Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 17-26 ; Gatha: 17-30.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 34

 

Page 48 of 642
PDF/HTML Page 81 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
દર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈસ્ત્રિભિઃ પરિણતત્વતઃ .
એકોઽપિ ત્રિસ્વભાવત્વાદ્વયવહારેણ મેચકઃ ..૧૭..
(અનુષ્ટુભ્)
પરમાર્થેન તુ વ્યક્તજ્ઞાતૃત્વજ્યોતિષૈકકઃ .
સર્વભાવાન્તરધ્વંસિસ્વભાવત્વાદમેચકઃ ..૧૮..
(અનુષ્ટુભ્)
આત્મનશ્ચિન્તયૈવાલં મેચકામેચકત્વયોઃ .
દર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈઃ સાધ્યસિદ્ધિર્ન ચાન્યથા ..૧૯..
શ્લોકાર્થ :[એકઃ અપિ ] આત્મા એક હૈ, તથાપિ [વ્યવહારેણ ] વ્યવહારદૃષ્ટિસે દેખા
જાય તો [ત્રિસ્વભાવત્વાત્ ] તીન-સ્વભાવરૂપતાકે કારણ [મેચકઃ ] અનેકાકારરૂપ (‘મેચક’)
હૈ, [દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રૈઃ ત્રિભિઃ પરિણતત્વતઃ ] ક્યોંકિ વહ દર્શન, જ્ઞાન ઔર ચારિત્ર
ઇન તીન
ભાવોંરૂપ પરિણમન કરતા હૈ .
ભાવાર્થ :શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિક નયસે આત્મા એક હૈ; જબ ઇસ નયકો પ્રધાન કરકે કહા જાતા
હૈ તબ પર્યાયાર્થિક નય ગૌણ હો જાતા હૈ, ઇસલિએ એકકો તીનરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ કહના
સો વ્યવહાર હુઆ, અસત્યાર્થ ભી હુઆ
. ઇસપ્રકાર વ્યવહારનયસે આત્માકો દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રરૂપ
પરિણામોંકે કારણ ‘મેચક’ કહા હૈ .૧૭.
અબ, પરમાર્થનયસે કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[પરમાર્થેન તુ ] શુદ્ધ નિશ્ચયનયસે દેખા જાયે તો [વ્યક્ત -જ્ઞાતૃત્વ-જ્યોતિષા ]
પ્રગટ જ્ઞાયકત્વજ્યોતિમાત્રસે [એકકઃ ] આત્મા એકસ્વરૂપ હૈ, [સર્વ-ભાવાન્તર-ધ્વંસિ-સ્વભાવત્વાત્ ]
ક્યોંકિ શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિક નયસે સર્વ અન્યદ્રવ્યકે સ્વભાવ તથા અન્યકે નિમિત્તસે હોનેવાલે વિભાવોંકો
દૂર કરનેરૂપ ઉસકા સ્વભાવ હૈ, ઇસલિયે વહ [અમેચકઃ ] ‘અમેચક’ હૈ
શુદ્ધ એકાકાર હૈ .
ભાવાર્થ :ભેદદૃષ્ટિકો ગૌણ કરકે અભેદદૃષ્ટિસે દેખા જાયે તો આત્મા એકાકાર હી હૈ,
વહી અમેચક હૈ .૧૮.
આત્માકો પ્રમાણ-નયસે મેચક, અમેચક કહા હૈ, ઉસ ચિન્તાકો મિટાકર જૈસે સાધ્યકી
સિદ્ધિ હો વૈસા કરના ચાહિએ, યહ આગેકે શ્લોકમેં કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[આત્મનઃ ] યહ આત્મા [મેચક-અમેચકત્વયોઃ ] મેચક હૈભેદરૂપ

Page 49 of 642
PDF/HTML Page 82 of 675
single page version

જહ ણામ કો વિ પુરિસો રાયાણં જાણિઊણ સદ્દહદિ .
તો તં અણુચરદિ પુણો અત્થત્થીઓ પયત્તેણ ..૧૭..
એવં હિ જીવરાયા ણાદવ્વો તહ ય સદ્દહેદવ્વો .
અણુચરિદવ્વો ય પુણો સો ચેવ દુ મોક્ખકામેણ ..૧૮..
યથા નામ કોઽપિ પુરુષો રાજાનં જ્ઞાત્વા શ્રદ્દધાતિ .
તતસ્તમનુચરતિ પુનરર્થાર્થિકઃ પ્રયત્નેન ..૧૭..
એવં હિ જીવરાજો જ્ઞાતવ્યસ્તથૈવ શ્રદ્ધાતવ્યઃ .
અનુચરિતવ્યશ્ચ પુનઃ સ ચૈવ તુ મોક્ષકામેન ..૧૮..
7
અનેકાકાર હૈ તથા અમેચક હૈઅભેદરૂપ એકાકાર હૈ [ચિન્તયા એવ અલં ] ઐસી ચિન્તાસે તો
બસ હો . [સાધ્યસિદ્ધિઃ ] સાધ્ય આત્માકી સિદ્ધિ તો [દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રૈઃ ] દર્શન, જ્ઞાન ઔર
ચારિત્રઇન તીન ભાવોંસે હી હોતી હૈ, [ ન ચ અન્યથા ] અન્ય પ્રકારસે નહીં (યહ નિયમ હૈ) .
ભાવાર્થ :આત્માકે શુદ્ધ સ્વભાવકી સાક્ષાત્ પ્રાપ્તિ અથવા સર્વથા મોક્ષ વહ સાધ્ય હૈ .
આત્મા મેચક હૈ યા અમેચક, ઐસે વિચાર હી માત્ર કરતે રહનેસે વહ સાધ્ય સિદ્ધ નહીં હોતા; પરન્તુ
દર્શન અર્થાત્ શુદ્ધ સ્વભાવકા અવલોકન, જ્ઞાન અર્થાત્ શુદ્ધ સ્વભાવકા પ્રત્યક્ષ જાનના ઔર ચારિત્ર
અર્થાત્ શુદ્ધ સ્વભાવમેં સ્થિરતાસે હી સાધ્યકી સિદ્ધિ હોતી હૈ
. યહી મોક્ષમાર્ગ હૈ, અન્ય નહીં .
વ્યવહારીજન પર્યાયમેંભેદમેં સમઝતે હૈં, ઇસલિયે યહાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રકે ભેદસે સમઝાયા
હૈ .૧૯.
અબ, ઇસી પ્રયોજનકો દો ગાથાઓંમેં દૃષ્ટાન્તપૂર્વક કહતે હૈં :
જ્યોં પુરુષ કોઈ નૃપતિકો ભી, જાનકર શ્રદ્ધા કરે .
ફિ ર યત્નસે ધન-અર્થ વો, અનુચરણ રાજાકા કરૈ ..૧૭..
જીવરાજકો યોં જાનના, ફિ ર શ્રદ્ધના ઇસ રીતિસે .
ઉસકા હી કરના અનુચરણ, ફિ ર મોક્ષ-અર્થી યત્નસે ..૧૮..
ગાથાર્થ :[યથા નામ ] જૈસે [કઃ અપિ ] કોઈ [અર્થાર્થિકઃ પુરુષઃ ] ધનકા અર્થી

Page 50 of 642
PDF/HTML Page 83 of 675
single page version

યથા હિ કશ્ચિત્પુરુષોઽર્થાર્થી પ્રયત્નેન પ્રથમમેવ રાજાનં જાનીતે, તતસ્તમેવ શ્રદ્ધત્તે,
તતસ્તમેવાનુચરતિ, તથાત્મના મોક્ષાર્થિના પ્રથમમેવાત્મા જ્ઞાતવ્યઃ, તતઃ સ એવ શ્રદ્ધાતવ્યઃ, તતઃ
સ એવાનુચરિતવ્યશ્ચ, સાધ્યસિદ્ધેસ્તથાન્યથોપપત્ત્યનુપપત્તિભ્યામ
. તત્ર યદાત્મનોઽનુભૂયમાનાનેક-
ભાવસંક રેઽપિ પરમવિવેકકૌશલેનાયમહમનુભૂતિરિત્યાત્મજ્ઞાનેન સંગચ્છમાનમેવ તથેતિપ્રત્યયલક્ષણં
શ્રદ્ધાનમુત્પ્લવતે તદા સમસ્તભાવાન્તરવિવેકેન નિઃશંક મવસ્થાતું શક્યત્વાદાત્માનુચરણ-
મુત્પ્લવમાનમાત્માનં સાધયતીતિ સાધ્યસિદ્ધેસ્તથોપપત્તિઃ
. યદા ત્વાબાલગોપાલમેવ સકલકાલમેવ
પુરુષ [રાજાનં ] રાજાકો [જ્ઞાત્વા ] જાનકર [શ્રદ્દધાતિ ] શ્રદ્ધા કરતા હૈ, [તતઃ પુનઃ ] તત્પશ્ચાત્
[તં પ્રયત્નેન અનુચરતિ ] ઉસકા પ્રયત્નપૂર્વક અનુચરણ કરતા હૈ અર્થાત્ ઉસકી સુન્દર રીતિસે સેવા
કરતા હૈ, [એવં હિ ] ઇસીપ્રકાર [મોક્ષકામેન ] મોક્ષકે ઇચ્છુકકો [જીવરાજઃ ] જીવરૂપી રાજાકો
[જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિએ, [પુનઃ ચ ] ઔર ફિ ર [તથા એવ ] ઇસીપ્રકાર [શ્રદ્ધાતવ્યઃ ] ઉસકા
શ્રદ્ધાન કરના ચાહિએ [તુ ચ ] ઔર તત્પશ્ચાત્ [ સ એવ અનુચરિતવ્યઃ ] ઉસીકા અનુસરણ કરના
ચાહિએ અર્થાત્ અનુભવકે દ્વારા તન્મય હો જાના ચાહિયે
.
ટીકા :નિશ્ચયસે જૈસે કોઈ ધનકા અર્થી પુરુષ બહુત ઉદ્યમસે પહલે તો રાજાકો
જાને કિ યહ રાજા હૈ, ફિ ર ઉસીકા શ્રદ્ધાન કરે કિ ‘યહ અવશ્ય રાજા હી હૈ, ઇસકી સેવા
કરનેસે અવશ્ય ધનકી પ્રાપ્તિ હોગી’ ઔર તત્પશ્ચાત્ ઉસીકા અનુચરણ કરે, સેવા કરે, આજ્ઞામેં
રહે, ઉસે પ્રસન્ન કરે; ઇસીપ્રકાર મોક્ષાર્થી પુરુષકો પહલે તો આત્માકો જાનના ચાહિએ, ઔર
ફિ ર ઉસીકા શ્રદ્ધાન કરના ચાહિયે કિ ‘યહી આત્મા હૈ, ઇસકા આચરણ કરનેસે અવશ્ય
કર્મોંસે છૂટા જા સકેગા’ ઔર તત્પશ્ચાત્ ઉસીકા અનુચરણ કરના ચાહિએ
અનુભવકે દ્વારા
ઉસમેં લીન હોના ચાહિએ; ક્યોંકિ સાધ્ય જો નિષ્કર્મ અવસ્થારૂપ અભેદ શુદ્ધસ્વરૂપ ઉસકી
સિદ્ધિકી ઇસીપ્રકાર ઉપપત્તિ હૈ, અન્યથા અનુપપત્તિ હૈ (અર્થાત્ ઇસીપ્રકારસે સાધ્યકી સિદ્ધિ
હોતી હૈ, અન્ય પ્રકારસે નહીં)
.
(ઇસી બાતકો વિશેષ સમઝાતે હૈં :) જબ આત્માકો, અનુભવમેં આનેવાલે અનેક
પર્યાયરૂપ ભેદભાવોંકે સાથ મિશ્રિતતા હોને પર ભી સર્વ પ્રકારસે ભેદજ્ઞાનમેં પ્રવીણતાસે ‘જો યહ
અનુભૂતિ હૈ સો હી મૈં હૂઁ’ ઐસે આત્મજ્ઞાનસે પ્રાપ્ત હોનેવાલા, યહ આત્મા જૈસા જાના વૈસા હી
હૈ ઇસપ્રકારકી પ્રતીતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા, શ્રદ્ધાન ઉદિત હોતા હૈ તબ સમસ્ત
અન્યભાવોંકા ભેદ હોનેસે નિઃશંક સ્થિર હોનેમેં સમર્થ હોનેસે આત્માકા આચરણ ઉદય હોતા
હુઆ આત્માકો સાધતા હૈ
. ઐસે સાધ્ય આત્માકી સિદ્ધિકી ઇસપ્રકાર ઉપપત્તિ હૈ .
પરન્તુ જબ ઐસા અનુભૂતિસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા આબાલગોપાલ સબકે સદાકાલ સ્વયં હી

Page 51 of 642
PDF/HTML Page 84 of 675
single page version

સ્વયમેવાનુભૂયમાનેઽપિ ભગવત્યનુભૂત્યાત્મન્યાત્મન્યનાદિબન્ધવશાત્ પરૈઃ સમમેકત્વાધ્યવસાયેન
વિમૂઢસ્યાયમહમનુભૂતિરિત્યાત્મજ્ઞાનં નોત્પ્લવતે, તદભાવાદજ્ઞાતખરશૃંગશ્રદ્ધાનસમાનત્વાત્ શ્રદ્ધાનમપિ
નોત્પ્લવતે, તદા સમસ્તભાવાન્તરવિવેકેન નિઃશંક મવસ્થાતુમશક્યત્વાદાત્માનુચરણમનુત્પ્લવમાનં
નાત્માનં સાધયતીતિ સાધ્યસિદ્ધેરન્યથાનુપપત્તિઃ
.
(માલિની)
કથમપિ સમુપાત્તત્રિત્વમપ્યેકતાયા
અપતિતમિદમાત્મજ્યોતિરુદ્ગચ્છદચ્છમ
.
સતતમનુભવામોઽનન્તચૈતન્યચિહ્નં
ન ખલુ ન ખલુ યસ્માદન્યથા સાધ્યસિદ્ધિઃ
..૨૦..
અનુભવમેં આનેપર ભી અનાદિ બન્ધકે વશ પર (દ્રવ્યોં)કે સાથ એકત્વકે નિશ્ચયસે મૂઢઅજ્ઞાની
જનકો ‘જો યહ અનુભૂતિ હૈ વહી મૈં હૂઁ’ ઐસા આત્મજ્ઞાન ઉદિત નહીં હોતા ઔર ઉસકે અભાવસે,
અજ્ઞાતકા શ્રદ્ધાન ગધેકે સીંગકે શ્રદ્ધાન સમાન હૈ ઇસલિએ, શ્રદ્ધાન ભી ઉદિત નહીં હોતા તબ
સમસ્ત અન્યભાવોંકે ભેદસે આત્મામેં નિઃશંક સ્થિર હોનેકી અસમર્થતાકે કારણ આત્માકા આચરણ
ઉદિત ન હોનેસે આત્માકો નહીં સાધ સકતા
. ઇસપ્રકાર સાધ્ય આત્માકી સિદ્ધિકી અન્યથા
અનુપપત્તિ હૈ .
ભાવાર્થ :સાધ્ય આત્માકી સિદ્ધિ દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રસે હી હૈ, અન્ય પ્રકારસે નહીં .
ક્યોંકિ :પહલે તો આત્માકો જાને કિ યહ જો જાનનેવાલા અનુભવમેં આતા હૈ સો મૈં હૂઁ .
ઇસકે બાદ ઉસકી પ્રતીતિરૂપ શ્રદ્ધાન હોતા હૈ; ક્યોંકિ જાને બિના કિસકા શ્રદ્ધાન કરેગા ?
તત્પશ્ચાત્ સમસ્ત અન્યભાવોંસે ભેદ કરકે અપનેમેં સ્થિર હો
.ઇસપ્રકાર સિદ્ધિ હોતી હૈ . કિન્તુ
યદિ જાને હી નહીં, તો શ્રદ્ધાન ભી નહીં હો સકતા; ઔર ઐસી સ્થિતિમેં સ્થિરતા કહાઁ કરેગા ?
ઇસલિયે યહ નિશ્ચય હૈ કિ અન્ય પ્રકારસે સિદ્ધિ નહીં હોતી
..૧૭-૧૮..
અબ, ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :આચાર્ય કહતે હૈં કિ[અનન્તચૈતન્યચિહ્નં ] અનન્ત (અવિનશ્વર) ચૈતન્ય
જિસકા ચિહ્ન હૈ ઐસી [ઇદમ્ આત્મજ્યોતિઃ ] ઇસ આત્મજ્યોતિકા [સતતમ્ અનુભવામઃ ] હમ
નિરન્તર અનુભવ કરતે હૈં, [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [અન્યથા સાધ્યસિદ્ધિઃ ન ખલુ ન ખલુ ] ઉસકે
અનુભવકે બિના અન્ય પ્રકારસે સાધ્ય આત્માકી સિદ્ધિ નહીં હોતી
. વહ આત્મજ્યોતિ ઐસી હૈ કિ
[કથમ્ અપિ સમુપાત્તત્રિત્વમ્ અપિ એકતાયાઃ અપતિતમ્ ] જિસને કિસી પ્રકારસે ત્રિત્વ અઙ્ગીકાર

Page 52 of 642
PDF/HTML Page 85 of 675
single page version

નનુ જ્ઞાનતાદાત્મ્યાદાત્મા જ્ઞાનં નિત્યમુપાસ્ત એવ, કુતસ્તદુપાસ્યત્વેનાનુશાસ્યત ઇતિ ચેત્,
તન્ન, યતો ન ખલ્વાત્મા જ્ઞાનતાદાત્મ્યેઽપિ ક્ષણમપિ જ્ઞાનમુપાસ્તે, સ્વયમ્બુદ્ધબોધિતબુદ્ધત્વકારણ-
પૂર્વકત્વેન જ્ઞાનસ્યોત્પત્તેઃ
. તર્હિ તત્કારણાત્પૂર્વમજ્ઞાન એવાત્મા નિત્યમેવાપ્રતિબુદ્ધત્વાત્ ? એવમેતત.
તર્હિ કિયન્તં કાલમયમપ્રતિબુદ્ધો ભવતીત્યભિધીયતામ
કમ્મે ણોકમ્મમ્હિ ય અહમિદિ અહકં ચ કમ્મ ણોકમ્મં .
જા એસા ખલુ બુદ્ધી અપ્પડિબુદ્ધો હવદિ તાવ ..૧૯..
કિયા હૈ તથાપિ જો એકત્વસે ચ્યુત નહીં હુઈ ઔર [અચ્છમ્ ઉદ્ગચ્છત્ ] જો નિર્મલતાસે ઉદયકો
પ્રાપ્ત હો રહી હૈ
.
ભાવાર્થ :આચાર્ય કહતે હૈં કિ જિસે કિસી પ્રકાર પર્યાયદૃષ્ટિસે ત્રિત્વ પ્રાપ્ત હૈ તથાપિ
શુદ્ધદ્રવ્યદૃષ્ટિસે જો એકત્વસે રહિત નહીં હુઈ તથા જો અનન્ત ચૈતન્યસ્વરૂપ નિર્મલ ઉદયકો પ્રાપ્ત
હો રહી હૈ ઐસી આત્મજ્યોતિકા હમ નિરન્તર અનુભવ કરતે હૈં
. યહ કહનેકા આશય યહ ભી
જાનના ચાહિએ કિ જો સમ્યગ્દૃષ્ટિ પુરુષ હૈં વે, જૈસા હમ અનુભવ કરતે હૈં વૈસા અનુભવ કરેં .૨૦.
ટીકા :અબ, કોઈ તર્ક કરે કિ આત્મા તો જ્ઞાનકે સાથ તાદાત્મ્યસ્વરૂપ હૈ, અલગ
નહીં હૈ, ઇસલિયે વહ જ્ઞાનકા નિત્ય સેવન કરતા હી હૈ; તબ ફિ ર ઉસે જ્ઞાનકી ઉપાસના કરનેકી
શિક્ષા ક્યોં દી જાતી હૈ ? ઉસકા સમાધાન યહ હૈ :
ઐસા નહીં હૈ . યદ્યપિ આત્મા જ્ઞાનકે સાથ
તાદાત્મ્યસ્વરૂપ હૈ તથાપિ વહ એક ક્ષણમાત્ર ભી જ્ઞાનકા સેવન નહીં કરતા; ક્યોંકિ સ્વયંબુદ્ધત્વ
(સ્વયં સ્વતઃ જાનના) અથવા બોધિતબુદ્ધત્વ (દૂસરેકે બતાનેસે જાનના)
ઇન કારણપૂર્વક
જ્ઞાનકી ઉત્પત્તિ હોતી હૈ . (યા તો કાલલબ્ધિ આયે તબ સ્વયં હી જાન લે અથવા કોઈ ઉપદેશ
દેનેવાલા મિલે તબ જાનેજૈસે સોયા હુઆ પુરુષ યા તો સ્વયં હી જાગ જાયે અથવા કોઈ જગાયે
તબ જાગે .) યહાં પુનઃ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ યદિ ઐસા હૈ તો જાનનેકે કારણસે પૂર્વ ક્યા આત્મા
અજ્ઞાની હી હૈ, ક્યોંકિ ઉસે સદૈવ અપ્રતિબુદ્ધત્વ હૈ ? ઉસકા ઉત્તર :ઐસા હી હૈ, વહ અજ્ઞાની
હી હૈ .
અબ યહાં પુનઃ પૂછતે હૈં કિયહ આત્મા કિતને સમય તક (કહાઁ તક) અપ્રતિબુદ્ધ રહતા
હૈ વહ કહો . ઉસકે ઉત્તરરૂપ ગાથાસૂત્ર કહતે હૈં :
નોકર્મ કર્મ જુ ‘ મૈં ’ અવરુ, ‘ મૈં ’મેં કર્મ-નોકર્મ હૈં .
યહ બુદ્ધિ જબતક જીવકી, અજ્ઞાની તબતક વો રહે ..૧૯..

Page 53 of 642
PDF/HTML Page 86 of 675
single page version

કર્મણિ નોકર્મણિ ચાહમિત્યહકં ચ કર્મ નોકર્મ .
યાવદેષા ખલુ બુદ્ધિરપ્રતિબુદ્ધો ભવતિ તાવત..૧૯..
યથા સ્પર્શરસગન્ધવર્ણાદિભાવેષુ પૃથુબુધ્નોદરાદ્યાકારપરિણતપુદ્ગલસ્કન્ધેષુ ઘટોઽયમિતિ, ઘટે
ચ સ્પર્શરસગન્ધવર્ણાદિભાવાઃ પૃથુબુધ્નોદરાદ્યાકારપરિણતપુદ્ગલસ્કન્ધાશ્ચામી ઇતિ વસ્ત્વભેદેનાનુ-
ભૂતિસ્તથા કર્મણિ મોહાદિષ્વન્તરંગેષુ નોકર્મણિ શરીરાદિષુ બહિરઙ્ગેષુ ચાત્મતિરસ્કારિષુ પુદ્ગલ-
પરિણામેષ્વહમિત્યાત્મનિ ચ કર્મ મોહાદયોઽન્તરંગા નોકર્મ શરીરાદયો બહિરઙ્ગાશ્ચાત્મતિરસ્કારિણઃ
પુદ્ગલપરિણામા અમી ઇતિ વસ્ત્વભેદેન યાવન્તં કાલમનુભૂતિસ્તાવન્તં કાલમાત્મા ભવત્યપ્રતિબુદ્ધઃ
.
યદા કદાચિદ્યથા રૂપિણો દર્પણસ્ય સ્વપરાકારાવભાસિની સ્વચ્છતૈવ વહ્નેરૌષ્ણ્યં જ્વાલા ચ તથા
નીરૂપસ્યાત્મનઃ સ્વપરાકારાવભાસિની જ્ઞાતૃતૈવ પુદ્ગલાનાં કર્મ નોકર્મ ચેતિ સ્વતઃ પરતો વા
ભેદવિજ્ઞાનમૂલાનુભૂતિરુત્પત્સ્યતે તદૈવ પ્રતિબુદ્ધો ભવિષ્યતિ
.
ગાથાર્થ :[યાવત્ ] જબ તક ઇસ આત્માકી [કર્મણિ ] જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ,
ભાવકર્મ [ચ ] ઔર [નોકર્મણિ ] શરીરાદિ નોકર્મમેં [અહં ] ‘યહ મૈં હૂઁ’ [ચ ] ઔર [અહકં
કર્મ નોકર્મ ઇતિ ]
મુઝમેં (-આત્મામેં) ‘યહ કર્મ-નોકર્મ હૈં’
[એષા ખલુ બુદ્ધિઃ ] ઐસી
બુદ્ધિ હૈ, [તાવત્ ] તબ તક [અપ્રતિબુદ્ધઃ ] યહ આત્મા અપ્રતિબુદ્ધ [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા :જૈસે સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ આદિ ભાવોંમેં તથા ચૌડા તલ, બડા ઉદર
આદિકે આકાર પરિણત હુયે પુદ્ગલકે સ્કન્ધોંમેં ‘યહ ઘટ હૈ’ ઇસપ્રકાર, ઔર ઘડેમેં ‘યહ
સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ આદિ ભાવ તથા ચૌડા તલ, બડા ઉદર આદિકે આકારરૂપ પરિણત
પુદ્ગલ-સ્કંધ હૈં ’ ઇસપ્રકાર વસ્તુકે અભેદસે અનુભૂતિ હોતી હૈ, ઇસીપ્રકાર કર્મ
મોહ આદિ
અન્તરઙ્ગ (પરિણામ) તથા નોકર્મશરીરાદિ બાહ્ય વસ્તુયેંકિ જો (સબ) પુદ્ગલકે પરિણામ
હૈં ઔર આત્માકા તિરસ્કાર કરનેવાલે હૈંઉનમેં ‘યહ મૈં હૂઁ’ ઇસપ્રકાર ઔર આત્મામેં ‘યહ
કર્મમોહ આદિ અન્તરઙ્ગ તથા નોકર્મશરીરાદિ બહિરઙ્ગ, આત્મ-તિરસ્કારી (આત્માકા
તિરસ્કાર કરનેવાલે) પુદ્ગલ-પરિણામ હૈં’ ઇસપ્રકાર વસ્તુકે અભેદસે જબ તક અનુભૂતિ હૈ તબ
તક આત્મા અપ્રતિબુદ્ધ હૈ; ઔર જબ કભી, જૈસે રૂપી દર્પણકી સ્વ-પરકે આકારકા પ્રતિભાસ
કરનેવાલી સ્વચ્છતા હી હૈ ઔર ઉષ્ણતા તથા જ્વાલા અગ્નિકી હૈ ઇસીપ્રકાર અરૂપી આત્માકી
તો અપનેકો ઔર પરકો જાનનેવાલી જ્ઞાતૃતા હી હૈ ઔર કર્મ તથા નોકર્મ પુદ્ગલકે હૈં,
ઇસપ્રકાર સ્વતઃ અથવા પરોપદેશસે જિસકા મૂલ ભેદવિજ્ઞાન હૈ ઐસી અનુભૂતિ ઉત્પન્ન હોગી તબ
હી (આત્મા) પ્રતિબુદ્ધ હોગા
.

Page 54 of 642
PDF/HTML Page 87 of 675
single page version

(માલિની)
કથમપિ હિ લભન્તે ભેદવિજ્ઞાનમૂલા-
મચલિતમનુભૂતિં યે સ્વતો વાન્યતો વા
.
પ્રતિફલનનિમગ્નાનન્તભાવસ્વભાવૈ-
ર્મુકુરવદવિકારાઃ સન્તતં સ્યુસ્ત એવ
..૨૧..
નનુ કથમયમપ્રતિબુદ્ધો લક્ષ્યેત
ભાવાર્થ :જૈસે સ્પર્શાદિમેં પુદગલકા ઔર પુદ્ગલમેં સ્પર્શાદિકા અનુભવ હોતા હૈ
અર્થાત્ દોનોં એકરૂપ અનુભવમેં આતે હૈં, ઉસીપ્રકાર જબ તક આત્માકો, કર્મ-નોકર્મમેં
આત્માકી ઔર આત્મામેં કર્મ-નોકર્મકી ભ્રાન્તિ હોતી હૈ અર્થાત્ દોનોં એકરૂપ ભાસિત હોતે
હૈં, તબ તક તો વહ અપ્રતિબુદ્ધ હૈ : ઔર જબ વહ યહ જાનતા હૈ કિ આત્મા તો જ્ઞાતા
હી હૈ ઔર કર્મ-નોકર્મ પુદ્ગલકે હી હૈં તભી વહ પ્રતિબુદ્ધ હોતા હૈ
. જૈસે દર્પણમેં અગ્નિકી
જ્વાલા દિખાઈ દેતી હૈ વહાં યહ જ્ઞાત હોતા હૈ કિ ‘‘જ્વાલા તો અગ્નિમેં હી હૈ, વહ દર્પણમેં
પ્રવિષ્ટ નહીં હૈ, ઔર જો દર્પણમેં દિખાઈ દે રહી હૈ વહ દર્પણકી સ્વચ્છતા હી હૈ’’; ઇસીપ્રકાર
‘‘કર્મ-નોકર્મ અપને આત્મામેં પ્રવિષ્ટ નહીં હૈં; આત્માકી જ્ઞાન-સ્વચ્છતા ઐસી હી હૈ કિ જિસમેં
જ્ઞેયકા પ્રતિબિમ્બ દિખાઈ દે; ઇસીપ્રકાર કર્મ-નોકર્મ જ્ઞેય હૈં, ઇસલિયે વે પ્રતિભાસિત હોતે
હૈં’’
ઐસા ભેદજ્ઞાનરૂપ અનુભવ આત્માકો યા તો સ્વયમેવ હો અથવા ઉપદેશસે હો તભી વહ
પ્રતિબુદ્ધ હોતા હૈ ..૧૯..
અબ, ઇસી અર્થકા સૂચક કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[યે ] જો પુરુષ [સ્વતઃ વા અન્યતઃ વા ] અપનેસે હી અથવા પરકે
ઉપદેશસે [કથમ્ અપિ હિ ] કિસી ભી પ્રકારસે [ભેદવિજ્ઞાનમૂલામ્ ] ભેદવિજ્ઞાન જિસકા મૂલ
ઉત્પત્તિકારણ હૈ ઐસી અપને આત્માકી [અચલિતમ્ ] અવિચલ [અનુભૂતિમ્ ] અનુભૂતિકો
[લભન્તે ] પ્રાપ્ત કરતે હૈં, [તે એવ ] વે હી પુરુષ [મુકુરવત્ ] દર્પણકી ભાંતિ [પ્રતિફલન-
નિમગ્ન-અનન્ત-ભાવ-સ્વભાવૈઃ ]
અપનેમેં પ્રતિબિમ્બિત હુએ અનન્ત ભાવોંકે સ્વભાવોંસે [સન્તતં ]
નિરન્તર [અવિકારાઃ ] વિકારરહિત [સ્યુઃ ] હોતે હૈં,
જ્ઞાનમેં જો જ્ઞેયોંકે આકાર પ્રતિભાસિત
હોતે હૈં ઉનસે રાગાદિ વિકારકો પ્રાપ્ત નહીં હોતે .૨૧.
અબ શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ અપ્રતિબુદ્ધકો કૈસે પહિચાના જા સકતા હૈ ઉસકા
ચિહ્ન બતાઇયે; ઉસકે ઉત્તરરૂપ ગાથા કહતે હૈં :

Page 55 of 642
PDF/HTML Page 88 of 675
single page version

અહમેદં એદમહં અહમેદસ્સ મ્હિ અત્થિ મમ એદં .
અણ્ણં જં પરદવ્વં સચ્ચિત્તાચિત્તમિસ્સં વા ..૨૦..
આસિ મમ પુવ્વમેદં એદસ્સ અહં પિ આસિ પુવ્વં હિ .
હોહિદિ પુણો મમેદં એદસ્સ અહં પિ હોસ્સામિ ..૨૧..
એયં તુ અસબ્ભૂદં આદવિયપ્પં કરેદિ સંમૂઢો .
ભૂદત્થં જાણંતો ણ કરેદિ દુ તં અસંમૂઢો ..૨૨..
અહમેતદેતદહં અહમેતસ્યાસ્મિ અસ્તિ મમૈતત.
અન્યદ્યત્પરદ્રવ્યં સચિત્તાચિત્તમિશ્રં વા ..૨૦..
આસીન્મમ પૂર્વમેતદેતસ્યાહમપ્યાસં પૂર્વમ.
ભવિષ્યતિ પુનર્મમૈતદેતસ્યાહમપિ ભવિષ્યામિ ..૨૧..
એતત્ત્વસદ્ભૂતમાત્મવિકલ્પં કરોતિ સમ્મૂઢઃ .
ભૂતાર્થં જાનન્ન કરોતિ તુ તમસમ્મૂઢઃ ..૨૨..
મૈં યે અવરુ યે મૈં, મૈં હૂઁ ઇનકા અવરુ યે હૈં મેરે .
જો અન્ય હૈં પર દ્રવ્ય મિશ્ર, સચિત્ત અગર અચિત્ત વે ..૨૦..
મેરા હી યહ થા પૂર્વમેં, મૈં ઇસીકા ગતકાલમેં .
યે હોયગા મેરા અવરુ, મૈં ઇસકા હૂઁગા ભાવિમેં ..૨૧..
અયથાર્થ આત્મવિકલ્પ ઐસા, મૂઢજીવ હિ આચરે .
ભૂતાર્થ જાનનહાર જ્ઞાની, એ વિકલ્પ નહીં કરે ..૨૨..
ગાથાર્થ :[અન્યત્ યત્ પરદ્રવ્યં ] જો પુરુષ અપનેસે અન્ય જો પરદ્રવ્ય
[સચિત્તાચિત્તમિશ્રં વા ] સચિત્ત સ્ત્રીપુત્રાદિક, અચિત્ત ધનધાન્યાદિક અથવા મિશ્ર ગ્રામનગરાદિક
હૈં
ઉન્હેં યહ સમઝતા હૈ કિ [અહં એતત્ ] મૈં યહ હૂઁ, [એતત્ અહમ્ ] યહ દ્રવ્ય મુઝ-સ્વરૂપ હૈ,
[અહમ્ એતસ્ય અસ્મિ ] મૈં ઇસકા હૂઁ, [એતત્ મમ અસ્તિ ] યહ મેરા હૈ, [એતત્ મમ પૂર્વમ્ આસીત્ ]
યહ મેરા પહલે થા, [એતસ્ય અહમ્ અપિ પૂર્વમ્ આસમ્ ] ઇસકા મૈં ભી પહલે થા, [એતત્ મમ પુનઃ
ભવિષ્યતિ]
યહ મેરા ભવિષ્યમેં હોગા, [અહમ્ અપિ એતસ્ય ભવિષ્યામિ ] મૈં ભી ઇસકા ભવિષ્યમેં

Page 56 of 642
PDF/HTML Page 89 of 675
single page version

યથાગ્નિરિન્ધનમસ્તીન્ધનમગ્નિરસ્ત્યગ્નેરિન્ધનમસ્તીન્ધનસ્યાગ્નિરસ્તિ, અગ્નેરિન્ધનં પૂર્વમાસીદિ-
ન્ધનસ્યાગ્નિઃ પૂર્વમાસીત્, અગ્નેરિન્ધનં પુનર્ભવિષ્યતીન્ધનસ્યાગ્નિઃ પુનર્ભવિષ્યતીતીન્ધન એવા-
સદ્ભૂતાગ્નિવિકલ્પત્વેનાપ્રતિબુદ્ધઃ કશ્ચિલ્લક્ષ્યેત, તથાહમેતદસ્મ્યેતદહમસ્તિ મમૈતદસ્ત્યેતસ્યાહમસ્મિ,
મમૈતત્પૂર્વમાસીદેતસ્યાહં પૂર્વમાસં, મમૈતત્પુનર્ભવિષ્યત્યેતસ્યાહં પુનર્ભવિષ્યામીતિ પરદ્રવ્ય
એવાસદ્ભૂતાત્મવિકલ્પત્વેનાપ્રતિબુદ્ધો લક્ષ્યેતાત્મા
. નાગ્નિરિંધનમસ્તિ નેન્ધનમગ્નિરસ્ત્યગ્નિ-
રગ્નિરસ્તીન્ધનમિન્ધનમસ્તિ નાગ્નેરિન્ધનમસ્તિ નેન્ધનસ્યાગ્નિરસ્ત્યગ્નેરગ્નિરસ્તીન્ધનસ્યેન્ધનમસ્તિ,
નાગ્નેરિન્ધનં પૂર્વમાસીન્નેન્ધનસ્યાગ્નિઃ પૂર્વમાસીદગ્નેરગ્નિઃ પૂર્વમાસીદિન્ધનસ્યેન્ધનં પૂર્વમાસીત
્,
નાગ્નેરિન્ધનં પુનર્ભવિષ્યતિ નેન્ધનસ્યાગ્નિઃ પુનર્ભવિષ્યત્યગ્નેરગ્નિઃ પુનર્ભવિષ્યતીન્ધનસ્યેન્ધનં
પુનર્ભવિષ્યતીતિ કસ્યચિદગ્નાવેવ સદ્ભૂતાગ્નિવિકલ્પવન્નાહમેતદસ્મિ નૈતદહમસ્ત્ય-
હમહમસ્મ્યેતદેતદસ્તિ, ન મમૈતદસ્તિ નૈતસ્યાહમસ્મિ મમાહમસ્મ્યેતસ્યૈતદસ્તિ, ન
હોઊઁગા,[એતત્ તુ અસદ્ભૂતમ્ ] ઐસા ઝૂઠા [આત્મવિકલ્પં ] આત્મવિકલ્પ [કરોતિ ] કરતા હૈ
વહ [સમ્મૂઢઃ ] મૂઢ હૈ, મોહી હૈ, અજ્ઞાની હૈ; [તુ ] ઔર જો પુરુષ [ભૂતાર્થં ] પરમાર્થ વસ્તુસ્વરૂપકો
[જાનન્ ] જાનતા હુઆ [તમ્ ] વૈસા ઝૂઠા વિકલ્પ [ન કરોતિ ] નહીં કરતા વહ [અસમ્મૂઢઃ ] મૂઢ
નહીં, જ્ઞાની હૈ
.
ટીકા :(દૃષ્ટાન્તસે સમઝાતે હૈંઃ) જૈસે કોઈ પુરુષ ઈંધન ઔર અગ્નિકો મિલા હુઆ
દેખકર ઐસા ઝૂઠા વિકલ્પ કરે કિ ‘‘અગ્નિ હૈ સો ઈંધન હૈ ઔર ઈંધન હૈ સો અગ્નિ હૈ; અગ્નિકા
ઈંધન હૈ, ઈંધનકી અગ્નિ હૈ; અગ્નિકા ઈંધન પહલે થા, ઈંધનકી અગ્નિ પહલે થી; અગ્નિકા ઈંધન
ભવિષ્યમેં હોગા, ઈંધનકી અગ્નિ ભવિષ્યમેં હોગી;’’
ઐસા ઈંધનમેં હી અગ્નિકા વિકલ્પ કરતા હૈ
વહ ઝૂઠા હૈ, ઉસસે અપ્રતિબુદ્ધ (અજ્ઞાની) કોઈ પહિચાના જાતા હૈ, ઇસીપ્રકાર કોઈ આત્મા પરદ્રવ્યમેં
હી અસત્યાર્થ આત્મવિકલ્પ (આત્માકા વિકલ્પ) કરે કિ ‘‘મૈં યહ પરદ્રવ્ય હૂઁ, યહ પરદ્રવ્ય
મુઝસ્વરૂપ હૈ; યહ મેરા પરદ્રવ્ય હૈ, ઇસ પરદ્રવ્યકા મૈં હૂઁ; મેરા યહ પહલે થા, મૈં ઇસકા પહલે થા;
મેરા યહ ભવિષ્યમેં હોગા; મૈં ઇસકા ભવિષ્યમેં હોઊઁગા’’;
ઐસે ઝૂઠે વિકલ્પોંસે અપ્રતિબુદ્ધ
(અજ્ઞાની) પહિચાના જાતા હૈ .
ઔર, ‘‘અગ્નિ હૈ વહ ઈન્ધન નહીં હૈ, ઈંધન હૈ વહ અગ્નિ નહીં હૈ,અગ્નિ હૈ વહ અગ્નિ
હી હૈ, ઈંધન હૈ વહ ઈંધન હી હૈ; અગ્નિકા ઈંધન નહીં, ઈંધનકી અગ્નિ નહીં,અગ્નિકી હી અગ્નિ
હૈ, ઈંધનકા ઈંધન હૈ; અગ્નિકા ઈંધન પહલે નહીં થા, ઈંધનકી અગ્નિ પહલે નહીં થી,અગ્નિકી
અગ્નિ પહલે થી ઈંધનકા ઈંધન પહલે થા; અગ્નિકા ઈંધન ભવિષ્યમેં નહીં હોગા, ઈંધનકી અગ્નિ
ભવિષ્યમેં નહીં હોગી,
અગ્નિકી અગ્નિ હી ભવિષ્યમેં હોગી, ઈંધનકા ઈંધન હી ભવિષ્યમેં હોગા’’;

Page 57 of 642
PDF/HTML Page 90 of 675
single page version

મમૈતત્પૂર્વમાસીન્નૈતસ્યાહં પૂર્વમાસં મમાહં પૂર્વમાસમેતસ્યૈતત્પૂર્વમાસીત્, ન મમૈતત્પુનર્ભવિષ્યતિ
નૈતસ્યાહં પુનર્ભવિષ્યામિ મમાહં પુનર્ભવિષ્યામ્યેતસ્યૈતત્પુનર્ભવિષ્યતીતિ સ્વદ્રવ્ય એવ
સદ્ભૂતાત્મવિકલ્પસ્ય પ્રતિબુદ્ધલક્ષણસ્ય ભાવાત
.
(માલિની)
ત્યજતુ જગદિદાનીં મોહમાજન્મલીઢં
રસયતુ રસિકાનાં રોચનં જ્ઞાનમુદ્યત
.
ઇહ કથમપિ નાત્માનાત્મના સાકમેકઃ
કિલ કલયતિ કાલે ક્વાપિ તાદાત્મ્યવૃત્તિમ
..૨૨..
8
ઇસપ્રકાર જૈસે કિસીકો અગ્નિમેં હી સત્યાર્થ અગ્નિકા વિકલ્પ હો સો પ્રતિબુદ્ધકા લક્ષણ હૈ,
ઇસીપ્રકાર ‘‘મૈં યહ પરદ્રવ્ય નહીં હૂઁ, યહ પરદ્રવ્ય મુઝસ્વરૂપ નહીં હૈ,મૈં તો મૈં હી હૂઁ, પરદ્રવ્ય
હૈ વહ પરદ્રવ્ય હી હૈ; મેરા યહ પરદ્રવ્ય નહીં, ઇસ પરદ્રવ્યકા મૈં નહીં થા,મેરા હી મૈં હૂઁ, પરદ્રવ્યકા
પરદ્રવ્ય હૈ; યહ પરદ્રવ્ય મેરા પહલે નહીં થા, ઇસ પરદ્રવ્યકા મૈં પહલે નહીં થા,મેરા મૈં હી પહલે
થા, પરદ્રવ્યકા પરદ્રવ્ય પહલે થા; યહ પરદ્રવ્ય મેરા ભવિષ્યમેં નહીં હોગા, ઇસકા મૈં ભવિષ્યમેં નહીં
હોઊઁગા,
મૈં અપના હી ભવિષ્યમેં હોઊઁગા, ઇસ (પરદ્રવ્ય)કા યહ (પરદ્રવ્ય) ભવિષ્યમેં હોગા’’ .
ઐસા જો સ્વદ્રવ્યમેં હી સત્યાર્થ આત્મવિકલ્પ હોતા હૈ વહી પ્રતિબુદ્ધ(જ્ઞાની)કા લક્ષણ હૈ, ઇસસે
જ્ઞાની પહિચાના જાતા હૈ .
ભાવાર્થ :જો પરદ્રવ્યમેં આત્માકા વિકલ્પ કરતા હૈ વહ તો અજ્ઞાની હૈ ઔર જો અપને
આત્માકો હી અપના માનતા હૈ વહ જ્ઞાની હૈયહ અગ્નિ-ઈંધનકે દૃષ્ટાન્તસે દૃઢ કિયા હૈ ..૨૦સે૨૨..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[જગત્ ] જગત્ અર્થાત્ જગત્કે જીવો ! [આજન્મલીઢં મોહમ્ ] અનાદિ
સંસારસે લેકર આજ તક અનુભવ કિયે ગયે મોહકો [ઇદાનીં ત્યજતુ ] અબ તો છોડો ઔર
[રસિકાનાં રોચનં ] રસિક જનોંકો રુચિકર, [ઉદ્યત્ જ્ઞાનમ્ ] ઉદય હુઆ જો જ્ઞાન ઉસકા [રસયતુ ]
આસ્વાદન કરો; ક્યોંકિ [ઇહ ] ઇસ લોકમેં [આત્મા ] આત્મા [કિલ ] વાસ્તવમેં [કથમ્ અપિ ]
કિસીપ્રકાર ભી [અનાત્મના સાકમ્ ] અનાત્મા(પરદ્રવ્ય)કે સાથ [ક્વ અપિ કાલે ] કદાપિ
[તાદાત્મ્યવૃત્તિમ્ કલયતિ ન ] તાદાત્મ્યવૃત્તિ (એકત્વ)કો પ્રાપ્ત નહીં હોતા, ક્યોંકિ [એકઃ ] આત્મા
એક હૈ વહ અન્ય દ્રવ્યકે સાથ એકતારૂપ નહીં હોતા
.
ભાવાર્થ :આત્મા પરદ્રવ્યકે સાથ કિસીપ્રકાર કિસી સમય એકતાકે ભાવકો પ્રાપ્ત નહીં

Page 58 of 642
PDF/HTML Page 91 of 675
single page version

અથાપ્રતિબુદ્ધબોધનાય વ્યવસાયઃ ક્રિયતે
અણ્ણાણમોહિદમદી મજ્ઝમિણં ભણદિ પોગ્ગલં દવ્વં .
બદ્ધમબદ્ધં ચ તહા જીવો બહુભાવસંજુત્તો ..૨૩..
સવ્વણ્હુણાણદિટ્ઠો જીવો ઉવઓગલક્ખણો ણિચ્ચં .
કહ સો પોગ્ગલદવ્વીભૂદો જં ભણસિ મજ્ઝમિણં ..૨૪..
જદિ સો પોગ્ગલદવ્વીભૂદો જીવત્તમાગદં ઇદરં .
તો સક્કો વત્તું જે મજ્ઝમિણં પોગ્ગલં દવ્વં ..૨૫..
અજ્ઞાનમોહિતમતિર્મમેદં ભણતિ પુદ્ગલં દ્રવ્યમ.
બદ્ધમબદ્ધં ચ તથા જીવો બહુભાવસંયુક્તઃ ..૨૩..
સર્વજ્ઞજ્ઞાનદૃષ્ટો જીવ ઉપયોગલક્ષણો નિત્યમ.
કથં સ પુદ્ગલદ્રવ્યીભૂતો યદ્ભણસિ મમેદમ..૨૪..
હોતા . ઇસપ્રકાર આચાર્યદેવને, અનાદિકાલસે પરદ્રવ્યકે પ્રતિ લગા હુવા જો મોહ હૈ ઉસકા
ભેદવિજ્ઞાન બતાયા હૈ ઔર પ્રેરણા કી હૈ કિ ઇસ એકત્વરૂપ મોહકો અબ છોડ દો ઔર જ્ઞાનકા
આસ્વાદન કરો; મોહ વૃથા હૈ, ઝૂઠા હૈ, દુઃખકા કારણ હૈ
.૨૨.
અબ અપ્રતિબુદ્ધકો સમઝાનેકે લિએ પ્રયત્ન કરતે હૈં :
અજ્ઞાન મોહિતબુદ્ધિ જો, બહુભાવસંયુત જીવ હૈ,
‘યે બદ્ધ ઔર અબદ્ધ પુદ્ગલદ્રવ્ય મેરા’ વો કહૈ
..૨૩..
સર્વજ્ઞજ્ઞાનવિષૈં સદા ઉપયોગલક્ષણ જીવ હૈ,
વો કૈસે પુદ્ગલ હો સકે જો, તૂ કહે મેરા અરે !
..૨૪..
જો જીવ પુદ્ગલ હોય, પુદ્ગલ પ્રાપ્ત હો જીવત્વકો,
તૂ તબ હિ ઐસા કહ સકે, ‘હૈ મેરા’ પુદ્ગલદ્રવ્યકો
..૨૫..
ગાથાર્થ :[અજ્ઞાનમોહિતમતિ: ] જિસકી મતિ અજ્ઞાનસે મોહિત હૈ ઔર
[બહુભાવસંયુક્ત: ] જો મોહ, રાગ, દ્વેષ આદિ અનેક ભાવોંસે યુક્ત હૈ ઐસા [જીવ: ] જીવ

Page 59 of 642
PDF/HTML Page 92 of 675
single page version

યદિ સ પુદ્ગલદ્રવ્યીભૂતો જીવત્વમાગતમિતરત.
તચ્છક્તો વક્તું યન્મમેદં પુદ્ગલં દ્રવ્યમ..૨૫..
યુગપદનેકવિધસ્ય બન્ધનોપાધેઃ સન્નિધાનેન પ્રધાવિતાનામસ્વભાવભાવાનાં સંયોગવશાદ્વિચિત્રો-
પાશ્રયોપરક્તઃ સ્ફ ટિકોપલ ઇવાત્યન્તતિરોહિતસ્વભાવભાવતયા અસ્તમિતસમસ્તવિવેકજ્યોતિર્મહતા
સ્વયમજ્ઞાનેન વિમોહિતહૃદયો ભેદમકૃ ત્વા તાનેવાસ્વભાવભાવાન
્ સ્વીકુર્વાણઃ પુદ્ગલદ્રવ્યં
મમેદમિત્યનુભવતિ કિલાપ્રતિબુદ્ધો જીવઃ . અથાયમેવ પ્રતિબોધ્યતેરે દુરાત્મન્, આત્મપંસન્,
જહીહિ જહીહિ પરમાવિવેકઘસ્મરસતૃણાભ્યવહારિત્વમ. દૂરનિરસ્તસમસ્તસન્દેહવિપર્યાસાનધ્યવસાયેન
[ભણતિ ] કહતા હૈ કિ [ઇદં ] યહ [બદ્ધમ તથા ચ અબદ્ધં ] શરીરાદિક બદ્ધ તથા
ધનધાન્યાદિક અબદ્ધ [પુદ્ગલં દ્રવ્યમ] પુદ્ગલદ્રવ્ય [મમ ] મેરા હૈ
. આચાર્ય કહતે હૈં કિ
[સર્વજ્ઞજ્ઞાનદૃષ્ટ: ] સર્વજ્ઞકે જ્ઞાન દ્વારા દેખા ગયા જો [નિત્યમ્ ] સદા [ઉપયોગલક્ષણ: ]
ઉપયોગલક્ષણવાલા [જીવઃ ] જીવ હૈ [સ: ] વહ [પુદ્ગલદ્રવ્યીભૂતઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપ [કથં ]
કૈસે હો સકતા હૈ [યત્ ] જિસસે કિ [ભણસિ ] તૂ કહતા હૈ કિ [ઇદં મમ ] યહ પુદ્ગલદ્રવ્ય
મેરા હૈ ? [યદિ ] યદિે [સ: ] જીવદ્રવ્ય [પુદ્ગલદ્રવ્યીભૂત: ] પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપ હો જાય ઔર
[ઇતરત્ ] પુદ્ગલદ્રવ્ય [જીવત્વમ્ ] જીવત્વકો [આગતમ્ ] પ્રાપ્ત કરે [તત્ ] તો [વક્તું શક્ત: ]
તૂ કહ સકતા હૈ [યત્ ] કિ [ઇદં પુદ્ગલં દ્રવ્યમ્ ] યહ પુદ્ગલદ્રવ્ય [મમ ] મેરા હૈ
. (કિન્તુ
ઐસા તો નહીં હોતા .)
ટીકા :એક હી સાથ અનેક પ્રકારકી બન્ધનકી ઉપાધિકી અતિ નિકટતાસે વેગપૂર્વક
બહતે હુયે અસ્વભાવભાવોંકે સંયોગવશ જો (અપ્રતિબુદ્ધઅજ્ઞાની જીવ) અનેક પ્રકારકે વર્ણવાલે
આશ્રયકી નિકટતાસે રંગે હુએ સ્ફ ટિક પાષાણ જૈસા હૈ, અત્યન્ત તિરોભૂત (ઢઁકે હુયે) અપને
સ્વભાવભાવત્વસે જો જિસકી સમસ્ત ભેદજ્ઞાનરૂપ જ્યોતિ અસ્ત હો ગઈ હૈ ઐસા હૈ, ઔર મહા અજ્ઞાનસે
જિસકા હૃદય સ્વયં સ્વતઃ હી વિમોહિત હૈ-ઐસા અપ્રતિબુદ્ધ (-અજ્ઞાની) જીવ સ્વ-પરકા ભેદ
ન કરકે, ઉન અસ્વભાવભાવોંકો હી (જો અપને સ્વભાવ નહીં હૈં ઐસે વિભાવોંકો હી) અપના કરતા
હુઆ, પુદ્ગલદ્રવ્યકો ‘યહ મેરા હૈ’ ઇસપ્રકાર અનુભવ કરતા હૈ
. (જૈસે સ્ફ ટિકપાષાણમેં અનેક
પ્રકારકે વર્ણોંકી નિકટતાસે અનેકવર્ણરૂપતા દિખાઈ દેતી હૈ, સ્ફ ટિકકા નિજ શ્વેત-નિર્મલભાવ
દિખાઈ નહીં દેતા, ઇસીપ્રકાર અપ્રતિબુદ્ધકો કર્મકી ઉપાધિસે આત્માકા શુદ્ધ સ્વભાવ આચ્છાદિત
હો રહા હૈ
દિખાઈ નહીં દેતા, ઇસલિએ પુદ્ગલદ્રવ્યકો અપના માનતા હૈ ત્) ઐસે અપ્રતિબુદ્ધકો અબ
સમઝાયા જા રહા હૈ કિ :રે દુરાત્મન્ ! આત્મઘાત કરનેવાલે ! જૈસે પરમ અવિવેકપૂર્વક ખાનેવાલે
આશ્રય = જિસમેં સ્ફ ટિકમણિ રખા હુઆ હો વહ વસ્તુ .

Page 60 of 642
PDF/HTML Page 93 of 675
single page version

વિશ્વૈકજ્યોતિષા સર્વજ્ઞજ્ઞાનેન સ્ફુ ટીકૃતં કિલ નિત્યોપયોગલક્ષણં જીવદ્રવ્યં તત્કથં પુદ્ગલદ્રવ્યીભૂતં
યેન પુદ્ગલદ્રવ્યં મમેદમિત્યનુભવસિ, યતો યદિ કથંચનાપિ જીવદ્રવ્યં પુદ્ગલદ્રવ્યીભૂતં સ્યાત
પુદ્ગલદ્રવ્યં ચ જીવદ્રવ્યીભૂતં સ્યાત્ તદૈવ લવણસ્યોદકમિવ મમેદં પુદ્ગલદ્રવ્યમિત્યનુભૂતિઃ કિલ
ઘટેત, તત્તુ ન કથંચનાપિ સ્યાત. તથા હિયથા ક્ષારત્વલક્ષણં લવણમુદકીભવત
દ્રવત્વલક્ષણમુદકં ચ લવણીભવત્ ક્ષારત્વદ્રવત્વસહવૃત્ત્યવિરોધાદનુભૂયતે, ન તથા નિત્યોપયોગલક્ષણં
જીવદ્રવ્યં પુદ્ગલદ્રવ્યીભવત્ નિત્યાનુપયોગલક્ષણં પુદ્ગલદ્રવ્યં ચ જીવદ્રવ્યીભવત્ ઉપયોગાનુપયોગયોઃ
પ્રકાશતમસોરિવ સહવૃત્તિવિરોધાદનુભૂયતે . તત્સર્વથા પ્રસીદ, વિબુધ્યસ્વ, સ્વદ્રવ્યં મમેદમિત્યનુભવ .
હાથી આદિ પશુ સુન્દર આહારકો તૃણ સહિત ખા જાતે હૈં ઉસીપ્રકાર ખાનેકે સ્વભાવકો તૂ છોડ,
છોડ
. જિસને સમસ્ત સંદેહ, વિપર્યય, અનધ્યવસાય દૂર કર દિયે હૈં ઔર જો વિશ્વકો (સમસ્ત
વસ્તુઓંકો) પ્રકાશિત કરનેકે લિએ એક અદ્વિતીય જ્યોતિ હૈ ઐસે સર્વજ્ઞજ્ઞાનસે સ્ફુ ટ (પ્રગટ) કિયા
ગયા જો નિત્ય ઉપયોગસ્વભાવરૂપ જીવદ્રવ્ય વહ પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપ કૈસે હો ગયા કિ જિસસે તૂ યહ
અનુભવ કરતા હૈ કિ ‘યહ પુદ્ગલદ્રવ્ય મેરા હૈ’ ? ક્યોંકિ યદિ કિસી ભી પ્રકારસે જીવદ્રવ્ય
પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપ હો ઔર પુદ્ગલદ્રવ્ય જીવદ્રવ્યરૂપ હો તભી ‘નમકકા પાની’ ઇસપ્રકારકે અનુભવકી
ભાંતિ ઐસી અનુભૂતિ વાસ્તવમેં ઠીક હો સકતી હૈ કિ ‘યહ પુદ્ગલદ્રવ્ય મેરા હૈ’; કિન્તુ ઐસા તો
કિસી ભી પ્રકારસે નહીં બનતા
.
દૃષ્ટાન્ત દેકર ઇસી બાતકો સ્પષ્ટ કરતે હૈં :જૈસે ખારાપન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા નમક
પાનીરૂપ હોતા હુઆ દિખાઈ દેતા હૈ ઔર દ્રવત્વ (પ્રવાહીપન) જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા પાની નમકરૂપ
હોતા દિખાઈ દેતા હૈ, ક્યોંકિ ખારેપન ઔર દ્રવત્વકા એક સાથ રહનેમેં અવિરોધ હૈ, અર્થાત્ ઉસમેં
કોઈ બાધા નહીં આતી, ઇસપ્રકાર નિત્ય ઉપયોગલક્ષણવાલા જીવદ્રવ્ય પુદ્ગલદ્રવ્ય હોતા હુઆ દિખાઈ
નહીં દેતા ઔર નિત્ય અનુપયોગ (જડ) લક્ષણવાલા પુદ્ગલદ્રવ્ય જીવદ્રવ્ય હોતા હુઆ દેખનેમેં નહીં
આતા, ક્યોંકિ પ્રકાશ ઔર અન્ધકારકી ભાઁતિ ઉપયોગ ઔર અનુપયોગકા એક હી સાથ રહનેમેં
વિરોધ હૈ; જડ ઔર ચેતન કભી ભી એક નહીં હો સકતે
. ઇસલિયે તૂ સર્વ પ્રકારસે પ્રસન્ન હો, (અપને
ચિત્તકો ઉજ્જવલ કરકે) સાવધાન હો ઔર સ્વદ્રવ્યકો હી ‘યહ મેરા હૈ’ ઇસપ્રકાર અનુભવ કર .
(ઇસપ્રકાર શ્રી ગુરુઓંકા ઉપદેશ હૈ .)
ભાવાર્થ :યહ અજ્ઞાની જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યકો અપના માનતા હૈ; ઉસે ઉપદેશ દેકર સાવધાન
કિયા હૈ કિ જડ ઔર ચેતનદ્રવ્યદોનોં સર્વથા ભિન્ન-ભિન્ન હૈં, કભી ભી કિસી ભી પ્રકારસે
એકરૂપ નહીં હોતે ઐસા સર્વજ્ઞ ભગવાનને દેખા હૈ; ઇસલિયે હે અજ્ઞાની ! તૂ પરદ્રવ્યકો એકરૂપ માનના
છોડ દે; વ્યર્થકી માન્યતાસે બસ કર
..૨૩-૨૪-૨૫..

Page 61 of 642
PDF/HTML Page 94 of 675
single page version

(માલિની)
અયિ કથમપિ મૃત્વા તત્ત્વકૌતૂહલી સન
અનુભવ ભવ મૂર્તેઃ પાર્શ્વવર્તી મુહૂર્તમ.
પૃથગથ વિલસન્તં સ્વં સમાલોક્ય યેન
ત્યજસિ ઝગિતિ મૂર્ત્યા સાકમેકત્વમોહમ
..૨૩..
અથાહાપ્રતિબુદ્ધઃ
જદિ જીવો ણ સરીરં તિત્થયરાયરિયસંથુદી ચેવ .
સવ્વા વિ હવદિ મિચ્છા તેણ દુ આદા હવદિ દેહો ..૨૬..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[અયિ ] ‘અયિ’ યહ કોમલ સમ્બોધનકા સૂચક અવ્યય હૈ .
આચાર્યદેવ કોમલ સમ્બોધનસે કહતે હૈં કિ હે ભાઈ ! તૂ [કથમ્ અપિ ] કિસીપ્રકાર મહા
કષ્ટસે અથવા [મૃત્વા ] મરકર ભી [તત્ત્વકૌતૂહલી સન્ ] તત્ત્વોંકા કૌતૂહલી હોકર [મૂર્તેઃ
મુહૂર્તમ્ પાર્શ્વવર્તી ભવ ]
ઇસ શરીરાદિ મૂર્ત દ્રવ્યકા એક મુહૂર્ત (દો ઘડી) પડૌસી હોકર
[અનુભવ ] આત્માકા અનુભવ કર [અથ યેન ] કિ જિસસે [સ્વં વિલસન્તં ] અપને આત્માકો
વિલાસરૂપ, [પૃથક્ ] સર્વ પરદ્રવ્યોંસે ભિન્ન [સમાલોક્ય ] દેખકર [મૂર્ત્યા સાકમ્ ] ઇસ
શરીરાદિ મૂર્તિક પુદ્ગલદ્રવ્યકે સાથ [એકત્વમોહમ્ ] એકત્વકે મોહકો [ઝગિતિ ત્યજસિ ] તૂ
શીઘ્ર હી છોડ દેગા
.
ભાવાર્થ :યદિ યહ આત્મા દો ઘડી પુદ્ગલદ્રવ્યસે ભિન્ન અપને શુદ્ધ સ્વરૂપકા
અનુભવ કરે (ઉસમેં લીન હો), પરીષહકે આને પર ભી ડિગે નહીં, તો ઘાતિયાકર્મકા નાશ
કરકે, કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરકે, મોક્ષકો પ્રાપ્ત હો
. આત્માનુભવકી ઐસી મહિમા હૈ તબ
મિથ્યાત્વકા નાશ કરકે સમ્યગ્દર્શનકી પ્રાપ્તિ હોના તો સુગમ હૈ; ઇસલિયે શ્રી ગુરુઓંને
પ્રધાનતાસે યહી ઉપદેશ દિયા હૈ
.૨૩.
અબ અપ્રતિબુદ્ધ જીવ કહતા હૈ ઉસકી ગાથા કહતે હૈં :
જો જીવ હોય ન દેહ તો આચાર્ય વા તીર્થેશકી
મિથ્યા બને સ્તવના સભી, સો એકતા જીવદેહકી !
..૨૬..

Page 62 of 642
PDF/HTML Page 95 of 675
single page version

યદિ જીવો ન શરીરં તીર્થકરાચાર્યસંસ્તુતિશ્ચૈવ .
સર્વાપિ ભવતિ મિથ્યા તેન તુ આત્મા ભવતિ દેહઃ ..૨૬..
યદિ ય એવાત્મા તદેવ શરીરં પુદ્ગલદ્રવ્યં ન ભવેત્તદા
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
કાન્ત્યૈવ સ્નપયન્તિ યે દશદિશો ધામ્ના નિરુન્ધન્તિ યે
ધામોદ્દામમહસ્વિનાં જનમનો મુષ્ણન્તિ રૂપેણ યે
.
દિવ્યેન ધ્વનિના સુખં શ્રવણયોઃ સાક્ષાત્ક્ષરન્તોઽમૃતં
વન્દ્યાસ્તેઽષ્ટસહસ્રલક્ષણધરાસ્તીર્થેશ્વરાઃ સૂરયઃ
..૨૪..
ઇત્યાદિકા તીર્થકરાચાર્યસ્તુતિઃ સમસ્તાપિ મિથ્યા સ્યાત. તતો ય એવાત્મા તદેવ શરીરં
પુદ્ગલદ્રવ્યમિતિ મમૈકાન્તિકી પ્રતિપત્તિઃ .
ગાથાર્થ :અપ્રતિબુદ્ધ જીવ કહતા હૈ કિ[યદિ ] યદિ [જીવઃ ] જીવ [શરીરં ન ]
શરીર નહીં હૈ તો [તીર્થકરાચાર્યસંસ્તુતિઃ ] તીર્થંકર-આચાર્યોંકી જો સ્તુતિ કી ગઈ હૈ વહ [સર્વા
અપિ ]
સભી [મિથ્યા ભવતિ ] મિથ્યા (ઝૂઠી) હોતી હૈ; [તેન તુ ] ઇસલિયે હમ સમઝતે હૈં કિ
[આત્મા ] જો આત્મા હૈ વહ [દેહઃ ચ એવ ] દેહ હી [ભવતિ ] હૈ
.
ટીકા :જો આત્મા હૈ વહી પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વરૂપ યહ શરીર હૈ . યદિ ઐસા ન હો તો
તીર્થંકર-આચાર્યોંકી જો સ્તુતિ કી ગઈ હૈ વહ સબ મિથ્યા સિદ્ધ હોગી . વહ સ્તુતિ ઇસપ્રકાર હૈ :
શ્લોકાર્થ :[તે તીર્થેશ્વરાઃ સૂરયઃ વન્દ્યાઃ ] વે તીર્થંકર-આચાર્ય વન્દનીય હૈં . કૈસે હૈં
વે ? [યે કાન્ત્યા એવ દશદિશઃ સ્નપયન્તિ ] અપને શરીરકી કાન્તિસે દસોં દિશાઓંકો ધોતે હૈં
નિર્મલ કરતે હૈં, [યે ધામ્ના ઉદ્દામ-મહસ્વિનાં ધામ નિરુન્ધન્તિ ] અપને તેજસે ઉત્કૃષ્ટ તેજવાલે
સૂર્યાદિકે તેજકો ઢક દેતે હૈં, [યે રૂપેણ જનમનઃ મુષ્ણન્તિ ] અપને રૂપસે લોગોંકે મનકો હર લેતે
હૈં, [દિવ્યેન ધ્વનિના શ્રવણયોઃ સાક્ષાત્ સુખં અમૃતં ક્ષરન્તઃ ] દિવ્યધ્વનિસે (ભવ્યોંકે) કાનોંમેં
સાક્ષાત્ સુખામૃત બરસાતે હૈં ઔર વે [અષ્ટસહસ્રલક્ષણધરાઃ ] એક હજાર આઠ લક્ષણોંકે ધારક
હૈં
.૨૪.
ઇત્યાદિરૂપસે તીર્થંકર-આચાર્યોંકી જો સ્તુતિ હૈ વહ સબ હી મિથ્યા સિદ્ધ હોતી હૈ .
ઇસલિયે હમારા તો યહી એકાન્ત નિશ્ચય હૈ કિ જો આત્મા હૈ વહી શરીર હૈ, પુદ્ગલદ્રવ્ય હૈ . ઇસપ્રકાર
અપ્રતિબુદ્ધને કહા ..૨૬..

Page 63 of 642
PDF/HTML Page 96 of 675
single page version

નૈવં, નયવિભાગાનભિજ્ઞોઽસિ
વવહારણઓ ભાસદિ જીવો દેહો ય હવદિ ખલુ એક્કો .
ણ દુ ણિચ્છયસ્સ જીવો દેહો ય કદા વિ એક્કટ્ઠો ..૨૭..
વ્યવહારનયો ભાષતે જીવો દેહશ્ચ ભવતિ ખલ્વેકઃ .
ન તુ નિશ્ચયસ્ય જીવો દેહશ્ચ કદાપ્યેકાર્થઃ ..૨૭..
ઇહ ખલુ પરસ્પરાવગાઢાવસ્થાયામાત્મશરીરયોઃ સમાવર્તિતાવસ્થાયાં કનકકલધૌતયોરેક-
સ્કન્ધવ્યવહારવદ્વયવહારમાત્રેણૈવૈકત્વં, ન પુનર્નિશ્ચયતઃ, નિશ્ચયતો હ્યાત્મશરીરયોરુપયોગાનુપયોગ-
સ્વભાવયોઃ કનકકલધૌતયોઃ પીતપાણ્ડુરત્વાદિસ્વભાવયોરિવાત્યન્તવ્યતિરિક્તત્વેનૈકાર્થત્વાનુપપત્તેઃ
નાનાત્વમેવેતિ
. એવં હિ કિલ નયવિભાગઃ . તતો વ્યવહારનયેનૈવ શરીરસ્તવનેનાત્મસ્તવનમુપપન્નમ.
આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ ઐસા નહીં હૈ; તૂ નયવિભાગકો નહીં જાનતા . વહ નયવિભાગ
ઇસપ્રકાર હૈ ઐસા ગાથા દ્વારા કહતે હૈં :
જીવ-દેહ દોનોં એક હૈંયહ વચન હૈ વ્યવહારકા;
નિશ્ચયવિષૈં તો જીવ-દેહ કદાપિ એક પદાર્થ ના ..૨૭..
ગાથાર્થ :[વ્યવહારનયઃ ] વ્યવહારનય તો [ભાષતે ] યહ કહતા હૈ કિ [જીવઃ દેહઃ ચ ]
જીવ ઔર શરીર [એકઃ ખલુ ] એક હી [ભવતિ ] હૈ; [તુ ] કિન્તુ [નિશ્ચયસ્ય ] નિશ્ચયનયકે
અભિપ્રાયસે [જીવઃ દેહઃ ચ ] જીવ ઔર શરીર [કદા અપિ ] કભી ભી [એકાર્થઃ ] એક પદાર્થ
[ન ] નહીં હૈં
.
ટીકા :જૈસે ઇસ લોકમેં સોને ઔર ચાંદીકો ગલાકર એક કર દેનેસે એકપિણ્ડકા
વ્યવહાર હોતા હૈ ઉસીપ્રકાર આત્મા ઔર શરીરકી પરસ્પર એક ક્ષેત્રમેં રહનેકી અવસ્થા હોનેસે
એકપનેકા વ્યવહાર હોતા હૈ
. યોં વ્યવહારમાત્રસે હી આત્મા ઔર શરીરકા એકપના હૈ, પરન્તુ નિશ્ચયસે
એકપના નહીં હૈ; ક્યોંકિ નિશ્ચયસે દેખા જાયે તો, જૈસે પીલાપન આદિ ઔર સફે દી આદિ જિનકા
સ્વભાવ હૈ ઐસે સોને ઔર ચાંદીમેં અત્યન્ત ભિન્નતા હોનેસે ઉનમેં એકપદાર્થપનેકી અસિદ્ધિ હૈ, ઇસલિએ
અનેકત્વ હી હૈ, ઇસીપ્રકાર ઉપયોગ ઔર અનુપયોગ જિનકા સ્વભાવ હૈ ઐસે આત્મા ઔર શરીરમેં
અત્યન્ત ભિન્નતા હોનેસે ઉનમેં એકપદાર્થપનેકી અસિદ્ધિ હૈ, ઇસલિયે અનેકત્વ હી હૈ
. ઐસા યહ પ્રગટ
નયવિભાગ હૈ .

Page 64 of 642
PDF/HTML Page 97 of 675
single page version

તથા હિ
ઇણમણ્ણં જીવાદો દેહં પોગ્ગલમયં થુણિત્તુ મુણી .
મણ્ણદિ હુ સંથુદો વંદિદો મએ કેવલી ભયવં ..૨૮..
ઇદમન્યત્ જીવાદ્દેહં પુદ્ગલમયં સ્તુત્વા મુનિઃ .
મન્યતે ખલુ સંસ્તુતો વન્દિતો મયા કેવલી ભગવાન..૨૮..
યથા કલધૌતગુણસ્ય પાણ્ડુરત્વસ્ય વ્યપદેશેન પરમાર્થતોઽતત્સ્વભાવસ્યાપિ કાર્તસ્વરસ્ય
વ્યવહારમાત્રેણૈવ પાણ્ડુરં કાર્તસ્વરમિત્યસ્તિ વ્યપદેશઃ, તથા શરીરગુણસ્ય શુક્લલોહિતત્વાદેઃ સ્તવનેન
પરમાર્થતોઽતત્સ્વભાવસ્યાપિ તીર્થકરકેવલિપુરુષસ્ય વ્યવહારમાત્રેણૈવ શુક્લલોહિતસ્તીર્થકરકેવલિ-
ઇસલિયે વ્યવહારનયસે હી શરીરકે સ્તવનસે આત્માકા સ્તવન હોતા હૈ .
ભાવાર્થ :વ્યવહારનય તો આત્મા ઔર શરીરકો એક કહતા હૈ ઔર નિશ્ચયનય ભિન્ન કહતા
હૈ . ઇસલિયે વ્યવહારનયસે શરીરકા સ્તવન કરનેસે આત્માકા સ્તવન માના જાતા હૈ ..૨૭..
યહી બાત ઇસ ગાથામેં કહતે હૈં :
જીવસે જુદા પુદ્ગલમયી ઇસ દેહકી સ્તવના કરી,
માને મુની જો કેવલી વન્દન હુઆ, સ્તવના હુઈ
..૨૮..
ગાથાર્થ :[જીવાત્ અન્યત્ ] જીવસે ભિન્ન [ઇદમ્ પુદ્ગલમયં દેહં ] ઇસ પુદ્ગલમય
દેહકી [સ્તુત્વા ] સ્તુતિ કરકે [મુનિઃ ] સાધુ [મન્યતે ખલુ ] ઐસા માનતે હૈં કિ [મયા ]
મૈંને [કેવલી ભગવાન્ ] કેવલી ભગવાનકી [સ્તુતઃ ] સ્તુતિ કી ઔર [વન્દિતઃ ] વન્દના કી
.
ટીકા :જૈસે, પરમાર્થસે સફે દી સોનેકા સ્વભાવ નહીં હૈ, ફિ ર ભી ચાંદીકા જો શ્વેત
ગુણ હૈ, ઉસકે નામસે સોનેકા નામ ‘શ્વેત સ્વર્ણ’ કહા જાતા હૈ યહ વ્યવહારમાત્રસે હી કહા
જાતા હૈ; ઇસીપ્રકાર, પરમાર્થસે શુક્લ-રક્તતા તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકા સ્વભાવ ન હોને પર ભી,
શરીરકે ગુણ જો શુક્લ-રક્તતા ઇત્યાદિ હૈં, ઉનકે સ્તવનસે તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકા
‘શુક્લ-રક્ત તીર્થંકર-કેવલીપુરુષ’ કે રૂપમેં સ્તવન કિયા જાતા હૈ વહ વ્યવહારમાત્રસે
હી કિયા જાતા હૈ
. કિન્તુ નિશ્ચયનયસે શરીરકા સ્તવન કરનેસે આત્માકા સ્તવન નહીં હો
સકતા .

Page 65 of 642
PDF/HTML Page 98 of 675
single page version

પુરુષ ઇત્યસ્તિ સ્તવનમ. નિશ્ચયનયેન તુ શરીરસ્તવનેનાત્મસ્તવનમનુપપન્નમેવ .
તથા હિ
તં ણિચ્છયે ણ જુજ્જદિ ણ સરીરગુણા હિ હોંતિ કેવલિણો .
કેવલિગુણે થુણદિ જો સો તચ્ચં કેવલિં થુણદિ ..૨૯..
તન્નિશ્ચયે ન યુજ્યતે ન શરીરગુણા હિ ભવન્તિ કેવલિનઃ .
કેવલિગુણાન્ સ્તૌતિ યઃ સ તત્ત્વં કેવલિનં સ્તૌતિ ..૨૯..
યથા કાર્તસ્વરસ્ય કલધૌતગુણસ્ય પાણ્ડુરત્વસ્યાભાવાન્ન નિશ્ચયતસ્તદ્વયપદેશેન વ્યપદેશઃ,
કાર્તસ્વરગુણસ્ય વ્યપદેશેનૈવ કાર્તસ્વરસ્ય વ્યપદેશાત્; તથા તીર્થકરકેવલિપુરુષસ્ય શરીરગુણસ્ય
9
ભાવાર્થ :યહાઁ કોઈ પ્રશ્ન કરે કિવ્યવહારનય તો અસત્યાર્થ કહા હૈ ઔર શરીર જડ
હૈ તબ વ્યવહારાશ્રિત જડકી સ્તુતિકા ક્યા ફલ હૈ ? ઉસકા ઉત્તર યહ હૈ :વ્યવહારનય સર્વથા
અસત્યાર્થ નહીં હૈ, ઉસે નિશ્ચયકો પ્રધાન કરકે અસત્યાર્થ કહા હૈ . ઔર છદ્મસ્થકો અપના, પરકા
આત્મા સાક્ષાત્ દિખાઈ નહીં દેતા, શરીર દિખાઈ દેતા હૈ, ઉસકી શાન્તરૂપ મુદ્રાકો દેખકર અપનેકો
ભી શાન્ત ભાવ હોતે હૈં
. ઐસા ઉપકાર સમઝકર શરીરકે આશ્રયસે ભી સ્તુતિ કરતા હૈ; તથા શાન્ત
મુદ્રાકો દેખકર અન્તરઙ્ગમેં વીતરાગ ભાવકા નિશ્ચય હોતા હૈ યહ ભી ઉપકાર હૈ ..૨૮..
ઊ પરકી બાતકો ગાથામેં કહતે હૈં :
નિશ્ચયવિષૈં નહિં યોગ્ય યે, નહિં દેહગુણ કેવલિ હિ કે;
જો કેવલીગુણકો સ્તવે પરમાર્થ કેવલિ વો સ્તવે
..૨૯..
ગાથાર્થ :[તત્ ] વહ સ્તવન [નિશ્ચયે ] નિશ્ચયમેં [ન યુજ્યતે ] યોગ્ય નહીં હૈ, [હિ ]
ક્યોંકિ [શરીરગુણાઃ ] શરીરકે ગુણ [કેવલિનઃ ] કેવલીકે [ન ભવન્તિ ] નહીં હોતે; [યઃ ] જો
[કેવલિગુણાન્ ] કેવલીકે ગુણોંકી [સ્તૌતિ ] સ્તુતિ કરતા હૈ [સઃ ] વહ [તત્ત્વં ] પરમાર્થસે
[કેવલિનં ] કેવલીકી [સ્તૌતિ ] સ્તુતિ કરતા હૈ
.
ટીકા :જૈસે ચાંદીકા ગુણ જો સફે દપના, ઉસકા સુવર્ણમેં અભાવ હૈ, ઇસલિયે નિશ્ચયસે
સફે દીકે નામસે સોનેકા નામ નહીં બનતા, સુવર્ણકે ગુણ જો પીલાપન આદિ હૈં ઉનકે નામસે હી
સુવર્ણકા નામ હોતા હૈ; ઇસીપ્રકાર શરીરકે ગુણ જો શુક્લ-રક્તતા ઇત્યાદિ હૈં ઉનકા તીર્થંકર-
કેવલીપુરુષમેં અભાવ હૈ, ઇસલિયે નિશ્ચયસે શરીરકે શુક્લ-રક્તતા આદિ ગુણોંકા સ્તવન કરનેસે

Page 66 of 642
PDF/HTML Page 99 of 675
single page version

શુકૢલોહિતત્વાદેરભાવાન્ન નિશ્ચયતસ્તત્સ્તવનેન સ્તવનં, તીર્થકરકેવલિપુરુષગુણસ્ય સ્તવનેનૈવ
તીર્થકરકેવલિપુરુષસ્ય સ્તવનાત
.
કથં શરીરસ્તવનેન તદધિષ્ઠાતૃત્વાદાત્મનો નિશ્ચયેન સ્તવનં ન યુજ્યત ઇતિ ચેત
ણયરમ્મિ વણ્ણિદે જહ ણ વિ રણ્ણો વણ્ણણા ક દા હોદિ .
દેહગુણે થુવ્વંતે ણ કેવલિગુણા થુદા હોંતિ ..૩૦..
નગરે વર્ણિતે યથા નાપિ રાજ્ઞો વર્ણના કૃતા ભવતિ .
દેહગુણે સ્તૂયમાને ન કેવલિગુણાઃ સ્તુતા ભવન્તિ ..૩૦..
તથા હિ
(આર્યા)
પ્રાકારકવલિતામ્બરમુપવનરાજીનિગીર્ણભૂમિતલમ.
પિબતીવ હિ નગરમિદં પરિખાવલયેન પાતાલમ..૨૫..
તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકા સ્તવન નહીં હોતા હૈ, તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકે ગુણોંકા સ્તવન કરનેસે હી
તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકા સ્તવન હોતા હૈ
..૨૯..
અબ શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ આત્મા તો શરીરકા અધિષ્ઠાતા હૈ, ઇસલિયે શરીરકે
સ્તવનસે આત્માકા સ્તવન નિશ્ચયસે ક્યોં યુક્ત નહીં હૈ ? ઉસકે ઉત્તરરૂપ દૃષ્ટાન્ત સહિત ગાથા
કહતે હૈં :
રે ગ્રામ વર્ણન કરનેસે ભૂપાલ વર્ણન હો ન જ્યોં,
ત્યોં દેહગુણકે સ્તવનસે નહિં કેવલીગુણ સ્તવન હો
..૩૦..
ગાથાર્થ :[યથા ] જૈસે [નગરે ] નગરકા [વર્ણિતે અપિ ] વર્ણન કરને પર ભી [રાજ્ઞઃ
વર્ણના ] રાજાકા વર્ણન [ન કૃતા ભવતિ ] નહીં કિયા જાતા, ઇસીપ્રકાર [દેહગુણે સ્તૂયમાને ]
શરીરકે ગુણકા સ્તવન કરને પર [કેવલિગુણાઃ ] કેવલીકે ગુણોંકા [સ્તુતાઃ ન ભવન્તિ ] સ્તવન
નહીં હોતા
.
ટીકા :ઉપરોક્ત અર્થકા કાવ્ય (ટીકામેં) કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[ઇદં નગરમ્ હિ ] યહ નગર ઐસા હૈ કિ જિસને [પ્રાકાર-કવલિત

Page 67 of 642
PDF/HTML Page 100 of 675
single page version

ઇતિ નગરે વર્ણિતેઽપિ રાજ્ઞઃ તદધિષ્ઠાતૃત્વેઽપિ પ્રાકારોપવનપરિખાદિમત્ત્વાભાવાદ્વર્ણનં
ન સ્યાત.
તથૈવ
(આર્યા)
નિત્યમવિકારસુસ્થિતસર્વાંગમપૂર્વસહજલાવણ્યમ.
અક્ષોભમિવ સમુદ્રં જિનેન્દ્રરૂપં પરં જયતિ ..૨૬..
ઇતિ શરીરે સ્તૂયમાનેઽપિ તીર્થકરકેવલિપુરુષસ્ય તદધિષ્ઠાતૃત્વેઽપિ સુસ્થિતસર્વાંગત્વ-
લાવણ્યાદિગુણાભાવાત્સ્તવનં ન સ્યાત.
અથ નિશ્ચયસ્તુતિમાહ . તત્ર જ્ઞેયજ્ઞાયકસંક રદોષપરિહારેણ તાવત
-અમ્બરમ્ ] કોટકે દ્વારા આકાશકો ગ્રસિત કર રખા હૈ (અર્થાત્ ઇસકા કોટ બહુત ઊઁચા હૈ),
[ઉપવન-રાજી-નિર્ગીર્ણ-ભૂમિતલમ્ ] બગીચોંકી પંક્તિયોંસે જિસને ભૂમિતલકો નિગલ લિયા હૈ
(અર્થાત્ ચારોં ઓર બગીચોંસે પૃથ્વી ઢક ગઈ હૈ) ઔર [પરિખાવલયેન પાતાલમ્ પિબતિ ઇવ ] કોટકે
ચારોં ઓરકી ખાઈકે ઘેરેસે માનોં પાતાલકો પી રહા હૈ (અર્થાત્ ખાઈ બહુત ગહરી હૈ)
.૨૫.
ઇસપ્રકાર નગરકા વર્ણન કરને પર ભી ઉસસે રાજાકા વર્ણન નહીં હોતા ક્યોંકિ, યદ્યપિ રાજા
ઉસકા અધિષ્ઠાતા હૈ તથાપિ, વહ રાજા કોટ-બાગ-ખાઈ-આદિવાલા નહીં હૈ .
ઇસીપ્રકાર શરીરકા સ્તવન કરને પર તીર્થઙ્કરકા સ્તવન નહીં હોતા યહ ભી શ્લોક દ્વારા કહતે
હૈં :
શ્લોકાર્થ :[જિનેન્દ્રરૂપં પરં જયતિ ] જિનેન્દ્રકા રૂપ ઉત્કૃષ્ટતયા જયવન્ત વર્તતા હૈ,
[નિત્યમ્-અવિકાર-સુસ્થિત-સર્વાંગમ્ ] જિસમેં સભી અંગ સદા અવિકાર ઔર સુસ્થિત હૈં, [અપૂર્વ
-સહજ-લાવણ્યમ્ ]
જિસમેં (જન્મસે હી) અપૂર્વ ઔર સ્વાભાવિક લાવણ્ય હૈ (જો સર્વપ્રિય હૈ)
ઔર [સમુદ્રં ઇવ અક્ષોભમ્ ] જો સમુદ્રકી ભાંતિ ક્ષોભરહિત હૈ, ચલાચલ નહીં હૈ
.૨૬.
ઇસપ્રકાર શરીરકા સ્તવન કરને પર ભી ઉસસે તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકા સ્તવન નહીં હોતા
ક્યોંકિ, યદ્યપિ તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકે શરીરકા અધિષ્ઠાતૃત્વ હૈ તથાપિ, સુસ્થિત સર્વાંગતા, લાવણ્ય
આદિ આત્માકે ગુણ નહીં હૈં, ઇસલિયે તીર્થંકર-કેવલીપુરુષકે ઉન ગુણોંકા અભાવ હૈ ..૩૦..
અબ, (તીર્થંકર-કેવલીકી) નિશ્ચયસ્તુતિ કહતે હૈં . ઉસમેં પહલે જ્ઞેય-જ્ઞાયકકે
સંકરદોષકા પરિહાર કરકે સ્તુતિ કહતે હૈં :