશકત્વેન વિશ્વ-

સમયસ્ય પ્રતિપાદનાત્ સ્વયં શબ્દબ્રહ્માયમાણં શાસ્ત્રમિદમધીત્ય, વિશ્વપ્રકાશનસમર્થ-
પરમાર્થભૂતચિત્પ્રકાશરૂપમાત્માનં નિશ્ચિન્વન્ અર્થતસ્તત્ત્વતશ્ચ પરિચ્છિદ્ય, અસ્યૈવાર્થભૂતે ભગવતિ
એકસ્મિન્ પૂર્ણવિજ્ઞાનઘને પરમબ્રહ્મણિ સર્વારમ્ભેણ સ્થાસ્યતિ ચેતયિતા, સ સાક્ષાત્તત્ક્ષણ-

( – શુદ્ધ પરમાત્માકો, સમયસારકો) પ્રત્યક્ષ કરતા હુઆ, [ઇદમ્ એકમ્ અક્ષયં જગત્-ચક્ષુઃ ] યહ

એક (અદ્વિતીય) અક્ષય જગત-ચક્ષુ ( – સમયપ્રાભૃત) [પૂર્ણતામ્ યાતિ ] પૂર્ણતાકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.

ભાવાર્થ : — યહ સમયપ્રાભૂત ગ્રન્થ વચનરૂપસે તથા જ્ઞાનરૂપસે — દોનોં પ્રકારસે જગતકો

અક્ષય (અર્થાત્ જિસકા વિનાશ ન હો ઐસે) અદ્વિતીય નેત્ર સમાન હૈં, ક્યોંકિ જૈસે નેત્ર ઘટપટાદિકો
પ્રત્યક્ષ દિખલાતા હૈ, ઉસીપ્રકાર સમયપ્રાભૃત આત્માકે શુદ્ધ સ્વરૂપકો પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર
દિખલાતા હૈ.૨૪૫.

અબ, ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ ઇસ ગ્રન્થકો પૂર્ણ કરતે હૈં, ઇસલિયે ઉસકી મહિમાકેં

રૂપમેં ઉસકે અભ્યાસ ઇત્યાદિકા ફલ ઇસ ગાથામેં કહતે હૈં : —

યહ સમયપ્રાભૃત પઠન કરકે, જાન અર્થ રુ તત્ત્વસે.

ઠહરે અરથમેં જીવ જો, વહ સૌખ્ય ઉત્તમ પરિણમે..૪૧૫..

ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો આત્મા ( – ભવ્ય જીવ) [ઇદં સમયપ્રાભૃતમ્ પઠિત્વા ]

ઇસ સમયપ્રાભૃતકો પઢકર, [અર્થતત્ત્વતઃ જ્ઞાત્વા ] અર્થ ઔર તત્ત્વસે જાનકર, [અર્થે સ્થાસ્યતિ ]
ઉસકે અર્થમેં સ્થિત હોગા, [સઃ ] વહ [ઉત્તમં સૌખ્યમ્ ભવિષ્યતિ ] ઉત્તમ સૌખ્યસ્વરૂપ હોગા.

ટીકા : — સમયસારભૂત ઇસ ભગવાન પરમાત્માકા — જો કિ વિશ્વકા પ્રકાશક હોનેસે

વિશ્વસમય હૈ ઉસકા — પ્રતિપાદન કરતા હૈ, ઇસલિયે જો સ્વયં શબ્દબ્રહ્મકે સમાન હૈ ઐસે ઇસ

શાસ્ત્રકો જો આત્મા ભલીભાઁતિ પઢકર, વિશ્વકો પ્રકાશિત કરનેમેં સમર્થ ઐસે પરમાર્થભૂત, ચૈતન્ય-
પ્રકાશરૂપ આત્માકા નિશ્ચય કરતા હુઆ (ઇસ શાસ્ત્રકો) અર્થસે ઔર તત્ત્વસે જાનકર, ઉસીકે

Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version

વિજૃમ્ભમાણચિદેકરસનિર્ભરસ્વભાવસુસ્થિતનિરાકુલાત્મરૂપતયા પરમાનન્દશબ્દવાચ્યમુત્તમમનાકુલત્વ-
લક્ષણં સૌખ્યં સ્વયમેવ ભવિષ્યતીતિ .

(અનુષ્ટુભ્)

ઇતીદમાત્મનસ્તત્ત્વં જ્ઞાનમાત્રમવસ્થિતમ્ .

અખણ્ડમેકમચલં સ્વસંવેદ્યમબાધિતમ્ ..૨૪૬..

અર્થભૂત ભગવાન એક પૂર્ણવિજ્ઞાનઘન પરબ્રહ્મમેં સર્વ ઉદ્યમસે સ્થિત હોગા, વહ આત્મા, સાક્ષાત્ તત્ક્ષણ
પ્રગટ હોનેવાલે એક ચૈતન્યરસસે પરિપૂર્ણ સ્વભાવમેં સુસ્થિત ઔર નિરાકુલ ( – આકુલતા બિનાકા)

હોનેસે જો (સૌખ્ય) ‘પરમાનન્દ’ શબ્દસે વાચ્ય હૈ, ઉત્તમ હૈ ઔર અનાકુલતા-લક્ષણયુક્ત હૈ ઐસે
સૌખ્યસ્વરૂપ સ્વયં હી હો જાયેગા.

ભાવાર્થ : — ઇસ શાસ્ત્રકા નામ સમયપ્રાભૃત હૈ. સમયકા અર્થ હૈ પદાર્થ અથવા સમય

અર્થાત્ આત્મા. ઉસકા કહનેવાલા યહ શાસ્ત્ર હૈ. ઔર આત્મા તો સમસ્ત પદાર્થોકા પ્રકાશક હૈ.

ઐસે વિશ્વપ્રકાશક આત્માકો કહનેવાલા હોનેસે યહ સમયપ્રાભૃત શબ્દબ્રહ્મકે સમાન હૈ; ક્યોંકિ જો
સમસ્ત પદાર્થોંકા કહનેવાલા હોતા હૈ ઉસે શબ્દબ્રહ્મ કહા જાતા હૈ. દ્વાદશાંગશાસ્ત્ર શબ્દબ્રહ્મ હૈ ઔર

ઇસ સમયપ્રાભૃતશાસ્ત્રકો ભી શબ્દબ્રહ્મકી ઉપમા દી ગઈ હૈ. યહ શબ્દબ્રહ્મ (અર્થાત્ સમયપ્રાભૃતશાસ્ત્ર)

પરબ્રહ્મકો (અર્થાત્ શુદ્ધ પરમાત્માકો) સાક્ષાત્ દિખાતા હૈ. જો ઇસ શાસ્ત્રકો પઢકર ઉસકે યથાર્થ

અર્થમેં સ્થિત હોગા, વહ પરબ્રહ્મકો પ્રાપ્ત કરેગા; ઔર ઉસસે જિસે ‘પરમાનન્દ’ કહા જાતા હૈ ઐસે,
ઉત્તમ, સ્વાત્મિક, સ્વાધીન, બાધારહિત, અવિનાશી સુખકો પ્રાપ્ત કરેગા. ઇસલિયે હે ભવ્ય જીવોં !

તુમ અપને કલ્યાણકે લિયે ઇસકા અભ્યાસ કરો, ઇસકા શ્રવણ કરો, નિરન્તર ઇસીકા સ્મરણ ઔર
ધ્યાન કરો, કિ જિસસે અવિનાશી સુખકી પ્રાપ્તિ હો. ઐસા શ્રીગુરુઓંકા ઉપદેશ હૈ..૪૧૫..

અબ, ઇસ સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાનકે અધિકારકી પૂર્ણતાકા કલશરૂપ શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ ઇદમ્ આત્મનઃ તત્ત્વં જ્ઞાનમાત્રમ્ અવસ્થિતમ્ ] ઇસપ્રકાર યહ આત્માકા

તત્ત્વ (અર્થાત્ પરમાર્થભૂતસ્વરૂપ) જ્ઞાનમાત્ર નિશ્ચિત હુઆ — [અખણ્ડમ્ ] કિ જો (આત્માકા)

જ્ઞાનમાત્રતત્ત્વ અખણ્ડ હૈ (અર્થાત્ અનેક જ્ઞેયાકારોંસે ઔર પ્રતિપક્ષી કર્મોંસે યદ્યપિ ખણ્ડખણ્ડ
દિખાઈ દેતા હૈ તથાપિ જ્ઞાનમાત્રમેં ખણ્ડ નહીં હૈ), [એકમ્ ] એક હૈ (અર્થાત્ અખણ્ડ હોનેસે
એકરૂપ હૈ), [અચલં ] અચલ હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપસે ચલિત નહીં હોતા — જ્ઞેયરૂપ નહીં હોતા,

[સ્વસંવેદ્યમ્ ] સ્વસંવેદ્ય હૈ (અર્થાત્ અપનેસે હી જ્ઞાત હોને યોગ્ય હૈ), [અબાધિતમ્ ] ઔર અબાધિત
હૈ (અર્થાત્ કિસી મિથ્યાયુક્તિસે બાધા નહીં પાતા).

ભાવાર્થ : — યહાઁ આત્માકા નિજ સ્વરૂપ જ્ઞાન હી કહા હૈ ઇસકા કારણ યહ હૈઃ — આત્મામેં

Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version

ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યામાત્મખ્યાતૌ સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાનપ્રરૂપકઃ

નવમોઽઙ્કઃ ..

❀ ❀ ❀

અનન્ત ધર્મ હૈં; કિન્તુ ઉનમેં કિતને હી તો સાધારણ હૈં, ઇસલિયે વે અતિવ્યાપ્તિયુક્ત હૈં, ઉનસે આત્માકો
પહિચાના નહીં જા સકતા; ઔર કુછ (ધર્મ) પર્યાયાશ્રિત હૈં — કિસી અવસ્થામેં હોતે હૈં ઔર કિસી

અવસ્થામેં નહીં હોતે, ઇસલિયે વે અવ્યાપ્તિયુક્ત હૈં, ઉનસે ભી આત્મા નહીં પહિચાના જા સકતા.

ચેતનતા યદ્યપિ આત્માકા (અતિવ્યાપ્તિ ઔર અવ્યાપ્તિ રહિત) લક્ષણ હૈ, તથાપિ વહ શક્તિમાત્ર હૈ,
અદૃષ્ટ હૈ; ઉસકી વ્યક્તિ દર્શન ઔર જ્ઞાન હૈ. ઉસ દર્શન ઔર જ્ઞાનમેં ભી જ્ઞાન સાકાર હૈ, પ્રગટ

અનુભવગોચર હૈ; ઇસલિયે ઉસકે દ્વારા હી આત્મા પહિચાના જા સકતા હૈ. ઇસલિયે યહાઁ ઇસ જ્ઞાનકો

હી પ્રધાન કરકે આત્માકા તત્ત્વ કહા હૈ.

યહાઁ ઐસા નહીં સમઝના ચાહિએ કિ ‘આત્માકો જ્ઞાનમાત્ર તત્ત્વવાલા કહા હૈ, ઇસલિયે ઇતના

હી પરમાર્થ હૈ ઔર અન્ય ધર્મ મિથ્યા હૈ, વે આત્મામેં નહીં હૈં, ઐસા સર્વથા એકાન્ત ગ્રહણ કરનેસે
તો મિથ્યાદૃષ્ટિત્વ આ જાતા હૈ, વિજ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બૌદ્ધોંકા ઔર વેદાન્તિયોંકા મત આ જાતા હૈ; ઇસલિયે
ઐસા એકાન્ત બાધાસહિત હૈ. ઐસે એકાન્ત અભિપ્રાયસે કોઈ મુનિવ્રત ભી પાલે ઔર આત્માકા —

જ્ઞાનમાત્રકા — ધ્યાન ભી કરે, તો ભી મિથ્યાત્વ નહીં કટ સકતા; મન્દ કષાયોંકે કારણ ભલે હી

સ્વર્ગ પ્રાપ્ત હો જાયે, કિન્તુ મોક્ષકા સાધન તો નહીં હોતા. ઇસલિયે સ્યાદ્વાદસે યથાર્થ સમઝના

ચાહિએ.૨૪૬.

(સવૈયા)

સરવવિશુદ્ધજ્ઞાનરૂપ સદા ચિદાનન્દ કરતા ન ભોગતા ન પરદ્રવ્યભાવકો,
મૂરત અમૂરત જે આનદ્રવ્ય લોકમાંહિ વે ભી જ્ઞાનરૂપ નાહીં ન્યારે ન અભાવકો;
યહૈ જાનિ જ્ઞાની જીવ આપકૂં ભજૈ સદીવ જ્ઞાનરૂપ સુખતૂપ આન ન લગાવકો,
કર્મ-કર્મફલરૂપ ચેતનાકૂં દૂરિ ટારિ જ્ઞાનચેતના અભ્યાસ કરે શુદ્ધ ભાવકો.

ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર

પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક

ટીકામેં સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાનકા પ્રરૂપક નૌવાઁ અંક સમાપ્ત હુઆ.

Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version

[પરિશિષ્ટમ્]

(અનુષ્ટુભ્)

અત્ર સ્યાદ્વાદશુદ્ધયર્થં વસ્તુતત્ત્વવ્યવસ્થિતિઃ .

ઉપાયોપેયભાવશ્ચ મનાગ્ભૂયોઽપિ ચિન્ત્યતે ..૨૪૭..

[પરિશિષ્ટ]

(યહાઁ તક ભગવત્-કુન્દકુન્દાચાર્યકી ૪૧૫ ગાથાઓંકા વિવેચન ટીકાકાર શ્રી

અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવને કિયા હૈ, ઔર ઉસ વિવેચનમેં કલશરૂપ તથા સૂચનિકારૂપસે ૨૪૬
કાવ્ય કહે હૈં. અબ ટીકાકાર આચાર્યદેવ વિચારતે હૈં કિ — ઇસ શાસ્ત્રમેં જ્ઞાનકો પ્રધાન

કરકે આત્માકો જ્ઞાનમાત્ર કહતે આયે હૈં, ઇસલિયે કોઈ યહ તર્ક કરે કિ — ‘જૈનમત તો

સ્યાદ્વાદ હૈ; તબ ક્યા આત્માકો જ્ઞાનમાત્ર કહનેસે એકાન્ત નહીં હો જાતા ? અર્થાત્ સ્યાદ્વાદકે
સાથ વિરોધ નહીં આતા ? ઔર એક હી જ્ઞાનમેં ઉપાયતત્ત્વ તથા ઉપેયતત્ત્વ — દોનોં કૈસે ઘટિત

હોતે હૈં ?’ ઐસે તર્કકા નિરાકરણ કરનેકે લિયે ટીકાકાર આચાર્યદેવ યહાઁ સમયસારકી
‘આત્મખ્યાતિ’ ટીકાકે અન્તમેં પરિશિષ્ટ રૂપસે કુછ કહતે હૈં. ઉસમેં પ્રથમ શ્લોક ઇસપ્રકાર

હૈ : —

શ્લોકાર્થ : — [અત્ર ] યહાઁ [સ્યાદ્વાદ-શુદ્ધિ-અર્થં ] સ્યાદ્વાદકી શુદ્ધિકે લિયે [વસ્તુ-

તત્ત્વ-વ્યવસ્થિતિઃ ] વસ્તુતત્ત્વકી વ્યવસ્થા [ચ ] ઔર [ઉપાય-ઉપેય-ભાવઃ ] (એક હી જ્ઞાનમેં
ઉપાય – ઉપેયત્વ કૈસે ઘટિત હોતા હૈ યહ બતલાનેકે લિયે) ઉપાય-ઉપેયભાવકા [મનાક્ ભૂયઃ

અપિ ] જરા ફિ રસે ભી [ચિન્ત્યતે ] વિચાર કરતે હૈં.

ભાવાર્થ : — વસ્તુકા સ્વરૂપ સામાન્યવિશેષાત્મક અનેક-ધર્મસ્વરૂપ હોનેસે વહ

સ્યાદ્વાદસે હી સિદ્ધ કિયા જા સકતા હૈ. ઇસપ્રકાર સ્યાદ્વાદકી શુદ્ધતા ( – પ્રમાણિકતા,

સત્યતા, નિર્દોષતા, નિર્મલતા, અદ્વિતીયતા) સિદ્ધ કરનેકે લિયે ઇસ પરિશિષ્ટમેં વસ્તુસ્વરૂપકા
વિચાર કિયા જાતા હૈ. (ઇસમેં યહ ભી બતાયા જાયેગા કિ ઇસ શાસ્ત્રમેં આત્માકો જ્ઞાનમાત્ર

કહા હૈ ફિ ર ભી સ્યાદ્વાદકે સાથ વિરોધ નહીં આતા.) ઔર દૂસરે, એક હી જ્ઞાનમેં સાધકત્વ

તથા સાધ્યત્વ કૈસે બન સકતા હૈ યહ સમઝાનેકે લિયે જ્ઞાનકે ઉપાય-ઉપેયભાવકા અર્થાત્
સાધકસાધ્યભાવકા ભી ઇસ પરિશિષ્ટમેં વિચાર કિયા જાયેગા.૨૪૭.

(અબ, પ્રથમ આચાર્યદેવ વસ્તુસ્વરૂપકે વિચાર દ્વારા સ્યાદ્વાદ

કો સિદ્ધ કરતે હૈં : — )

Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version

સ્યાદ્વાદો હિ સમસ્તવસ્તુતત્ત્વસાધકમેકમસ્ખલિતં શાસનમર્હત્સર્વજ્ઞસ્ય . સ તુ

સર્વમનેકાન્તાત્મકમિત્યનુશાસ્તિ, સર્વસ્યાપિ વસ્તુનોઽનેકાન્તસ્વભાવત્વાત્ . અત્ર ત્વાત્મવસ્તુનિ

જ્ઞાનમાત્રતયા અનુશાસ્યમાનેઽપિ ન તત્પરિકોપઃ, જ્ઞાનમાત્રસ્યાત્મવસ્તુનઃ સ્વયમેવાનેકાન્ત-
ત્વાત્ . તત્ર યદેવ તત્તદેવાતત્, યદેવૈકં તદેવાનેકં, યદેવ સત્તદેવાસત્, યદેવ નિત્યં

તદેવાનિત્યમિત્યેકવસ્તુવસ્તુત્વનિષ્પાદકપરસ્પરવિરુદ્ધશક્તિ દ્વયપ્રકાશનમનેકાન્તઃ . તત્સ્વાત્મવસ્તુનો

જ્ઞાનમાત્રત્વેઽપ્યન્તશ્ચકચકાયમાનજ્ઞાનસ્વરૂપેણ તત્ત્વાત્, બહિરુન્મિષદનન્તજ્ઞેયતાપન્નસ્વરૂપાતિ-
રિક્તપરરૂપેણાતત્ત્વાત્, સહક્રમપ્રવૃત્તાનન્તચિદંશસમુદયરૂપાવિભાગદ્રવ્યેણૈકત્વાત્, અવિભાગૈક-
દ્રવ્યવ્યાપ્તસહક્રમપ્રવૃત્તાનન્તચિદંશરૂપપર્યાયૈરનેકત્વાત્, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવભવનશક્તિ સ્વભાવવત્ત્વેન
સત્ત્વાત્, પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવાભવનશક્તિ સ્વભાવવત્ત્વેનાસત્ત્વાત્, અનાદિનિધનાવિભાગૈક-

⁷⁵

સ્યાદ્વાદ સમસ્ત વસ્તુઓંકે સ્વરૂપકો સિદ્ધ કરનેવાલા, અર્હત્ સર્વજ્ઞકા એક અસ્ખલિત

( – નિર્બાધ) શાસન હૈ. વહ (સ્યાદ્વાદ) ‘સબ અનેકાન્તાત્મક હૈ’ ઇસપ્રકાર ઉપદેશ કરતા હૈ,

ક્યોંકિ સમસ્ત વસ્તુ અનેકાન્ત-સ્વભાવવાલી હૈ. (‘સર્વ વસ્તુઐં અનેકાન્તસ્વરૂપ હૈં’ ઇસપ્રકાર જો

સ્યાદ્વાદ કહતા હૈ સો વહ અસત્યાર્થ કલ્પનાસે નહીં કહતા, પરન્તુ જૈસા વસ્તુકા અનેકાન્ત સ્વભાવ
હૈ વૈસા હી કહતા હૈ.)

યહાઁ આત્મા નામક વસ્તુકો જ્ઞાનમાત્રતાસે ઉપદેશ કરને પર ભી સ્યાદ્વાદકા કોપ નહીં હૈ;

ક્યોંકિ જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુકો સ્વયમેવ અનેકાન્તાત્મકત્વ હૈ. વહાઁ (અનેકાન્તકા ઐસા સ્વરૂપ

હૈ કિ), જો (વસ્તુ) તત્ હૈ વહી અતત્ હૈ, જો (વસ્તુ) એક હૈ વહી અનેક હૈ, જો સત્ હૈ વહી
અસત્ હૈ, જો નિત્ય હૈ વહી અનિત્ય હૈ — ઇસપ્રકાર ‘‘એક વસ્તુમેં વસ્તુત્વકી નિષ્પાદક પરસ્પર

વિરુદ્ધ દો શક્તિયોંકા પ્રકાશિત હોના અનેકાન્ત હૈ.’’ ઇસલિએ અપની આત્મવસ્તુકો ભી,

જ્ઞાનમાત્રતા હોને પર ભી, તત્ત્વ-અતત્ત્વ, એકત્વ-અનેકત્વ, સત્ત્વ-અસત્ત્વ, ઔર નિત્યત્વ-
અનિત્યત્વપના પ્રકાશતા હી હૈ; ક્યોંકિ — ઉસકે ( – જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુકે) અન્તરંગમેં

ચકચકિત પ્રકાશતે જ્ઞાનસ્વરૂપકે દ્વારા તત્પના હૈ, ઔર બાહર પ્રગટ હોતે અનન્ત, જ્ઞેયત્વકો પ્રાપ્ત,
સ્વરૂપસે ભિન્ન ઐસે પરરૂપકે દ્વારા ( – જ્ઞાનસ્વરૂપસે ભિન્ન ઐસે પરદ્રવ્યકે રૂપ દ્વારા – ) અતત્પના

હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાન ઉસ-રૂપ નહીં હૈ); સહભૂત ( – સાથ હી) પ્રવર્તમાન ઔર ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન

અનન્ત ચૈતન્ય – અંશોકે સમુદાયરૂપ અવિભાગ દ્રવ્યકે દ્વારા એકત્વ હૈ, ઔર અવિભાગ એક દ્રવ્યસે

વ્યાપ્ત, સહભૂત પ્રવર્તમાન તથા ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન અનન્ત ચૈતન્ય-અંશરૂપ ( – ચૈતન્યકે અનન્ત

અંશોંરૂપ) પર્યાયોંકે દ્વારા અનેકત્વ હૈ; અપને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવરૂપસે હોનેકી શક્તિરૂપ જો
સ્વભાવ હૈ ઉસ સ્વભાવવાનપનેકે દ્વારા (અર્થાત્ ઐસે સ્વભાવવાલી હોનેસે) સત્ત્વ હૈ, ઔર પરકે
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવરૂપ ન હોનેકી શક્તિરૂપ જો સ્વભાવ હૈ ઉસ સ્વભાવવાનપનેકે દ્વારા
અસત્ત્વ હૈ; અનાદિનિધન અવિભાગ એક વૃત્તિરૂપસે પરિણતપનેકે દ્વારા નિત્યત્વ હૈ, ઔર ક્રમશઃ

Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version

વૃત્તિપરિણતત્વેન નિત્યત્વાત્, ક્રમપ્રવૃત્તૈકસમયાવચ્છિન્નાનેકવૃત્ત્યંશપરિણતત્વેનાનિત્યત્વાત્,
તદતત્ત્વમેકાનેકત્વં સદસત્ત્વં નિત્યાનિત્યત્વં ચ પ્રકાશત એવ .

નનુ યદિ જ્ઞાનમાત્રત્વેઽપિ આત્મવસ્તુનઃ સ્વયમેવાનેકાન્તઃ પ્રકાશતે, તર્હિ

કિમર્થમર્હદ્ભિસ્તત્સાધનત્વેનાઽનુશાસ્યતેઽનેકાન્તઃ ? અજ્ઞાનિનાં જ્ઞાનમાત્રાત્મવસ્તુપ્રસિદ્ધયર્થમિતિ
બ્રૂમઃ . ન ખલ્વનેકાન્તમન્તરેણ જ્ઞાનમાત્રમાત્મવસ્ત્વેવ પ્રસિધ્યતિ . તથા હિ — ઇહ હિ સ્વભાવત એવ

બહુભાવનિર્ભરે વિશ્વે સર્વભાવાનાં સ્વભાવેનાદ્વૈતેઽપિ દ્વૈતસ્ય નિષેદ્ધુમશક્યત્વાત્ સમસ્તમેવ વસ્તુ
સ્વપરરૂપપ્રવૃત્તિવ્યાવૃત્તિભ્યામુભયભાવાધ્યાસિતમેવ . તત્ર યદાયં જ્ઞાનમાત્રો ભાવઃ શેષભાવૈઃ સહ

સ્વરસભરપ્રવૃત્તજ્ઞાતૃજ્ઞેયસમ્બન્ધતયાઽનાદિજ્ઞેયપરિણમનાત્ જ્ઞાનતત્ત્વં પરરૂપેણ પ્રતિપદ્યાજ્ઞાની ભૂત્વા
નાશમુપૈતિ, તદા સ્વરૂપેણ તત્ત્વં દ્યોતયિત્વા જ્ઞાતૃત્વેન પરિણમનાજ્જ્ઞાની કુર્વન્નનેકાન્ત એવ
તમુદ્ગમયતિ ૧ . યદા તુ સર્વં વૈ ખલ્વિદમાત્મેતિ અજ્ઞાનતત્ત્વં સ્વરૂપેણ પ્રતિપદ્ય વિશ્વોપાદાનેનાત્માનં

પ્રવર્તમાન, એક સમયકી મર્યાદાવાલે અનેક વૃત્તિ-અંશોં-રૂપસે પરિણતપનેકે દ્વારા અનિત્યત્વ હૈ.

(ઇસપ્રકાર જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુકો ભી, તત્-અતત્પના ઇત્યાદિ દો-દો વિરુદ્ધ શક્તિયાઁ સ્વયમેવ
પ્રકાશિત હોતી હૈં, ઇસલિયે અનેકાન્ત સ્વયમેવ પ્રકાશિત હોતા હૈ.)

(પ્રશ્ન — ) યદિ આત્મવસ્તુકો, જ્ઞાનમાત્રતા હોને પર ભી, સ્વયમેવ અનેકાન્ત પ્રકાશતા

હૈ, તબ ફિ ર અર્હન્ત ભગવાન ઉસકે સાધનકે રૂપમેં અનેકાન્તકા (-સ્યાદ્વાદકા) ઉપદેશ ક્યોં
દેતે હૈં ?

(ઉત્તર — ) અજ્ઞાનિયોંકે જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુકી પ્રસિદ્ધિ કરનેકે લિયે ઉપદેશ દેતે હૈં

ઐસા હમ કહતે હૈં. વાસ્તવમેં અનેકાન્ત ( – સ્યાદ્વાદ) કે બિના જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુ હી પ્રસિદ્ધ

નહીં હો સકતી. ઇસીકો ઇસપ્રકાર સમઝાતે હૈં : —

સ્વભાવસે હી બહુતસે ભાવોંસે ભરે હુએ ઇસ વિશ્વમેં સર્વ ભાવોંકા સ્વભાવસે અદ્વૈત હોને

પર ભી, દ્વૈતકા નિષેધ કરના અશક્ય હોનેસે સમસ્ત વસ્તુસ્વરૂપમેં પ્રવૃત્તિ ઔર પરરૂપસે
વ્યાવૃત્તિકે દ્વારા દોનોં ભાવોંસે અધ્યાસિત હૈ (અર્થાત્ સમસ્ત વસ્તુ સ્વરૂપમેં પ્રવર્તમાન હોનેસે
ઔર પરરૂપસે ભિન્ન રહનેસે પ્રત્યેક વસ્તુમેં દોનોં ભાવ રહ રહે હૈં). વહાઁ, જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર

ભાવ (-આત્મા), શેષ (બાકીકે) ભાવોંકે સાથ નિજ રસકે ભારસે પ્રવર્તિત જ્ઞાતા – જ્ઞેયકે

સમ્બન્ધકે કારણ ઔર અનાદિ કાલસે જ્ઞેયોંકે પરિણમનકે કારણ જ્ઞાનતત્ત્વકો પરરૂપ માનકર
(અર્થાત્ જ્ઞેયરૂપસે અંગીકાર કરકે) અજ્ઞાની હોતા હુઆ નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તબ (ઉસે
જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) સ્વ-રૂપસે ( – જ્ઞાનરૂપસે) તત્પના પ્રકાશિત કરકે (અર્થાત્ જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપસે

હી હૈ ઐસા પ્રગટ કરકે), જ્ઞાતારૂપસે પરિણમનકે કારણ જ્ઞાની કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી
( – સ્યાદ્વાદ હી) ઉસકા ઉદ્ધાર કરતા હૈ — નાશ નહીં હોને દેતા.૧.

Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version

નાશયતિ, તદા પરરૂપેણાતત્ત્વં દ્યોતયિત્વા વિશ્વાદ્ભિન્નં જ્ઞાનં દર્શયન્નનેકાન્ત એવ નાશયિતું ન
દદાતિ ૨ . યદાનેકજ્ઞેયાકારૈઃ ખણ્ડિતસકલૈકજ્ઞાનાકારો નાશમુપૈતિ, તદા દ્રવ્યેણૈકત્વં

દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ તમુજ્જીવયતિ ૩ . યદા ત્વેકજ્ઞાનાકારોપાદાનાયાનેકજ્ઞેયાકાર-

ત્યાગેનાત્માનં નાશયતિ, તદા પર્યાયૈરનેકત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ નાશયિતું ન દદાતિ ૪ .

યદા જ્ઞાયમાનપરદ્રવ્યપરિણમનાદ્ જ્ઞાતૃદ્રવ્યં પરદ્રવ્યત્વેન પ્રતિપદ્ય નાશમુપૈતિ, તદા સ્વદ્રવ્યેણ
સત્ત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ તમુજ્જીવયતિ ૫ . યદા તુ સર્વદ્રવ્યાણિ અહમેવેતિ પરદ્રવ્યં

જ્ઞાતૃદ્રવ્યત્વેન પ્રતિપદ્યાત્માનં નાશયતિ, તદા પરદ્રવ્યેણાસત્ત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ નાશયિતું
ન દદાતિ ૬ . યદા પરક્ષેત્રગતજ્ઞેયાર્થપરિણમનાત્ પરક્ષેત્રેણ જ્ઞાનં સત્ પ્રતિપદ્ય

ઔર જબ વહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ ‘વાસ્તવમેં યહ સબ આત્મા હૈ’ ઇસપ્રકાર અજ્ઞાનતત્ત્વકો સ્વ-

રૂપસે (જ્ઞાનસ્વરૂપસે) માનકર — અંગીકાર કરકે વિશ્વકે ગ્રહણ દ્વારા અપના નાશ કરતા હૈ

( – સર્વ જગતકો નિજરૂપ માનકર ઉસકા ગ્રહણ કરકે જગત્સે ભિન્ન ઐસે અપનેકો નષ્ટ કરતા હૈ),

તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) પરરૂપસે અતત્પના પ્રકાશિત કરકે (અર્થાત્ જ્ઞાન પરરૂપ નહીં હૈ યહ
પ્રગટ કરકે) વિશ્વસે ભિન્ન જ્ઞાનકો દિખાતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે અપના ( – જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા)

નાશ નહીં કરને દેતા.૨.

જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ અનેક જ્ઞેયાકારોંકે દ્વારા ( – જ્ઞેયોંકે આકારોં દ્વારા) અપના સકલ

(અખણ્ડ, સમ્પૂર્ણ) એક જ્ઞાન-આકાર ખણ્ડિત ( – ખણ્ડખણ્ડરૂપ) હુઆ માનકર નાશકો પ્રાપ્ત

હોતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) દ્રવ્યસે એકત્વ પ્રકાશિત કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે
જીવિત રખતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોને દેતા.૩.

ઔર જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ એક જ્ઞાન-આકારકા ગ્રહણ કરનેકે લિયે અનેક જ્ઞેયાકારોંકે

ત્યાગ દ્વારા અપના નાશ કરતા હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાનમેં જો અનેક જ્ઞેયોંકે આકાર આતે હૈં ઉનકા ત્યાગ
કરકે અપનેકો નષ્ટ કરતા હૈ), તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) પર્યાયોંસે અનેકત્વ પ્રકાશિત કરતા
હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે અપના નાશ નહીં કરને દેતા.૪.

જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ, જાનનેમેં આનેવાલે ઐસે પરદ્રવ્યોંકે પરિણમનકે કારણ જ્ઞાતૃદ્રવ્યકો

પરદ્રવ્યરૂપસે માનકર — અંગીકાર કરકે નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ તબ, (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા)

સ્વદ્રવ્યસે સત્ત્વ પ્રકાશિત કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે જિલાતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોને દેતા.૫.

ઔર જબ વહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ ‘સર્વ દ્રવ્ય મૈં હી હૂઁ (અર્થાત્ સર્વ દ્રવ્ય આત્મા હી હૈં)’

ઇસપ્રકાર પરદ્રવ્યકો જ્ઞાતૃદ્રવ્યરૂપસે માનકર — અંગીકાર કરકે અપના નાશ કરતા હૈ, તબ (ઉસ

જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) પરદ્રવ્યસે અસત્ત્વ પ્રકાશિત કરતા હુઆ, (અર્થાત્ આત્મા પરદ્રવ્યરૂપસે નહીં હૈ,
ઇસપ્રકાર પ્રગટ કરતા હુઆ) અનેકાન્ત હી ઉસે અપના નાશ નહીં કરને દેતા.૬.

Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version

નાશમુપૈતિ, તદા સ્વક્ષેત્રેણાસ્તિત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ તમુજ્જીવયતિ ૭ . યદા તુ સ્વક્ષેત્રે

ભવનાય પરક્ષેત્રગતજ્ઞેયાકારત્યાગેન જ્ઞાનં તુચ્છીકુર્વન્નાત્માનં નાશયતિ, તદા સ્વક્ષેત્ર
એવ જ્ઞાનસ્ય પરક્ષેત્રગતજ્ઞેયાકારપરિણમનસ્વભાવત્વાત્પરક્ષેત્રેણ નાસ્તિત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત
એવ નાશયિતું ન દદાતિ ૮ . યદા પૂર્વાલમ્બિતાર્થવિનાશકાલે જ્ઞાનસ્યાસત્ત્વં પ્રતિપદ્ય

નાશમુપૈતિ, તદા સ્વકાલેન સત્ત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ તમુજ્જીવયતિ ૯ . યદા ત્વર્થાલમ્બન-

કાલ એવ જ્ઞાનસ્ય સત્ત્વં પ્રતિપદ્યાત્માનં નાશયતિ, તદા પરકાલેનાસત્ત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત
એવ નાશયિતું ન દદાતિ ૧૦ . યદા જ્ઞાયમાનપરભાવપરિણમનાત્ જ્ઞાયકભાવં પરભાવત્વેન

પ્રતિપદ્ય નાશમુપૈતિ, તદા સ્વભાવેન સત્ત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ તમુજ્જીવયતિ ૧૧ . યદા

તુ સર્વે ભાવા અહમેવેતિ પરભાવં જ્ઞાયકભાવત્વેન પ્રતિપદ્યાત્માનં નાશયતિ, તદા પરભાવેના-

જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ પરક્ષેત્રગત (-પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ) જ્ઞેય પદાર્થોંકે પરિણમનકે કારણ

પરક્ષેત્રસે જ્ઞાનકો સત્ માનકર — અંગીકાર કરકે નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા)

સ્વક્ષેત્રસે અસ્તિત્વ પ્રકાશિત કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે જિલાતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોને દેતા.૭.

ઔર જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ સ્વક્ષેત્રમેં હોનેકે લિયે ( – રહનેકે લિયે, પરિણમનેકે લિએ),

પરક્ષેત્રગત જ્ઞેયોંકે આકારોંકે ત્યાગ દ્વારા (અર્થાત્ જ્ઞાનમેં જો પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેંયોકા આકાર આતા
હૈ ઉનકા ત્યાગ કરકે) જ્ઞાનકો તુચ્છ કરતા હુઆ અપના નાશ કરતા હૈ, તબ સ્વક્ષેત્રમેં રહકર હી
પરક્ષેત્રગત જ્ઞેયોંકે આકારરૂપસે પરિણમન કરનેકા જ્ઞાનકા સ્વભાવ હોનેસે (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા)
પરક્ષેત્રસે નાસ્તિત્વ પ્રકાશિત કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે અપના નાશ નહીં કરને દેતા.૮.

જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ પૂર્વાલંબિત પદાર્થોકે વિનાશકાલમેં ( – પૂર્વમેં જિનકા આલમ્બન

કિયા થા ઐસે જ્ઞેય પદાર્થોકે વિનાશકે સમય) જ્ઞાનકા અસત્પના માનકર — અંગીકાર કરકે

નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) સ્વકાલસે (-જ્ઞાનકે કાલસે) સત્પના
પ્રકાશિત કરતા હુઆ અનેકાન્ત હી ઉસે જિલાતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોને દેતા.૯.

ઔર જબ વહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ પદાર્થોંકે આલમ્બન કાલમેં હી ( – માત્ર જ્ઞેય પદાર્થોંકો જાનતે

સમય હી) જ્ઞાનકા સત્પના માનકર — અંગીકાર કરકે અપના નાશ કરતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર

ભાવકા) પરકાલસે ( – જ્ઞેયકે કાલસે) અસત્પના પ્રકાશિત કરતા હુઆ અનેકાન્ત હી ઉસે અપના

નાશ નહીં કરને દેતા.૧૦.

જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ, જાનનેમેં આતે હુએ પરભાવોંકે પરિણમનકે કારણ, જ્ઞાયકસ્વભાવકો

પરભાવરૂપસે માનકર — અંગીકાર કરકે નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) સ્વ-

ભાવસે સત્પના પ્રકાશિત કરતા હુઆ અનેકાન્ત હી ઉસે જિલાતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોને દેતા.૧૧.

ઔર જબ વહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ ‘સર્વ ભાવ મૈં હી હૂઁ’ ઇસપ્રકાર પરભાવકો જ્ઞાયકભાવરૂપસે

Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version

સત્ત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ નાશયિતું ન દદાતિ ૧૨ . યદાઽનિત્યજ્ઞાનવિશેષૈઃ

ખણ્ડિતનિત્યજ્ઞાનસામાન્યો નાશમુપૈતિ, તદા જ્ઞાનસામાન્યરૂપેણ નિત્યત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત
એવ તમુજ્જીવયતિ ૧૩ . યદા તુ નિત્યજ્ઞાનસામાન્યોપાદાનાયાનિત્યજ્ઞાનવિશેષત્યાગેનાત્માનં

નાશયતિ, તદા જ્ઞાનવિશેષરૂપેણાનિત્યત્વં દ્યોતયન્નનેકાન્ત એવ નાશયિતું ન દદાતિ ૧૪ .

ભવન્તિ ચાત્ર શ્લોકાઃ —

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

બાહ્યાર્થૈઃ પરિપીતમુજ્ઝિતનિજપ્રવ્યક્તિ રિક્તીભવદ્
વિશ્રાન્તં પરરૂપ એવ પરિતો જ્ઞાનં પશોઃ સીદતિ .

યત્તત્તત્તદિહ સ્વરૂપત ઇતિ સ્યાદ્વાદિનસ્તત્પુન-
ર્દૂરોન્મગ્નઘનસ્વભાવભરતઃ પૂર્ણં સમુન્મજ્જતિ ..૨૪૮..

માનકર — અંગીકાર કરકે અપના નાશ કરતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) પરભાવસે અસત્પના

પ્રકાશિત કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે અપના નાશ નહીં કરને દેતા.૧૨.

જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ અનિત્યજ્ઞાનવિશેષોંકે દ્વારા અપના નિત્ય જ્ઞાનસામાન્ય ખણ્ડિત હુઆ

માનકર નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) જ્ઞાનસામાન્યરૂપસે નિત્યત્વ પ્રકાશિત
કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી ઉસે જિલાતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોને દેતા.૧૩.

ઔર જબ યહ જ્ઞાનમાત્ર ભાવ નિત્ય જ્ઞાનસામાન્યકા ગ્રહણ કરનેકે લિયે અનિત્ય જ્ઞાનવિશેષોંકે

ત્યાગકે દ્વારા અપના નાશ કરતા હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાનકે વિશેષોંકા ત્યાગ કરકે અપનેકો નષ્ટ કરતા
હૈ), તબ (ઉસ જ્ઞાનમાત્ર ભાવકા) જ્ઞાનવિશેષરૂપસે અનિત્યત્વ પ્રકાશિત કરતા હુઆ, અનેકાન્ત હી
ઉસે અપના નાશ નહીં કરને દેતા.૧૪.

(યહાઁ તત્-અતત્કે ૨ ભંગ, એક-અનેકકે ૨ ભંગ, સત્-અસત્કે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવસે

૮ ભંગ, ઔર નિત્ય-અનિન્યકે ૨ ભંગ — ઇસપ્રકાર સબ મિલાકર ૧૪ ભંગ હુએ. ઇન ચૌદહ ભંગોંમેં

યહ બતાયા હૈ કિ — એકાન્તસે જ્ઞાનમાત્ર આત્માકા અભાવ હોતા હૈ ઔર અનેકાન્તસે આત્મા જીવિત

રહતા હૈ; અર્થાત્ એકાન્તસે આત્મા જિસ સ્વરૂપ હૈ ઉસ સ્વરૂપ નહીં સમઝા જાતા, સ્વરૂપમેં
પરિણમિત નહીં હોતા, ઔર અનેકાન્તસે વહ વાસ્તવિક સ્વરૂપસે સમઝા જાતા હૈ, સ્વરૂપમેં પરિણમિત
હોતા હૈ.)

યહાઁ નિમ્ન પ્રકારસે (ચૌદહ ભંગોંકે કલશરૂપ) ચૌદહ કાવ્ય ભી કહે જા રહે હૈં —

(ઉનમેંસે પહલે, પ્રથમ ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય ઇસપ્રકાર હૈ : — )

શ્લોકાર્થ : — [બાહ્ય-અર્થૈઃ પરિપીતમ્ ] બાહ્ય પદાર્થોંકે દ્વારા સમ્પૂર્ણતયા પિયા ગયા,

Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

વિશ્વં જ્ઞાનમિતિ પ્રતર્ક્ય સકલં દ્રષ્ટ્વા સ્વતત્ત્વાશયા

ભૂત્વા વિશ્વમયઃ પશુઃ પશુરિવ સ્વચ્છન્દમાચેષ્ટતે .

યત્તત્તત્પરરૂપતો ન તદિતિ સ્યાદ્વાદદર્શી પુન-
ર્વિશ્વાદ્ભિન્નમવિશ્વવિશ્વઘટિતં તસ્ય સ્વતત્ત્વં સ્પૃશેત્ ..૨૪૯..

[ઉજ્ઝિત-નિજ-પ્રવ્યક્તિ-રિક્તીભવદ્ ] અપની વ્યક્તિ (પ્રગટતા) કો છોડ દેનેસે રિક્ત ( – શૂન્ય)

હુઆ, [પરિતઃ પરરૂપે એવ વિશ્રાન્તં ] સમ્પૂર્ણતયા પરરૂપમેં હી વિશ્રાંત (અર્થાત્ પરરૂપકે ઊ પર હી
આધાર રખતા હુઆ) ઐસે [પશોઃ જ્ઞાનં ] પશુકા જ્ઞાન ( – પશુવત્ એકાન્તવાદીકા જ્ઞાન) [સીદતિ ]

નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદિનઃ તત્ પુનઃ ] ઔર સ્યાદ્વાદીકા જ્ઞાન તો, [‘યત્ તત્ તત્ ઇહ
સ્વરૂપતઃ તત્’ ઇતિ ] ‘જો તત્ હૈ વહ સ્વરૂપસે તત્ હૈ (અર્થાત્ પ્રત્યેક તત્ત્વકો — વસ્તુકો સ્વરૂપસે

તત્પના હૈ)’ ઐસી માન્યતાકે કારણ [દૂરઉન્મગ્ન-ઘન-સ્વભાવ-ભરતઃ ] અત્યન્ત પ્રગટ હુએ
જ્ઞાનઘનરૂપ સ્વભાવકે ભારસે, [પૂર્ણં સમુન્મજ્જતિ ] સમ્પૂર્ણ ઉદિત (પ્રગટ) હોતા હૈ.

ભાવાર્થ : — કોઈ સર્વથા એકાન્તવાદી તો યહ માનતા હૈ કિ — ઘટજ્ઞાન ઘટકે આધારસે

હી હોતા હૈ, ઇસલિયે જ્ઞાન સબ પ્રકારસે જ્ઞેયોં પર હી આધાર રખતા હૈ. ઐસા માનનેવાલે

એકાન્તવાદીકે જ્ઞાનકો તો જ્ઞેય પી ગયે હૈં, જ્ઞાન સ્વયં કુછ નહીં રહા. સ્યાદ્વાદી તો ઐસા માનતે હૈં

કિ — જ્ઞાન અપને સ્વરૂપસે તત્સ્વરૂપ (જ્ઞાનસ્વરૂપ) હી હૈ, જ્ઞેયાકાર હોને પર ભી જ્ઞાનત્વકો નહીં

છોડતા. ઐસી યથાર્થ અનેકાન્ત સમઝકે કારણ સ્યાદ્વાદીકો જ્ઞાન (અર્થાત્ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા)

પ્રગટ પ્રકાશિત હોતા હૈ.

ઇસપ્રકાર સ્વરૂપસે તત્પનેકા ભંગ કહા હૈ.૨૪૮.

(અબ, દૂસરે ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકન્તવાદી અજ્ઞાની, [‘વિશ્વં જ્ઞાનમ્’ ઇતિ

પ્રતર્ક્ય ] ‘વિશ્વ જ્ઞાન હૈ (અર્થાત્ સર્વ જ્ઞેયપદાર્થ આત્મા હૈં)’ ઐસા વિચાર કરકે [સકલં સ્વતત્ત્વ-
આશયા દૃષ્ટવા ] સબકો ( – સમસ્ત વિશ્વકો) નિજતત્ત્વકી આશાસે દેખકર [વિશ્વમયઃ ભૂત્વા ]

વિશ્વમય ( – સમસ્ત જ્ઞેયપદાર્થમય) હોકર, [પશુઃ ઇવ સ્વચ્છન્દમ્ આચેષ્ટતે ] પશુકી ભાઁતિ

સ્વચ્છંદતયા ચેષ્ટા કરતા હૈ — પ્રવૃત્ત હોતા હૈ; [પુનઃ ] ઔર [સ્યાદ્વાદદર્શી ] સ્યાદ્વાદકા દેખનેવાલા

તો યહ માનતા હૈ કિ — [‘યત્ તત્ તત્ પરરૂપતઃ ન તત્’ ઇતિ ] ‘જો તત્ હૈ વહ પરરૂપસે તત્

નહીં હૈ (અર્થાત્ પ્રત્યેક તત્ત્વકો સ્વરૂપસે તત્પના હોને પર ભી પરરૂપસે અતત્પના હૈ),’ ઇસલિયે
[વિશ્વાત્ ભિન્નમ્ અવિશ્વવિશ્વઘટિતં ] વિશ્વસે ભિન્ન ઐસે તથા વિશ્વસે ( – વિશ્વકે નિમિત્તસે)

Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

બાહ્યાર્થગ્રહણસ્વભાવભરતો વિષ્વગ્વિચિત્રોલ્લસ-
જ્જ્ઞેયાકારવિશીર્ણશક્તિ રભિતસ્ત્રુટયન્પશુર્નશ્યતિ .

એકદ્રવ્યતયા સદાપ્યુદિતયા ભેદભ્રમં ધ્વંસય-
ન્નેકં જ્ઞાનમબાધિતાનુભવનં પશ્યત્યનેકાન્તવિત્ ..૨૫૦..

રચિત હોને પર ભી વિશ્વરૂપ ન હોનેવાલે ઐસે (અર્થાત્ સમસ્ત જ્ઞેય વસ્તુઓંકે આકારરૂપ હોને પર
ભી સમસ્ત જ્ઞેય વસ્તુસે ભિન્ન ઐસે) [તસ્ય સ્વતત્ત્વં સ્પૃશેત્ ] અપને સ્વતત્ત્વકા સ્પર્શ — અનુભવ

કરતા હૈ.

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી યહ માનતા હૈ કિ — વિશ્વ (સમસ્ત વસ્તુઐં) જ્ઞાનરૂપ અર્થાત્

નિજરૂપ હૈ. ઇસપ્રકાર નિજકો ઔર વિશ્વકો અભિન્ન માનકર, અપનેકો વિશ્વમય માનકર,

એકાન્તવાદી, પશુકી ભાઁતિ હેય-ઉપાદેયકે વિવેકકે બિના સર્વત્ર સ્વચ્છન્દતયા પ્રવૃત્તિ કરતા હૈ.

સ્યાદ્વાદી તો યહ માનતા હૈ કિ — જો વસ્તુ અપને સ્વરૂપસે તત્સ્વરૂપ હૈ, વહી વસ્તુ પરકે સ્વરૂપસે

અતત્સ્વરૂપ હૈ; ઇસલિયે જ્ઞાન અપને સ્વરૂપસે તત્સ્વરૂપ હૈ, પરન્તુ પર જ્ઞેયોંકે સ્વરૂપસે અતત્સ્વરૂપ
હૈ અર્થાત્ પર જ્ઞેયોંકે આકારરૂપ હોને પર ભી ઉનસે ભિન્ન હૈ.

ઇસપ્રકાર પરરૂપસે અતત્પનેકા ભંગ કહા હૈ.૨૪૯.

(અબ, તીસરે ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાંતવાદી અજ્ઞાની, [બાહ્ય-અર્થ-ગ્રહણ-

સ્વભાવ-ભરતઃ ] બાહ્ય પદાર્થોંકો ગ્રહણ કરનેકે (જ્ઞાનકે) સ્વભાવકી અતિશયતાકે કારણ,
[વિષ્વગ્-વિચિત્ર-ઉલ્લસત્-જ્ઞેયાકાર-વિશીર્ણ-શક્તિઃ ] ચારોં ઓર (સર્વત્ર) પ્રગટ હોનેવાલે અનેક
પ્રકારકે જ્ઞેયાકારોંસે જિસકી શક્તિ વિશીર્ણ ( – છિન્ન-ભિન્ન) હો ગઈ ઐસા હોકર (અર્થાત્ અનેક

જ્ઞેયોંકે આકાર જ્ઞાનમેં જ્ઞાત હોને પર જ્ઞાનકી શક્તિકો છિન્ન-ભિન્ન — ખંડ-ખંડરૂપ — હો ગઈ

માનકર) [અભિતઃ ત્રુટયન્ ] સમ્પૂર્ણતયા ખણ્ડ-ખણ્ડરૂપ હોતા હુઆ (અર્થાત્ ખંડ-ખંડરૂપ —

અનેકરૂપ — હોતા હુઆ) [નશ્યતિ ] નષ્ટ હો જાતા હૈ; [અનેકાન્તવિત્ ] ઔર અનેકાન્તકા

જાનકાર તો, [સદા અપિ ઉદિતયા એક – દ્રવ્યતયા ] સદૈવ ઉદિત ( – પ્રકાશમાન) એક દ્રવ્યત્વકે

કારણ [ભેદભ્રમં ધ્વંસયન્ ] ભેદકે ભ્રમકો નષ્ટ કરતા હુઆ (અર્થાત્ જ્ઞેયોંકે ભેદસે જ્ઞાનમેં સર્વથા
ભેદ પડ જાતા હૈ ઐસે ભ્રમકો નાશ કરતા હુઆ), [એકમ્ અબાધિત-અનુભવનં જ્ઞાનમ્ ] જો એક
હૈ ( – સર્વથા અનેક નહીં હૈ) ઔર જિસકા અનુભવન નિર્બાધ હૈ ઐસે જ્ઞાનકો [પશ્યતિ ] દેખતા

હૈ — અનુભવ કરતા હૈ .

Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

જ્ઞેયાકારકલંક મેચકચિતિ પ્રક્ષાલનં કલ્પય-
ન્નેકાકારચિકીર્ષયા સ્ફુ ટમપિ જ્ઞાનં પશુર્નેચ્છતિ .

વૈચિત્ર્યેઽપ્યવિચિત્રતામુપગતં જ્ઞાનં સ્વતઃક્ષાલિતં
પર્યાયૈસ્તદનેકતાં પરિમૃશન્ પશ્યત્યનેકાન્તવિત્ ..૨૫૧..

ભાવાર્થ : — જ્ઞાન હૈ વહ જ્ઞેયોંકે આકારરૂપ પરિણમિત હોનેસે અનેક દિખાઈ દેતા હૈ,

ઇસલિયે સર્વથા એકાન્તવાદી ઉસ જ્ઞાનકો સર્વથા અનેક — ખણ્ડ-ખણ્ડરૂપ — દેખતા હુઆ જ્ઞાનમય

ઐસે નિજકા નાશ કરતા હૈ; ઔર સ્યાદ્વાદી તો જ્ઞાનકો, જ્ઞેયાકાર હોને પર ભી, સદા ઉદયમાન
દ્રવ્યત્વકે દ્વારા એક દેખતા હૈ .

ઇસપ્રકાર એકત્વકા ભંગ કહા હૈ .૨૫૦.

(અબ, ચૌથે ભંગકા ફલશરૂપ કાવ્ય કહા જાતા હૈઃ — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાંતવાદી અજ્ઞાની, [જ્ઞેયાકાર-કલઙ્ક-

મેચક-ચિતિ પ્રક્ષાલનં કલ્પયન્ ] જ્ઞેયાકારરૂપી કલઙ્કસે (અનેકાકારરૂપ) મલિન ઐસે ચેતનમેં
પ્રક્ષાલનકી કલ્પના કરતા હુઆ (અર્થાત્ ચેતનકી અનેકાકારરૂપ મલિનતાકો ધો ડાલનેકી
કલ્પના કરતા હુઆ), [એકાકાર-ચિકીર્ષયા સ્ફુ ટમ્ અપિ જ્ઞાનં ન ઇચ્છતિ ] એકાકાર કરનેકી
ઇચ્છાસે જ્ઞાનકો — યદ્યપિ વહ જ્ઞાન અનેકાકારરૂપસે પ્રગટ હૈ તથાપિ — નહીં ચાહતા (અર્થાત્

જ્ઞાનકો સર્વથા એકાકાર માનકર જ્ઞાનકા અભાવ કરતા હૈ); [અનેકાન્તવિત્ ] ઔર અનેકાન્તકા
જાનનેવાલા તો, [પર્યાયૈઃ તદ્-અનેકતાં પરિમૃશન્ ] પર્યાયોંસે જ્ઞાનકી અનેકતાકો જાનતા
(અનુભવતા) હુઆ, [વૈચિત્ર્યે અપિ અવિચિત્રતામ્ ઉપગતં જ્ઞાનમ્ ] વિચિત્ર હોને પર ભી અવિચિત્રતાકો
પ્રાપ્ત (અર્થાત્ અનેકરૂપ હોને પર ભી એકરૂપ) ઐસે જ્ઞાનકે [સ્વતઃ ક્ષાલિતં ] સ્વતઃ ક્ષાલિત
(સ્વયમેવ ધોયા હુઆ શુદ્ધ) [પશ્યતિ ] અનુભવ કરતા હૈ

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી જ્ઞેયાકારરૂપ (અનેકાકારરૂપ) જ્ઞાનકો મલિન જાનકર, ઉસે

ધોકર — ઉસમેંસે જ્ઞેયાકારોંકો દૂર કરકે, જ્ઞાનકો જ્ઞેયાકારોંસે રહિત એક-આકારરૂપ કરનેકો

ચાહતા હુઆ, જ્ઞાનકા નાશ કરતા હૈ; ઔર અનેકાન્તી તો સત્યાર્થ વસ્તુસ્વભાવકો જાનતા હૈ, ઇસલિયે
જ્ઞાનકા સ્વરૂપસે હી અનેકાકારપના માનતા હૈ.

ઇસપ્રકાર અનેકત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૧.

(અબ, પાઁચવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

પ્રત્યક્ષાલિખિતસ્ફુ ટસ્થિરપરદ્રવ્યાસ્તિતાવંચિતઃ
સ્વદ્રવ્યાનવલોકનેન પરિતઃ શૂન્યઃ પશુર્નશ્યતિ .

સ્વદ્રવ્યાસ્તિતયા નિરૂપ્ય નિપુણં સદ્યઃ સમુન્મજ્જતા
સ્યાદ્વાદી તુ વિશુદ્ધબોધમહસા પૂર્ણો ભવન્ જીવતિ ..૨૫૨..

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

સર્વદ્રવ્યમયં પ્રપદ્ય પુરુષં દુર્વાસનાવાસિતઃ
સ્વદ્રવ્યભ્રમતઃ પશુઃ કિલ પરદ્રવ્યેષુ વિશ્રામ્યતિ .

સ્યાદ્વાદી તુ સમસ્તવસ્તુષુ પરદ્રવ્યાત્મના નાસ્તિતાં
જાનન્નિર્મલશુદ્ધબોધમહિમા સ્વદ્રવ્યમેવાશ્રયેત્ ..૨૫૩..

૧આલિખિત = આલેખન કિયા હુઆ; ચિત્રિત; સ્પર્શિત; જ્ઞાત.

⁷⁶

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [પ્રત્યક્ષ-આલિખિત-

સ્ફુ ટ-સ્થિર-પરદ્રવ્ય-અસ્તિતા-વઞ્ચિતઃ ] પ્રત્યક્ષ ૧આલિખિત ઐસે પ્રગટ (સ્થૂલ) ઔર સ્થિર

( – નિશ્ચલ) પરદ્રવ્યોંકે અસ્તિત્વસે ઠગાયા હુઆ, [સ્વદ્રવ્ય અનવલોકનેન પરિતઃ શૂન્યઃ ] સ્વદ્રવ્યકો

( – સ્વદ્રવ્યકે અસ્તિત્વકો) નહીં દેખતા હોનેસે સમ્પૂર્ણતયા શૂન્ય હોતા હુઆ [નશ્યતિ ] નાશકો પ્રાપ્ત

હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદી તુ ] ઔર સ્યાદ્વાદી તો, [સ્વદ્રવ્ય-અસ્તિતયા નિપુણં નિરૂપ્ય ] આત્માકો
સ્વદ્રવ્યરૂપસે અસ્તિપનેસે નિપુણતયા દેખતા હૈ, ઇસલિયે [સદ્યઃ સમુન્મજ્જતા વિશુદ્ધ-બોધ-મહસા
પૂર્ણઃ ભવન્ ] તત્કાલ પ્રગટ વિશુદ્ધ જ્ઞાનપ્રકાશકે દ્વારા પૂર્ણ હોતા હુઆ [જીવતિ ] જીતા હૈ —

નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા.

ભાવાર્થ : — એકાન્તી બાહ્ય પરદ્રવ્યકો પ્રત્યક્ષ દેખકર ઉસકે અસ્તિત્વકો માનતા હૈ, પરન્તુ

અપને આત્મદ્રવ્યકો ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ નહીં દેખતા, ઇસલિયે ઉસે શૂન્ય માનકર આત્માકા નાશ કરતા
હૈ. સ્યાદ્વાદી તો જ્ઞાનરૂપી તેજસે અપને આત્માકા સ્વદ્રવ્યસે અસ્તિત્વ અવલોકન કરતા હૈ, ઇસલિયે

જીતા હૈ — અપના નાશ નહીં કરતા.

ઇસપ્રકાર સ્વદ્રવ્ય-અપેક્ષાસે અસ્તિત્વકા (-સત્પનેકા) ભંગ કહા હૈ.૨૫૨.

(અબ, છટ્ઠે ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [દુર્વાસનાવાસિતઃ ]

દુર્વાસનાસે (-કુનયકી વાસનાસે) વાસિત હોતા હુઆ, [પુરુષં સર્વદ્રવ્યમયં પ્રપદ્ય ] આત્માકો
સર્વદ્રવ્યમય માનકર, [સ્વદ્રવ્ય-ભ્રમતઃ પરદ્રવ્યેષુ કિલ વિશ્રામ્યતિ ] (પરદ્રવ્યોંમેં) સ્વદ્રવ્યકે ભ્રમસે

Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

ભિન્નક્ષેત્રનિષણ્ણબોધ્યનિયતવ્યાપારનિષ્ઠઃ સદા
સીદત્યેવ બહિઃ પતન્તમભિતઃ પશ્યન્પુમાંસં પશુઃ .

સ્વક્ષેત્રાસ્તિતયા નિરુદ્ધરભસઃ સ્યાદ્વાદવેદી પુન-
સ્તિષ્ઠત્યાત્મનિખાતબોધ્યનિયતવ્યાપારશક્તિ ર્ભવન્ ..૨૫૪..

પરદ્રવ્યોંમેં વિશ્રાન્ત કરતા હૈ; [સ્યાદ્વાદી તુ ] ઔર સ્યાદ્વાદી તો, [સમસ્તવસ્તુષુ પરદ્રવ્યાત્મના નાસ્તિતાં
જાનન્ ] સમસ્ત વસ્તુઓંમેં પરદ્રવ્યસ્વરૂપસે નાસ્તિત્વકો જાનતા હુઆ, [નિર્મલ-શુદ્ધ-બોધ-મહિમા ]
જિસકી શુદ્ધજ્ઞાનમહિમા નિર્મલ હૈ ઐસા વર્તતા હુઆ, [સ્વદ્રવ્યમ્ એવ આશ્રયેત્ ] સ્વદ્રવ્યકા હી
આશ્રય કરતા હૈ.

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી આત્માકો સર્વદ્રવ્યમય માનકર, આત્મામેં જો પરદ્રવ્યકી અપેક્ષાસે

નાસ્તિત્વ હૈ ઉસકા લોપ કરતા હૈ; ઔર સ્યાદ્વાદી તો સમસ્ત પદાર્થોમેં પરદ્રવ્યકી અપેક્ષાસે નાસ્તિત્વ
માનકર નિજ દ્રવ્યમેં રમતા હૈ.

ઇસપ્રકાર પરદ્રવ્યકી અપેક્ષાસે નાસ્તિત્વકા ( – અસત્પનેકા) ભંગ કહા હૈ.૨૫૩.

(અબ, સાતવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [ભિન્ન-ક્ષેત્ર-નિષણ્ણ-

બોધ્ય-નિયત-વ્યાપાર-નિષ્ઠઃ ] ભિન્ન ક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેયપદાર્થોંમેં જો જ્ઞેય-જ્ઞાયક સમ્બન્ધરૂપ નિશ્ચિત
વ્યાપાર હૈ ઉસમેં પ્રવર્તતા હુઆ, [પુમાંસમ્ અભિતઃ બહિઃ પતન્તમ્ પશ્યન્ ] આત્માકો સમ્પૂર્ણતયા
બાહર (પરક્ષેત્રમેં) પડતા દેખકર ( – સ્વક્ષેત્રસે આત્માકા અસ્તિત્વ ન માનકર) [સદા સીદતિ એવ ]

સદા નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદવેદી પુનઃ ] ઔર સ્યાદ્વાદકે જાનનેવાલે તો [સ્વક્ષેત્ર-અસ્તિતયા
નિરુદ્ધ-રભસઃ ] સ્વક્ષેત્રસે અસ્તિત્વકે કારણ જિસકા વેગ રુકા હુઆ હૈ ઐસા હોતા હુઆ (અર્થાત્
સ્વક્ષેત્રમેં વર્તતા હુઆ), [આત્મ-નિખાત-બોધ્ય-નિયત-વ્યાપાર-શક્તિઃ ભવન્ ] આત્મામેં હી
આકારરૂપ હુએ જ્ઞેયોંમેં નિશ્ચિત વ્યાપારકી શક્તિવાલા હોકર, [તિષ્ઠતિ ] ટિકતા હૈ — જીતા હૈ

(નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા).

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી ભિન્ન ક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેય પદાર્થોંકો જાનનેકે કાર્યમેં પ્રવૃત્ત હોને

પર આત્માકો બાહર પડતા હી માનકર, (સ્વક્ષેત્રસે અસ્તિત્વ ન માનકર), અપનેકો નષ્ટ કરતા હૈ;
ઔર સ્યાદ્વાદી તો, ‘પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેયોંકો જાનતા હુઆ અપને ક્ષેત્રમેં રહા હુઆ આત્મા સ્વક્ષેત્રસે
અસ્તિત્વ ધારણ કરતા હૈ’ ઐસા માનતા હુઆ ટિકતા હૈ — નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા.

ઇસપ્રકાર સ્વક્ષેત્રસે અસ્તિત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૪.

(અબ, આઠવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

સ્વક્ષેત્રસ્થિતયે પૃથગ્વિધપરક્ષેત્રસ્થિતાર્થોજ્ઝનાત્
તુચ્છીભૂય પશુઃ પ્રણશ્યતિ ચિદાકારાન્ સહાર્થૈર્વમન્ .

સ્યાદ્વાદી તુ વસન્ સ્વધામનિ પરક્ષેત્રે વિદન્નાસ્તિતાં
ત્યક્તાર્થોઽપિ ન તુચ્છતામનુભવત્યાકારકર્ષી પરાન્ ..૨૫૫..

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

પૂર્વાલમ્બિતબોધ્યનાશસમયે જ્ઞાનસ્ય નાશં વિદન્
સીદત્યેવ ન કિંચનાપિ કલયન્નત્યન્તતુચ્છઃ પશુઃ .

અસ્તિત્વં નિજકાલતોઽસ્ય કલયન્ સ્યાદ્વાદવેદી પુનઃ
પૂર્ણસ્તિષ્ઠતિ બાહ્યવસ્તુષુ મુહુર્ભૂત્વા વિનશ્યત્સ્વપિ ..૨૫૬..

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [સ્વક્ષેત્ર – સ્થિતયે

પૃથગ્વિધ-પરક્ષેત્ર-સ્થિત-અર્થ-ઉજ્ઝનાત્ ] સ્વક્ષેત્રમેં રહનેકે લિયે ભિન્ન-ભિન્ન પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેય
પદાર્થોંકો છોડનેસે, [અર્થૈઃ સહ ચિદ્ આકારાન્ વમન્ ] જ્ઞેય પદાર્થોંકે સાથ ચૈતન્યકે આકારોંકા
ભી વમન કરતા હુઆ (અર્થાત્ જ્ઞેય પદાર્થોંકે નિમિત્તસે ચૈતન્યમેં જો આકાર હોતા હૈ ઉનકો ભી
છોડતા હુઆ) [તુચ્છીભૂય ] તુચ્છ હોકર [પ્રણશ્યતિ ] નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદી તુ ] ઔર
સ્યાદ્વાદી તો [સ્વધામનિ વસન્ ] સ્વક્ષેત્રમેં રહતા હુઆ, [પરક્ષેત્રે નાસ્તિતાં વિદન્ ] પરક્ષેત્રમેં અપના
નાસ્તિત્વ જાનતા હુઆ [ત્યક્ત-અર્થઃ અપિ ] (પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ) જ્ઞેય પદાર્થોંકો છોડતા હુઆ ભી
[પરાન્ આકારકર્ષી ] વહ પર પદાર્થોંમેંસે ચૈતન્યકે આકારોંકો ખીંચતા હૈ (અર્થાત્ જ્ઞેયપદાર્થોંકે
નિમિત્તસે હોનેવાલે ચૈતન્યકે આકારોંકો નહીં છોડતા) [તુચ્છતામ્ અનુભવતિ ન ] ઇસલિયે
તુચ્છતાકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા

ભાવાર્થ : — ‘પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેય પદાર્થોંકે આકારરૂપ ચૈતન્યકે આકાર હોતે હૈં, ઉન્હેં

યદિ મૈં અપના બનાઊઁગા તો સ્વક્ષેત્રમેં હી રહનેકે સ્થાન પર પરક્ષેત્રમેં ભી વ્યાપ્ત હો જાઊઁગા’ ઐસા
માનકર અજ્ઞાની એકાન્તવાદી પરક્ષેત્રમેં રહે હુએ જ્ઞેય પદાર્થોંકે સાથ હી સાથ ચૈતન્યકે આકારોંકો
ભી છોડ દેતા હૈ; ઇસપ્રકાર સ્વયં ચૈતન્યકે આકારોંસે રહિત તુચ્છ હોતા હૈ, નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.

ઔર સ્યાદ્વાદી તો સ્વક્ષેત્રમેં રહતા હુઆ, પરક્ષેત્રમેં અપને નાસ્તિત્વકો જાનતા હુઆ, જ્ઞેય પદાર્થોંકો
છોડકર ભી ચૈતન્યકે આકારોંકો નહીં છોડતા; ઇસલિયે વહ તુચ્છ નહીં હોતા, નષ્ટ નહીં હોતા.

ઇસપ્રકાર પરક્ષેત્રકી અપેક્ષાસે નાસ્તિત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૫.

(અબ, નવવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [પૂર્વ-આલમ્બિત-

Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

અર્થાલમ્બનકાલ એવ કલયન્ જ્ઞાનસ્ય સત્ત્વં બહિ-
ર્જ્ઞેયાલમ્બનલાલસેન મનસા ભ્રામ્યન્ પશુર્નશ્યતિ .

નાસ્તિત્વં પરકાલતોઽસ્ય કલયન્ સ્યાદ્વાદવેદી પુન-
સ્તિષ્ઠત્યાત્મનિખાતનિત્યસહજજ્ઞાનૈકપુંજીભવન્ ..૨૫૭..

બોધ્ય-નાશ-સમયે જ્ઞાનસ્ય નાશં વિદન્ ] પૂર્વાલમ્બિત જ્ઞેય પદાર્થોંકે નાશકે સમય જ્ઞાનકા ભી નાશ
જાનતા હુઆ, [ન કિઞ્ચન અપિ કલયન્ ] ઔર ઇસપ્રકાર જ્ઞાનકો કુછ ભી (વસ્તુ) ન જાનતા
હુઆ (અર્થાત્ જ્ઞાનવસ્તુકા અસ્તિત્વ હી નહીં માનતા હુઆ), [અત્યન્તતુચ્છઃ ] અત્યન્ત તુચ્છ હોતા
હુઆ [સીદતિ એવ ] નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદવેદી પુનઃ ] ઔર સ્યાદ્વાદકા જ્ઞાતા તો [અસ્ય
નિજ-કાલતઃ અસ્તિત્વં કલયન્ ] આત્માકા નિજ કાલસે અસ્તિત્વ જાનતા હુઆ, [બાહ્યવસ્તુષુ મુહુઃ
ભૂત્વા વિનશ્યત્સુ અપિ ] બાહ્ય વસ્તુએં બારમ્બાર હોકર નાશકો પ્રાપ્ત હોતી હૈં, ફિ ર ભી [પૂર્ણઃ તિષ્ઠતિ ]
સ્વયં પૂર્ણ રહતા હૈ

ભાવાર્થ : — પહલે જિન જ્ઞેય પદાર્થોંકો જાને થે વે ઉત્તર કાલમેં નષ્ટ હો ગયે; ઉન્હેં દેખકર

એકાન્તવાદી અપને જ્ઞાનકા ભી નાશ માનકર અજ્ઞાની હોતા હુઆ આત્માકા નાશ કરતા હૈ. ઔર

સ્યાદ્વાદી તો, જ્ઞેય પદાર્થોકે નષ્ટ હોને પર ભી, અપના અસ્તિત્વ અપને કાલસે હી માનતા હુઆ નષ્ટ
નહીં હોતા.

ઇસપ્રકાર સ્વકાલકી અપેક્ષાસે અસ્તિત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૬.

(અબ, દશવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ અજ્ઞાની એકાન્તવાદી, [અર્થ-આલમ્બન-કાલે એવ

જ્ઞાનસ્ય સત્ત્વં કલયન્ ] જ્ઞેયપદાર્થોંકે આલમ્બન કાલમેં હી જ્ઞાનકા અસ્તિત્વ જાનતા હુઆ, [બહિઃ
જ્ઞેય-આલમ્બન-લાલસેન-મનસા ભ્રામ્યન્ ] બાહ્ય જ્ઞેયોંકે આલમ્બનકી લાલસાવાલે ચિત્તસે (બાહર)
ભ્રમણ કરતા હુઆ [નશ્યતિ ] નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદવેદી પુનઃ ] ઔર સ્યાદ્વાદકા જ્ઞાતા
તો [પરકાલતઃ અસ્ય નાસ્તિત્વં કલયન્ ] પર કાલસે આત્માકા નાસ્તિત્વ જાનતા હુઆ, [આત્મ-
નિખાત-નિત્ય-સહજ-જ્ઞાન-એક-પુઞ્જીભવન્ ] આત્મામેં દૃઢતયા રહા હુઆ નિત્ય સહજ જ્ઞાનકે
પુંજરૂપ વર્તતા હુઆ [તિષ્ઠતિ ] ટિકતા હૈ — નષ્ટ નહીં હોતા.

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી જ્ઞેયોંકે આલમ્બનકાલમેં હી જ્ઞાનકા સત્પના જાનતા હૈ, ઇસલિયે

જ્ઞેયોંકે આલમ્બનમેં મનકો લગાકર બાહર ભ્રમણ કરતા હુઆ નષ્ટ હો જાતા હૈ. સ્યાદ્વાદી તો પર

જ્ઞેયોંકે કાલસે અપને નાસ્તિત્વકો જાનતા હૈ, અપને હી કાલસે અપને અસ્તિત્વકો જાનતા હૈ;
ઇસલિયે જ્ઞેયોંસે ભિન્ન ઐસા જ્ઞાનકે પુંજરૂપ વર્તતા હુઆ નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા.

ઇસપ્રકાર પરકાલકી અપેક્ષાસે નાસ્તિત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૭.

Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

વિશ્રાન્તઃ પરભાવભાવકલનાન્નિત્યં બહિર્વસ્તુષુ
નશ્યત્યેવ પશુઃ સ્વભાવમહિમન્યેકાન્તનિશ્ચેતનઃ
સર્વસ્માન્નિયતસ્વભાવભવનજ્ઞાનાદ્વિભક્તો ભવન્
સ્યાદ્વાદી તુ ન નાશમેતિ સહજસ્પષ્ટીકૃતપ્રત્યયઃ ..૨૫૮..

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

અધ્યાસ્યાત્મનિ સર્વભાવભવનં શુદ્ધસ્વભાવચ્યુતઃ
સર્વત્રાપ્યનિવારિતો ગતભયઃ સ્વૈરં પશુઃ ક્રીડતિ .

સ્યાદ્વાદી તુ વિશુદ્ધ એવ લસતિ સ્વસ્ય સ્વભાવં ભરા-
દારૂઢઃ પરભાવભાવવિરહવ્યાલોકનિષ્કમ્પિતઃ ..૨૫૯..

૧ભવન = અસ્તિત્વ; પરિણમન.

(અબ, ગ્યારહવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] અર્થાત્ એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [પરભાવ-ભાવ-કલનાત્ ]

પરભાવોંકે ૧ભવનકો હી જાનતા હૈ (ઇસપ્રકાર પરભાવસે હી અપના અસ્તિત્વ માનતા હૈ,)

ઇસલિયે [નિત્યં બહિઃ-વસ્તુષુ વિશ્રાન્તઃ ] સદા બાહ્ય વસ્તુઓંમેં વિશ્રામ કરતા હુઆ, [સ્વભાવ-
મહિમનિ એકાન્ત-નિશ્ચેતનઃ ] (અપને) સ્વભાવકી મહિમામેં અત્યન્ત નિશ્ચેતન (જડ) વર્તતા
હુઆ, [નશ્યતિ એવ ] નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [સ્યાદ્વાદી તુ ] ઔર સ્યાદ્વાદી તો [નિયત-સ્વભાવ-
ભવન-જ્ઞાનાત્ સર્વસ્માત્ વિભક્તઃ ભવન્ ] (અપને) નિયત સ્વભાવકે ભવનસ્વરૂપ જ્ઞાનકે કારણ
સબ (પરભાવોં) સે ભિન્ન વર્તતા હુઆ, [સહજ-સ્પષ્ટીકૃત-પ્રત્યયઃ ] જિસને સહજ સ્વભાવકા
પ્રતીતિરૂપ જ્ઞાતૃત્વ સ્પષ્ટ — પ્રત્યક્ષ — અનુભવરૂપ કિયા હૈ ઐસા હોતા હુઆ, [નાશમ્ એતિ ન ]

નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા.

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી પરભાવોંસે હી અપના સત્પના માનતા હૈ, ઇસલિયે બાહ્ય

વસ્તુઓંમેં વિશ્રામ કરતા હુઆ, આત્માકા નાશ કરતા હૈ; ઔર સ્યાદ્વાદી તો, જ્ઞાનભાવ જ્ઞેયાકાર
હોને પર ભી જ્ઞાનભાવકા સ્વભાવસે અસ્તિત્વ જાનતા હુઆ, આત્માકા નાશ નહીં કરતા.

ઇસપ્રકાર સ્વ – ભાવકી (અપને ભાવકી) અપેક્ષાસે અસ્તિત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૮.

(અબ, બારહવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ અજ્ઞાની એકાન્તવાદી, [સર્વ-ભાવ-ભવનં આત્મનિ

Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

પ્રાદુર્ભાવવિરામમુદ્રિતવહજ્જ્ઞાનાંશનાનાત્મના
નિર્જ્ઞાનાત્ક્ષણભંગસંગપતિતઃ પ્રાયઃ પશુર્નશ્યતિ .

સ્યાદ્વાદી તુ ચિદાત્મના પરિમૃશંશ્ચિદ્વસ્તુ નિત્યોદિતં
ટંકોત્કીર્ણઘનસ્વભાવમહિમ જ્ઞાનં ભવન્ જીવતિ ..૨૬૦..

૧ક્ષણભંગ = ક્ષણ-ક્ષણમેં હોતા હુઆ નાશ; ક્ષણભંગુરતા; અનિત્યતા.

અધ્યાસ્ય શદ્ધ-સ્વભાવ-ચ્યુતઃ ] સર્વ ભાવરૂપ ભવનકા આત્મામેં અધ્યાસ કરકે (અર્થાત્ આત્મા સર્વ
જ્ઞેય પદાર્થોંકે ભાવરૂપ હૈ, ઐસા માનકર) શુદ્ધ સ્વભાવસે ચ્યુત હોતા હુઆ, [અનિવારિતઃ સર્વત્ર અપિ
સ્વૈરં ગતભયઃ ક્રીડતિ ] કિસી પરભાવકો શેષ રખે બિના સર્વ પરભાવોંમેં સ્વચ્છન્દતાપૂર્વક નિર્ભયતાસે
(નિઃશંકતયા) ક્રીડા કરતા હૈ; [સ્યાદ્વાદી તુ ] ઔર સ્યાદ્વાદી તો [સ્વસ્ય સ્વભાવં ભરાત્ આરૂઢઃ ]
અપને સ્વભાવમેં અત્યન્ત આરૂઢ હોતા હુઆ, [પરભાવ-ભાવ-વિરહ-વ્યાલોક-નિષ્કમ્પિતઃ ]
પરભાવરૂપ ભવનકે અભાવકી દૃષ્ટિકે કારણ (અર્થાત્ આત્મા પરદ્રવ્યોંકે ભાવરૂપસે નહીં હૈ — ઐસા

જાનતા હોનેસે) નિષ્કમ્પ વર્તતા હુઆ, [વિશુદ્ધઃ એવ લસતિ ] શુદ્ધ હી વિરાજિત રહતા હૈ

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી સર્વ પરભાવોંકો નિજરૂપ જાનકર અપને શુદ્ધ સ્વભાવસે ચ્યુત

હોતા હુઆ સર્વત્ર (સર્વ પરભાવોંમેં) સ્વેચ્છાચારિતાસે નિઃશંકતયા પ્રવૃત્ત હોતા હૈ; ઔર સ્યાદ્વાદી તો,
પરભાવોંકો જાનતા હુઆ ભી, અપને શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવકો સર્વ પરભાવોંસે ભિન્ન અનુભવ કરતા હુઆ,
શોભિત હોતા હૈ.

ઇસપ્રકાર પરભાવકી અપેક્ષાસે નાસ્તિત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૫૯.

(અબ, તેરહવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [પ્રાદુર્ભાવ-વિરામ-મુદ્રિત-

વહત્-જ્ઞાન-અંશ-નાના-આત્મના નિર્જ્ઞાનાત્ ] ઉત્પાદ-વ્યયસે લક્ષિત ઐસે બહતે ( – પરિણમિત હોતે)

હુએ જ્ઞાનકે અંશરૂપ અનેકાત્મકતાકે દ્વારા હી (આત્માકા) નિર્ણય અર્થાત્ જ્ઞાન કરતા હુઆ,
[ક્ષણભઙ્ગ-સંગ-પતિતઃ ] ૧ક્ષણભંગકે સંગમેં પડા હુઆ, [પ્રાયઃ નશ્યતિ ] બહુલતાસે નાશકો પ્રાપ્ત

હોતા હૈ, [સ્યાદ્વાદી તુ ] ઔર સ્યાદ્વાદી તો [ચિદ્-આત્મના ચિદ્-વસ્તુ નિત્ય-ઉદિતં પરિમૃશન્ ]
ચૈતન્યાત્મકતાકે દ્વારા ચૈતન્યવસ્તુકો નિત્ય-ઉદિત અનુભવ કરતા હુઆ, [ટંકોત્કીર્ણ-ઘન-સ્વભાવ-
મહિમ જ્ઞાનં ભવન્ ] ટંકોત્કીર્ણઘનસ્વભાવ (ટંકોત્કીર્ણ પિંડરૂપ સ્વભાવ) જિસકી મહિમા હૈ ઐસે
જ્ઞાનરૂપ વર્તતા હુઆ, [જીવતિ ] જીતા હૈ.

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી જ્ઞેયોંકે આકારાનુસાર જ્ઞાનકો ઉત્પન્ન ઔર નષ્ટ હોતા હુઆ દેખકર,

Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

ટંકોત્કીર્ણવિશુદ્ધબોધવિસરાકારાત્મતત્ત્વાશયા
વાંછત્યુચ્છલદચ્છચિત્પરિણતેર્ભિન્નં પશુઃ કિંચન .

જ્ઞાનં નિત્યમનિત્યતાપરિગમેઽપ્યાસાદયત્યુજ્જ્વલં
સ્યાદ્વાદી તદનિત્યતાં પરિમૃશંશ્ચિદ્વસ્તુવૃત્તિક્રમાત્ ..૨૬૧..

અનિત્ય પર્યાયોંકે દ્વારા આત્માકો સર્વથા અનિત્ય માનતા હુઆ, અપનેકો નષ્ટ કરતા હૈ; ઔર સ્યાદ્વાદી
તો, યદ્યપિ જ્ઞાન જ્ઞેયાનુસાર ઉત્પન્ન-વિનષ્ટ હોતા હૈ ફિ ર ભી, ચૈતન્યભાવકા નિત્ય ઉદય અનુભવ કરતા
હુઆ જીતા હૈ — નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા.

ઇસપ્રકાર નિત્યત્વકા ભંગ કહા હૈ.૨૬૦.

(અબ, ચૌદહવેં ભંગકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : — )

શ્લોકાર્થ : — [પશુઃ ] પશુ અર્થાત્ એકાન્તવાદી અજ્ઞાની, [ટંકોત્કીર્ણ વિશુદ્ધબોધ-

વિસર-આકાર-આત્મ-તત્ત્વ-આશયા ] ટંકોત્કીર્ણ વિશુદ્ધ જ્ઞાનકે વિસ્તારરૂપ એક-આકાર
(સર્વથા નિત્ય) આત્મતત્ત્વકી આશાસે, [ઉચ્છલત્-અચ્છ-ચિત્પરિણતેઃ ભિન્નં કિઞ્ચન
વાઞ્છતિ ] ઉછલતી હુઈ નિર્મલ ચૈતન્યપરિણતિસે ભિન્ન કુછ (આત્મતત્ત્વકો) ચાહતા હૈ (કિન્તુ
ઐસા કોઈ આત્મતત્ત્વ હૈ નહીં); [સ્યાદ્વાદી ] ઔર સ્યાદ્વાદી તો, [ચિદ્-વસ્તુ-વૃત્તિ-ક્રમાત્ તદ્-
અનિત્યતાં પરિમૃશન્ ] ચૈતન્યવસ્તુકી વૃત્તિકે ( – પરિણતિકે, પર્યાયકે) ક્રમ દ્વારા ઉસકી

અનિત્યતાકા અનુભવ કરતા હુઆ, [નિત્યમ્ જ્ઞાનં અનિત્યતા પરિગમે અપિ ઉજ્જ્વલં આસાદયતિ ]
નિત્ય ઐસે જ્ઞાનકો અનિત્યતાસે વ્યાપ્ત હોને પર ભી ઉજ્જ્વલ ( – નિર્મલ) માનતા હૈ — અનુભવ

કરતા હૈ.

ભાવાર્થ : — એકાન્તવાદી જ્ઞાનકો સર્વથા એકાકાર — નિત્ય પ્રાપ્ત કરનેકી વાઁછાસે,

ઉત્પન્ન હોનેવાલી ઔર નાશ હોનેવાલી ચૈતન્યપરિણતિસે પૃથક્ કુછ જ્ઞાનકો ચાહતા હૈ; પરન્તુ
પરિણામકે અતિરિક્ત કોઈ પૃથક્ પરિણામી તો નહીં હોતા. સ્યાદ્વાદી તો યહ માનતા હૈ કિ —

યદ્યપિ દ્રવ્યાપેક્ષાસે જ્ઞાન નિત્ય હૈ તથાપિ ક્રમશઃ ઉત્પન્ન હોનેવાલી ઔર નષ્ટ હોનેવાલી
ચૈતન્યપરિણતિકે ક્રમકે કારણ જ્ઞાન અનિત્ય ભી હૈ; ઐસા હી વસ્તુસ્વભાવ હૈ.

ઇસપ્રકાર અનિત્યત્વકા ભંગ કહા ગયા.૨૬૧.

‘પૂર્વોક્ત પ્રકારસે અનેકાંત, અજ્ઞાનસે મૂઢ જીવોંકો જ્ઞાનમાત્ર આત્મતત્ત્વ પ્રસિદ્ધ કર દેતા

હૈ — સમઝા દેતા હૈ’ ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહા જાતા હૈ : —

< Previous Page Next Page >