Page -31 of 642
PDF/HTML Page 2 of 675
single page version
Page -30 of 642
PDF/HTML Page 3 of 675
single page version
vi. ni. saṁ. 2533 vi. saṁ. 2066 ī. sa. 2010
muṁbaīkī orase 50% ārthik sahayog viśeṣ prāpta honese is śāstrakā vikriy-mūlya mātra
Page -28 of 642
PDF/HTML Page 5 of 675
single page version
Page -27 of 642
PDF/HTML Page 6 of 675
single page version
saritā vahāvī sudhā taṇī prabhu vīr! teṁ saṁjīvanī;
śoṣātī dekhī saritane karuṇābhīnā hr̥daye karī,
munikuṁd saṁjīvanī samayaprābhr̥t taṇe bhājan bharī.
graṁthādhirāj! tārāmāṁ bhāvo brahmāṁḍanā bharyā.
mumukṣune pātī amr̥taras aṁjali bharī bharī;
anādinī mūrchā viṣ taṇī tvarāthī utaratī,
vibhāvethī thaṁbhī svarūp bhaṇī doḍe pariṇati.
tuṁ prajñāchīṇī jñān ne udayanī saṁdhi sahu chedavā;
sāthī sādhakano, tuṁ bhānu jagano, saṁdeś mahāvīrano,
visāmo bhavaklāṁtanā hr̥dayano, tuṁ paṁth mukti taṇo.
jāṇye tane hr̥day jñānī taṇāṁ jaṇāy;
tuṁ rucatāṁ jagatanī ruci āḷase sau,
tuṁ rījhatāṁ sakalajñāyakadev rījhe.
tathāpi kuṁdasūtronāṁ aṁkāye mūlya nā kadī.
Page -26 of 642
PDF/HTML Page 7 of 675
single page version
prakāśakīy nivedan
adhyātmaśrutaśiromaṇi paramāgam śrī samayasār, bhagavān śrī kundakundācāryadev praṇīt sarvotkr̥ṣṭa kr̥ti hai. gujarātī bhāṣāmeṁ usakā gadyapadyānuvād sarvapratham vi. saṁ. 1997meṁ sonagarḥase prakāśit huā thā. āj tak usake gujarātī anuvādake sāt saṁskaraṇ prakāśit ho cuke haiṁ. is gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar vi. saṁ. 2023meṁ māroṭhạ(rājasthān)se ‘pāṭanī graṁthamālā’kī orase prakāśit kiyā gayā thā. is rūpāntarake kramaśaḥ sāt saṁskaraṇ śrī digambar jain svādhyāyamandir ṭrasṭa, sonagarḥ evaṁ anya ṭrasṭoṁke dvārā prakāśit ho cuke haiṁ. usakā yah āṭhavān̐ saṁskaraṇ prakāśit karate hue atīv ānanda anubhūt hotā hai.
śrī paramaśrutaprabhāvak maṇḍalakī orase yah paramāgam hindī bhāṣāmeṁ (saṁskr̥t ṭīkādvay sah) vi. saṁ. 1975meṁ prakāśit huā thā. pūjya sadgurudev śrī kānajīsvāmīke pavitra karamakamalameṁ yah paramāgam vi. saṁ. 1978meṁ āyā. unake karakamalameṁ yah paramapāvan cintāmaṇi āne par us kuśal jauharīne us śrutaratnako parakh liyā aur samayasārakī kr̥pāse unhoṁne caitanyamūrti bhagavān samayasārake darśan kiye. us pavitra prasaṁgakā ullekh pūjya gurudevake jīvanacaritrameṁ is prakār kiyā gayā hai : — ‘‘vi. saṁ. 1978meṁ vīraśāsanake uddhārakā, anek mumukṣuoṁke mahān puṇyodayako sūcit karanevālā ek pavitra prasaṁg ban gayā. vidhikī kisī dhanya palameṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryaviracit śrī samayasār nāmak mahān grantha mahārājaśrīke hastakamalameṁ āyā. samayasār parḥate hī unake harṣakā pār na rahā. jisakī śodhameṁ ve the vah unako mil gayā. śrī samayasārameṁ amr̥take sarovar chalakate mahārājaśrīke antarnayanane dekhe. ekake bād ek gāthā parḥate hue mahārājaśrīne ghūn̐ṭ bhar-bharake vah amr̥t pīyā. granthādhirāj samayasārane mahārājaśrī par apūrva, alaukik, anupam upakār kiyā aur unake ātmānandakā pār na rahā. mahārājaśrīke antarjīvanameṁ paramapavitra parivartan huā. bhūlī huī pariṇatine nij ghar dekhā. upayog-jharaneke pravāh
Page -25 of 642
PDF/HTML Page 8 of 675
single page version
amr̥tamay hue. jineśvaradevake sunandan gurudevakī jñānakalā ab apūrva rītise khīlane lagī. pūjya gurudev jyoṁ jyoṁ samayasārakī gaharāīmeṁ utarate gaye, tyoṁ tyoṁ usameṁ kevalajñānī pitāse bapautīmeṁ āye hue adbhut nidhān unake suputra bhagavān kundakundācāryadevane sāvadhānīse surakṣit rakhe hue unhoṁne dekhe. anek varṣa tak samayasārakā gaharāīse manan karaneke paścāt, ‘kisī bhī prakārase jagatake jīv sarvajñapitākī is amūlya bapautīkī kīmat samajhe aur anādikālīn dīnatākā anta lāye !’ — aisī karuṇābuddhike kāraṇ pūjya gurudevaśrīne samayasār par apūrva pravacanoṁkā prārambha kiyā. sārvajanik sabhāmeṁ sarvapratham vi. saṁ. 1990meṁ rājakoṭake cāturmāsake samay samayasār par pravacan śurū kiye.’’ pūjya gurudevaśrīne samayasār par kul unnīs bār pravacan diye haiṁ. sonagarḥ ṭrasṭakī orase pūjya gurudevaśrīke samayasār par pravacanoṁke pān̐c grantha chapakar prasiddha ho gaye haiṁ.
pūjya gurudevaśrī apanī anubhavavāṇī dvārā is paramāgamake gahīr-gambhīr bhāv jaise jaise kholate gaye vaise vaise mumukṣu jīvoṁko usakā mahattva samajhạmeṁ ātā gayā, aur unameṁ adhyātmarasikatāke sāth sāth is paramāgamake prati bhakti evaṁ bahumān bhī barḥate gaye. vi. saṁ.
— aisā mahimāvanta yah paramāgam gujarātī bhāṣāmeṁ prakāśit ho to jijñāsuoṁko mahān lābhakā kāraṇ hogā aisī pūjya gurudevaśrīkī pavitra bhāvanāko jhạelakar śrī jain atithi sevā- samitine vi. saṁ. 1997meṁ is paramāgamakā gujarātī anuvād sahit prakāśan kiyā. tatpaścāt vi. saṁ. 2009meṁ isakī dvitīy āvr̥tti, śrīmad-amr̥tacandrasūri viracit ‘ātmakhyāti’ saṁskr̥t ṭīkā sahit, śrī digambar jain svādhyāyamandir ṭrasṭa, sonagarḥakī orase prakāśit kī gaī thī. usī gujarātī anuvādake hindī rūpāntarakā yah āṭhavān̐ saṁskaraṇ hai.
isaprakār paramāgam śrī samayasārakā gujarātī evaṁ hindī prakāśan vāstavameṁ pūjya gurudevaśrīke prabhāvakā hī prasād hai. adhyātmakā rahasya samajhạākar pūjya gurudevaśrīne jo apār upakār kiyā hai usakā varṇan vāṇīke dvārā vyakta karanemeṁ yah saṁsthā asamartha hai.
śrīmān samīp samayavartī samayajña śrīmad rājacandrajīne janasamājako adhyātma samajhạāyā tathā adhyātmapracārake liye śrī paramaśrutaprabhāvak maṁḍalakā sthāpan kiyā; isaprakār janasamāj par — mukhyatve gujarāt-saurāṣṭra par — unakā mahān upakār pravartamān hai.
ab gujarātī anuvādake viṣayameṁ : — is ucca koṭike adhyātmaśāstrakā gujarātī anuvād karanekā kām saral na thā. gāthāsūtrakār evaṁ ṭīkākār ācāryabhagavantoṁke gambhīr bhāv yathārthatayā
1995ke jyeṣṭha kr̥ṣṇā aṣṭamīke din, sonagarḥameṁ śrī digambar jain svādhyāyamandirake uddhaghāṭanake
avasar par usameṁ praśamamūrti bhagavatī pūjya bahinaśrī campābenake pavitra karakamalase śrī samayasār
paramāgamakī vidhipūrvak pratiṣṭhā — sthāpanā kī gaī thī.
Page -24 of 642
PDF/HTML Page 9 of 675
single page version
surakṣit rahe — isaprakār unake bhāvoṁko sparśakar anuvād ho tabhī prakāśan samājako sampūrṇatayā lābhadāyī siddha ho. sadbhāgyase mumukṣu bhāīśrī himmatalāl jeṭhālāl śāhane ( – pūjya bahinaśrī campābenake bhāīne) apanī śrutabhaktise, usakā anuvād kar denekī svīkr̥ti dekar vah kām apane hāthameṁ liyā aur unhoṁne yah anuvād-kārya sān̐gopān̐g sampanna kiyā.
is pavitra paramāgamake gujarātī anuvādakā mahān kārya sampanna karanevāle bhāīśrī himmatalālabhāī adhyātmarasik vidvān honeke atirikta gambhīr, vairāgyaśālī, śānta aur vivekī sajjan haiṁ tathā kavi bhī haiṁ. unhoṁne samayasār evaṁ usakī ‘ātmakhyāti’ saṁskr̥t ṭīkāke gujarātī gadyānuvādake atirikta usakī prākr̥tabhāṣābaddha mūl gāthāoṁkā gujarātī padyānuvād bhī harigīt chandameṁ kiyā hai; vah bahut hī madhur, spaṣṭa evaṁ saral hai aur pratyek gāthārthake pahale vah chāpā gayā hai. isaprakār sārā hī anuvād evaṁ harigīt kāvya jijñāsu jīvoṁko bahut hī upayogī evaṁ upakārī huye haiṁ. isake liye bhāīśrī himmatalāl jeṭhālāl śāhake prati jitanī bhī kr̥tajñatā pragaṭ kī jāy utanī kam hī hai. is samayasār jaise uttam paramāgamakā anuvād karanekā param saubhāgya unako prāpta huā etadartha ve sacamuc abhinandanīy haiṁ.
ājase lagabhag ḍhāīsau varṣa pahale paṁ. jayacandrajīne is paramāgamakā hindī bhāṣāntar karake jainasamāj par upakār kiyā hai. yah gujarātī anuvād śrī paramaśrutaprabhāvak maṇḍalakī orase prakāśit hue hindī samayasārake ādhārase kiyā gayā hai, gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar paṁ. parameṣṭhidāsajī jain, lalitapurane aur is prastut saṁskaraṇakā mudraṇasaṁśodhan-kārya bra0 candūbhāī jhobāliyāne tathā sundar mudraṇakārya ‘kahān mudraṇālay’, sonagarḥake mālik śrī jñānacandajī jainane kiyā hai. ataḥ yah saṁsthā un sabake prati kr̥tajñatā abhivyakta karatī hai.
yah paramāgam samayasār sacamuc ek uttamottam śāstra hai. sādhak jīvoṁke liye usameṁ ādhyātmik mantroṁkā bhaṇḍār bharā hai. bhagavatkundakundācāryadevake paścāt rac gaye prāyaḥ sab adhyātmaśāstra par samayasārakā prabhāv paṛā hai. adhyātmake sarva bīj samayasārameṁ samāviṣṭa haiṁ. sabhī jijñāsu jīvoṁko gurugamapūrvak is paramāgamakā abhyās avaśya karane yogya hai. param mahimāvanta nij śuddhātmasvarūpako anubhavagamya karaneke liye is śāstrameṁ advitīy upadeś hai; aur vah anubhav hī pratyek jijñāsu jīvakā ekamātra param kartavya hai. śrī padmanandī munirāj kahate haiṁ ki —
Page -23 of 642
PDF/HTML Page 10 of 675
single page version
artha : — jis jīvane prasannacittase is caitanyasvarūp ātmākī bāt bhī sunī hai, vah bhavya puruṣ bhaviṣyameṁ honevālī muktikā avaśya bhājan hotā hai.
uparyukta prakārase supātra jīv gurugamase śuddhacaitanyatattvakī vārtākā prītipūrvak śravaṇ karo aur is paramāgamakī pān̐cavī gāthāmeṁ kathit ācāryabhagavānakī ājñānusār us ekatvavibhakta śuddha ātmāko svānubhavapratyakṣase pramāṇ karo.
(vijayādaśamī)
vi. saṁ. 2055
samayasār hindīkā yah navavān̐ saṁskaraṇ prathamakī āvr̥tti anusār hī hai. mudraṇakārya ‘kahān mudraṇālay’ke mālik śrī jñānacaṁdajī jainane alpa samayameṁ mudrit kar diyā ataḥ ṭrasṭa ābhār mānatā hai.
samayasār granthādhirāj hai. usameṁ batāye hue bhāvoṁko yathārtha samajhakar, antarameṁ usakā pariṇaman karake atīndriy jñānakī prāpti dvārā atīndriy ānandako sab jīv āsvādan kare yah aṁtarīk bhāvanā sah..... pūjya gurudevaśrīkī 121vīṁ janmajayaṁtī tā. 15-05-2010
Page -22 of 642
PDF/HTML Page 11 of 675
single page version
maiṁ ise apanā param saubhāgya mānatā hūn̐ ki mujhe is yugake mahān ādhyātmik saṁt śrī kānajīsvāmīke sānnidhyakā suyog prāpta huā, aur unake pravacanoṁko sunane evaṁ unheṁ rāṣṭrabhāṣā-hindīmeṁ anūdit karanekā saubhāgya prāpta huā hai. un anūdit granthoṁmeṁse ‘samayasār pravacanādi’ pahale prakāśit ho cuke haiṁ. pūjya kānajīsvāmīke sānnidhyameṁ rahakar anek vidvānoṁne kaī ādhyātmik granthoṁkī racanā kī hai, anuvād kiye haiṁ aur sampādan kiyā hai. un vidvānoṁmeṁ śrī himmatalāl śāh tathā śrī rāmajībhāī dośī ādi pramukh haiṁ.
uparokta vidvānoṁke dvārā gujarātī bhāṣāmeṁ anūdit, sampādit evaṁ likhit anek granthoṁkā hindī bhāṣāntar karanekā mujhe suyog milā hai, jinameṁ pravacanasār, mokṣaśāstra aur yah samayasār grantha bhī haiṁ. adhyātmapremī bhāī śrī kuṁ0 nemīcandajī pāṭanīkī preraṇā is sukāryameṁ viśeṣ sādhak siddha huī hai. pratyek gāthākā gujarātīse hindī padyānuvād unhoṁne kiyā hai. maiṁne gujarātī anvayārtha, ṭīkā aur bhāvārthakā hindī rūpāntar kiyā hai. yadyapi is kāryameṁ sampūrṇa sāvadhānī rakhī gaī hai, tathāpi yadi koī doṣ rah gaye hoṁ to viśeṣajña mujhe kṣamā kareṁ.
lalitapur — parameṣṭhīdās jain
Page -21 of 642
PDF/HTML Page 12 of 675
single page version
enī kuṁ dakuṁ da gūṁthe māḷ re,
jemāṁ sār-samay śiratāj re,
gūṁthyuṁ pravacanasār re,
gūṁthyo samayano sār re,
jinajīno omkāranād re,
vaṁduṁ e omkāranād re,
mārā dhyāne hajo jinavāṇ re,
vājo mane dinarāt re,
Page -20 of 642
PDF/HTML Page 13 of 675
single page version
artha : — śrī samayasār mokṣa par carḥaneke liye sīrḥī hai (athavā
jis prakār jalameṁ namak pighal jātā hai usī prakār samayasārake rasameṁ
budhapuruṣ līn ho jāte haiṁ, vah guṇakī gān̐ṭh hai (arthāt samyagdarśanādi guṇoṁkā
samūh hai), muktikā sugam paṁth hai aur usake (apār) yaśakā varṇan karanemeṁ
indra bhī ākulit ho jātā hai. samayasārarūp paṁkhavāle (athavā samayasārake
pakṣavāle) jīv jñānagaganameṁ uṛate haiṁ aur samayasārarūp paṁkh rahit (athavā
samayasārase vipakṣa) jīv jagajālameṁ rulate hai. samayasāranāṭak (arthāt
samayasār-paramāgam ki jisako śrī amr̥tacaṁdrācāryadevane nāṭakakī upamā dī
hai vah) śuddha suvarṇa samān nirmal hai, virāṭ (brahmāṇḍa) samān usakā vistār
hai aur usakā śravaṇ karane par hr̥dayake kapāṭ khul jāte haiṁ.
Page -19 of 642
PDF/HTML Page 14 of 675
single page version
bhagavān śrī kundakundācāryadevapraṇīt yah ‘samayaprābhr̥t’ athavā ‘samayasār’ nāmakā śāstra ‘dvitīy śrutaskaṁdh’kā sarvotkr̥ṣṭa āgam hai.
‘dvitīy śrutaskaṁdh’kī utpatti kis prakār huī, yah pahale ham paṭṭāvalioṁke ādhārase saṁkṣepameṁ dekh leveṁ.
āj se 2466 varṣa pahale is bharatakṣetrakī puṇya-bhūmimeṁ mokṣamārgakā prakāś karaneke liye jagatpūjya param bhaṭṭārak bhagavān śrī mahāvīrasvāmī apanī sātiśay divyadhvani dvārā samasta padārthoṁkā svarūp pragaṭ kar rahe the. unake nirvāṇake paścāt pāṁc śrutakevalī hue, unameṁse antim śrutakevalī śrī bhadrabāhusvāmī hue. vahān̐ tak to dvādaśāṁgaśāstrake prarūpaṇase vyavahāraniścayātmak mokṣamārga yathārtha pravartatā rahā. tatpaścāt kāladoṣase kramakramase aṁgāoṁke jñānakī vyucchitti hotī gaī. isaprakār apār jñānasiṁdhukā bahu bhāg vicched ho jāneke paścāt dūsare bhadrabāhusvāmī ācāryakī paripāṭīmeṁ do mahā samartha muni hue — ekakā nām śrī dharasen ācārya tathā dūsaroṁkā nām śrī guṇadhar ācārya thā. unase mile hue jñānake dvārā unakī paramparāmeṁ honevāle ācāryoṁne śāstroṁkī racanāen̐ kī aur śrī vīrabhagavānake upadeśakā pravāh pravāhit rakhā.
śrī dharasen ācāryako agrāyaṇīpūrvake pān̐caven̐ ‘vastu’ adhikārake mahākarmaprakr̥ti nāmak cauthe prābhr̥takā jñān thā. us jñānāmr̥tameṁse anukramase unake pīcheke ācāryoṁ dvārā ṣṭakhaṁḍāgam tathā usakī dhavalā-ṭīkā, gommṭasār, labdhisār, kṣapaṇāsār ādi śāstroṁkī racanā huī. isaprakār pratham śrutaskaṁdhakī utpatti hai. usameṁ jīv aur karmake saṁyogase hue ātmākī saṁsār-paryāyakā — guṇasthān, mārgaṇāsthān ādikā — saṁkṣipta varṇan hai, paryāyārthikanayako pradhān karake kathan hai. is nayako aśuddhadravyārthik bhī kahate haiṁ aur adhyātmabhāṣāse aśuddha-niścayanay athavā vyavahār kahate haiṁ.
śrī guṇadhar ācāryako jñānapravādapūrvakī dasavīṁ ‘vastu’ke tr̥tīy prābhr̥takā jñān thā. us jñānameṁse unake pīcheke ācāryoṁne anukramase siddhānta race. isaprakār sarvajña bhagavān mahāvīrase pravāhit hotā huvā jñān, ācāryoṁkī paramparāse bhagavān śrī kundakundācāryadevako prāpta huā. unhoṁne
Page -18 of 642
PDF/HTML Page 15 of 675
single page version
paṁcāstikāyasaṁgrah, pravacanasār, samayasār, niyamasār, aṣṭapāhuṛ ādi śāstra race. is prakār dvitīy śrutaskaṁdhakī utpatti huī. isameṁ jñānako pradhān karake śuddha-dravyārthikanayase kathan hai, ātmāke śuddha svarūpakā varṇan hai.
bhagavān śrī kundakundācāryadev vikram saṁvatke prārambhameṁ ho gaye haiṁ. digambar jain paramparāmeṁ bhagavān kundakundācāryadevakā sthān sarvotkr̥ṣṭa hai.
pratyek digambar jain, is ślokako, śāstrādhyayan prārambha karate samay maṁgalācaraṇarūp bolate haiṁ. isase yah siddha hotā hai ki sarvajña bhagavān śrī mahāvīrasvāmī aur gaṇadhar bhagavān śrī gautamasvāmīke anantar hī bhagavān kundakundācāryakā sthān ātā hai. digambar jain sādhugaṇ svayaṁko kundakundācāryakī paramparākā kahalānemeṁ gaurav mānate haiṁ. bhagavān kundakundācāryadevake śāstra sākṣāt gaṇadharadevake vacanoṁ jaise hī pramāṇabhūt māne jāte haiṁ. unake paścāt hue granthakār ācārya svayaṁke kisī kathanako siddha karaneke liye kundakundācāryadevake śāstroṁkā pramāṇ dete haiṁ jisase yah kathan nirvivād siddha hotā hai. unake pīche race gaye granthoṁmeṁ unake śāstroṁmeṁse anekānek avataraṇ liye hue haiṁ. yathārthataḥ bhagavān kundakundācāryadevane svayaṁke paramāgamoṁmeṁ tīrthaṁkaradevoṁke dvārā prarūpit uttamottam siddhāṁtoṁko surakṣit rakhe haiṁ aur mokṣamārgako ṭikā rakhā hai. vi0 saṁ0 990dmameṁ hue śrī devasenācāryavar apane darśanasār nāmake granthameṁ kahate haiṁ ki —
‘‘videhakṣetrake vartamān tīrthaṁkar śrī sīmaṁdharasvāmīke samavasaraṇameṁ jākar svayaṁ prāpta kiye hue divya jñānake dvārā śrī padmanaṁdināthane (śrī kundakundācāryadevane) bodh nahīṁ diyā hotā to munijan sacce mārgako kaise jānate ?’’ dūsarā ek ullekh dekhiye, jisameṁ kundakundācāryadevako kalikālasarvajña kahā gayā hai : ‘‘padmanaṁdī, kundakundācārya, vakragrīvācārya, ailācārya, gr̥dhrapicchācārya — in pān̐c nāmoṁse virājit, cār aṁgul ū par ākāśameṁ gaman karanekī jinako r̥ddhi thī, jinhoṁne pūrvavidehameṁ jākar śrī sīmaṁgharabhagavānako vaṁdan kiyā thā aur unake pāsase mile hue śrutajñānake dvārā jinhoṁne bhāratavarṣake bhavya jīvoṁko pratibodhit kiyā hai, aise jo śrī jinacandrasūribhaṭṭārakake paṭṭake ābharaṇarūp kalikālasarvajña (bhagavān kundakundācāryadev) unake dvārā racit is ṣaṭprābhr̥t granthameṁ........sūrīśvar śrī śrutasāgar dvārā racit mokṣaprābhr̥takī ṭīkā samāpta huī.’’ is prakār ṣaṭprābhr̥takī śrī śrutasāgarasūrikr̥t ṭīkāke antameṁ likhā huā hai. bhagavān kundakundācāryadevakī mahattā batānevāle aise anekānek ullekh jain sāhityameṁ milate haiṁ;
Page -17 of 642
PDF/HTML Page 16 of 675
single page version
❃
kalikālasarvajña bhagavān kuṁdakuṁdācāryakā sthān ajoṛ hai.
bhagavān kundakundācāryake race hue anek śāstra haiṁ; usameṁse thoṛe abhī vidyamān haiṁ. trilokanāth sarvajñadevake mukhase pravāhit śrutāmr̥takī saritāmeṁse jo amr̥t-bhājan bhar liye gaye the, ve amr̥tabhājan vartamānameṁ bhī anek ātmārthiyoṁko ātma-jīvan arpaṇ karate haiṁ. unake paṁcāstikāyasaṁgrah, pravacanasār aur samayasār nāmake tīn uttamottam śāstra ‘prābhr̥tatray’ kahalāte haiṁ. in tīn paramāgamoṁmeṁ hajāroṁ śāstroṁkā sār ā jātā hai. in tīn paramāgamoṁmeṁ bhagavān śrī kundakundācāryake paścāt likhe gaye anek granthoṁke bīj nihit haiṁ aisā sūkṣma dr̥ṣṭise abhyās karane par mālūm hotā hai. paṁcāstikāyasaṁgrahameṁ chah dravyoṁkā aur nau tattvoṁkā svarūp saṁkṣepameṁ kahā hai. pravacanasārako jñān, jñey aur caraṇānuyogasūcak cūlikā — is prakār tīn adhikāroṁmeṁ vibhājit kiyā hai. samayasārameṁ nav tattvoṁkā śuddhanayakī dr̥ṣṭise kathan hai.
śrī samayasār alaukik śāstra hai. ācāryabhagavānne is jagatake jīvoṁ par param karuṇā karake is śāstrakī racanā kī hai. usameṁ maukṣamārgakā yathārtha svarūp jaisā hai vaisā kahā gayā hai. ananta kālase paribhramaṇ karate hue jīvoṁko jo kuch bhī samajhanā bākī rah gayā hai, vah is paramāgamameṁ samajhāyā gayā hai. param kr̥pālu ācāryabhagavān is śāstrakā prārambha karate hue svayaṁ hī kahate haiṁ : — ‘kāmabhogabaṁdhakī kathā sabane sunī hai, paricay kiyā hai, anubhav kiyā hai, lekin parase bhinna ekatvakī prāpti hī keval durlabh hai. us ekatvakī — parase bhinna ātmākī — bāt
artha : — kundapuṣpakī prabhāko dhāraṇ karanevālī jinakī kīrtike dvārā diśāen̐ vibhūṣit huī haiṁ, jo cāraṇoṁke — cāraṇar̥ddhidhārī mahāmuniyoṁke — sundar hastakamaloṁke bhramar the aur jin pavitrātmāne bharatakṣetrameṁ śrutakī pratiṣṭhā kī hai, ve vibhu kundakunda is pr̥thvī par kisase bandya nahīṁ haiṁ ?
artha : — yatīśvar (śrī kundakundasvāmī) rajaḥsthānako — bhūmitalako – choṛakar cār aṁgul ū par ākāśameṁ calate the, usase maiṁ yah samajhatā hūn̐ ki, ve antaraṅga tathā bahiraṅga rajase (apanā) atyanta aspr̥ṣṭatva vyakta karate the ( — ve antaraṅgameṁ rāgādi malase aur bāhyameṁ dhūlase aspr̥ṣṭa the) .
Page -16 of 642
PDF/HTML Page 17 of 675
single page version
maiṁ is śāstrameṁ samasta nij vaibhavase (āgam, yukti, paramparā aur anubhavase) kahūn̐gā.’ is pratijñāke anusār ācāryadev is śāstrameṁ ātmākā ekatva — par-dravyase aur parabhāvoṁse bhinnatā — samajhāte haiṁ. ve kahate haiṁ ki ‘jo ātmāko abaddhaspr̥ṣṭa, ananya, niyat, aviśeṣ aur asaṁyukta dekhate haiṁ ve samagra jinaśāsanako dekhate haiṁ’. aur bhī ve kahate haiṁ ki ‘aisā nahīṁ dekhanevāle ajñānīke sarva bhāv ajñānamay haiṁ’. is prakār, jahān̐ tak jīvako svayaṁkī śuddhatākā anubhav nahīṁ hotā vahān̐ tak vah mokṣamārgī nahīṁ hai; bhale hī vah vrat, samiti, gupti ādi vyavahāracāritra pālatā ho aur sarva āgam bhī parḥ cukā ho. jisako śuddha ātmākā anubhav vartatā hai vah hī samyagdr̥ṣṭi hai. rāgādike udayameṁ samyaktvī jīv kabhī ekākārarūp pariṇamatā nahīṁ haiṁ, parantu aisā anubhavatā hai ki ‘yah, pudgalakarmarūp rāgake vipākarūp uday hai; vah merā bhāv nahīṁ haiṁ, maiṁ to ek jñāyakabhāv hūn̐.’ yahān̐ praśna hogā ki rāgādibhāv hone par bhī ātmā śuddha kaise ho sakatā hai ? uttarameṁ spha ṭikamaṇikā dr̥ṣṭānta diyā gayā hai. jaise spha ṭikamaṇi lāl kapaṛeke saṁyogase lāl dikhāī detā hai — hotā hai to bhī spha ṭikamaṇike svabhāvakī dr̥ṣṭise dekhane par spha ṭikamaṇine nirmalapanā choṛā nahīṁ hai, usī prakār ātmā rāgādi karmodayake saṁyogase rāgī dikhāī detā hai — hotā hai to bhī śuddhanayakī dr̥ṣṭise usane śuddhatā choṛī nahīṁ hai. paryāyadr̥ṣṭise aśuddhatā vartatī hone par bhī dravyadr̥ṣṭise śuddhatākā anubhav ho sakatā hai. vah anubhav caturtha guṇasthān meṁ hotā hai. isase vācakako samajhameṁ āyegā ki samyagdarśan kitanā duṣkar hai. samyagdr̥ṣṭikā pariṇaman hī palaṭ gayā hotā hai. vah cāhe jo kārya karate hue bhī śuddha ātmāko hī anubhavatā hai. jaise lolupī manuṣya namak aur śākake svādakā bhed nahīṁ kar sakatā, usī prakār ajñānī jñānakā aur rāgakā bhed nahīṁ kar sakatā, jaise alubdha manuṣya śākase namakakā bhinna svād le sakatā hai usī prakār samyagdr̥ṣṭi rāgase jñānako bhinna hī anubhavatā hai. ab yah praśna hotā hai ki aisā samyagdarśan kis prakār prāpta kiyā jā sakatā hai arthāt rāg aur ātmākī bhinnatā kis prakār anubhavāṁśapūrvak samajhameṁ āye ? ācārya bhagavān uttar dete haiṁ ki — prajñārūpī chainīse chedane par ve doṁno bhinna ho jāte haiṁ, arthāt jñānase hī — vastuke yathārtha svarūp kī pahacānase hī — , anādikālase rāgadveṣake sāth ekākārarūp pariṇamatā ātmā bhinnapane pariṇamane lagatā hai; isase anya dūsarā koī upāy nahīṁ hai. isaliye pratyek jīvako vastuke yathārtha svarūpakī pahicān karanekā prayatna sadā kartavya hai.
is śāstrakā mukhya uddeś yathārtha ātmasvarūpakī pahicān karānā hai. is uddeśakī pūrtike liye is śāstrameṁ ācāryabhagavānane anek viṣayoṁkā nirūpaṇ kiyā hai. jīv aur pudgalake nimitta-naimittikapanā hone par bhī donoṁkā atyanta svatantra pariṇaman, jñānīko rāg-dveṣakā akartā- abhoktāpanā, ajñānīko rāgadveṣakā kartābhoktāpanā, sāṁkhyadarśanakī ekāntikatā, guṇasthān- ārohaṇameṁ bhāvakā aur dravyakā nimitta-naimittikapanā, vikārarūp pariṇaman karanemeṁ ajñānīkā
Page -15 of 642
PDF/HTML Page 18 of 675
single page version
svayaṁkā hī doṣ, mithyātvādikā jaṛapanā usī prakār cetanapanā, puṇya aur pāp donoṁkā baṁdhasvarūpapanā, mokṣamārgameṁ caraṇānuyog kā sthān — ityādi anek viṣay is śāstrameṁ prarūpaṇ kiye haiṁ. bhavya jīvoṁko yathārtha mokṣamārga batalānekā in sabakā uddeś hai. is śāstrakī mahattā dekhakar antar ullās ā jānese śrīmad jayasen ācārya kahate haiṁ ki ‘jayavaṁt varto ve padmanaṁdi ācārya arthāt kundakunda ācārya ki jinhoṁne mahātattvase bhare huye prābhr̥tarūpī parvatako buddhirūpī sir par uṭhākar bhavya jīvoṁko samarpit kiyā hai. vastutaḥ is kālameṁ yah śāstra mumukṣu bhavya jīvoṁkā param ādhār hai. aise duḥṣam kālameṁ bhī aisā adbhut ananya-śaraṇabhūt śāstra — tīrthaṁkaradevake mukhameṁse nikalā huā amr̥t — vidyamān hai yah ham sabakā mahā sadbhāgya hai. niścay-vyavahārakī saṁdhipūrvak yathārtha mokṣamārgakī aisī saṁkalanābaddha prarūpaṇā dūsare koī bhī granthameṁ nahīṁ hai. paramapūjya sadgurudev(śrī kānajīsvāmī)ke śabdoṁmeṁ kahā jāye to — ‘yah samayasār śāstra āgamoṁkā bhī āgam hai; lākhoṁ śāstroṁkā sār isameṁ hai; jainaśāsanakā yah stambha hai; sādhakakī yah kāmaghenu hai, kalpavr̥kṣa hai. caudah pūrvakā rahasya isameṁ samāyā huvā hai. isakī haraek gāthā chaṭṭhe-sātaveṁ guṇasthānameṁ jhūlate hue mahāmunike ātma-anubhavameṁse nikalī huī hai. is śāstrake kartā bhagavān kundakundācāryadev mahāvidehakṣetrameṁ sarvajña vītarāg śrī sīmangharabhagavānake samavasaraṇameṁ gaye the aur vahān̐ ve āṭh din rahe the yah bāt yathātathya hai, akṣaraśaḥ satya hai, pramāṇasiddha hai, isameṁ leśamātra bhī śaṁkāke liye sthān nahīṁ hai. un param upakārī ācāryabhagavān dvārā racit is samayasārameṁ tīrthaṁṅkaradevakī nirakṣarī omkāradhvanimeṁse nikalā huā hī upadeś hai’.
is śāstrameṁ bhagavān kundakundācāryadevakī prākr̥t gāthāoṁ par ātmakhyāti nāmakī saṁskr̥t ṭīkā likhanevāle (lagabhag vikramakī dasavīṁ śatābdīmeṁ hue) śrīmān amr̥tacandrācāryadev haiṁ. jisaprakār is śāstrake mūl kartā alaukik puruṣ haiṁ usīprakār isake ṭīkākār bhī mahāsamartha ācārya haiṁ. ātmakhyāti jaisī ṭīkā abhī tak dūsare koī jain granthakī nahīṁ likhī gaī hai. unhoṁne paṁcāstikāyasaṁgrah tathā pravacanasārakī bhī ṭīkā likhī hai aur tattvārthasār, puruṣārthasiddhayupāy ādi svatantra grantha bhī likhe haiṁ. unakī ek is ātmakhyāti ṭīkā parḥanevāleko hī unakī adhyātmarasikatā, ātmānubhav, prakhar vidvattā, vastusvarūpako nyāyase siddha karanekī unakī asādhāraṇ śakti aur uttam kāvyaśaktikā pūrā jñān ho jāyegā. ati saṁkṣepameṁ gaṁbhīr rahasyoṁko bharadenekī unakī anokhī śakti vidvānoṁko āścaryacakit karatī hai. unakī yah daivī ṭīkā śrutakevalīke vacanoṁke samān hai. jisaprakār mūlaśāstrakartāne samasta nijavaibhavase is śāstrakī racanā kī hai usīprakār ṭīkākārane bhī atyanta utsāhapūrvak sarva nijavaibhavase yah ṭīkā racī hai, aisā is ṭīkāke parḥanevāloṁko svabhāvataḥ hī niścay huye binā nahīṁ rah sakatā. śāsanamānya bhagavān kundakundācāryadevane is kalikālameṁ jagadguru tīrthaṁkaradevake jaisā kām kiyā hai aur śrī amr̥tacandrācāryadevane, mānoṁ ki ve kundakundabhagavānke hr̥dayameṁ praveś kar gaye hoṁ us prakārase unake
Page -14 of 642
PDF/HTML Page 19 of 675
single page version
gambhīr āśayoṁko yathārthatayā vyakta karake, unake gaṇadharake samān kārya kiyā hai. is ṭīkāmeṁ ānevāle kāvya (-kalaś) adhyātmarasase aur ātmānubhavakī mastīse bharapūr haiṁ. śrī padmaprabhamaladhāridev jaise samartha munivaroṁ par un kalaśoṁne gaharī chāp ḍālī hai aur āj bhī ve tattvajñānase aur adhyātmarasase bhare hue madhur kalaś, adhyātmarasikoṁke hr̥dayake tārako jhanajhanā dete haiṁ. adhyātmakavirūpameṁ śrī amr̥tacandrācāryadevakā sthān jain sāhityameṁ advitīy hai.
samayasārameṁ bhagavān kundakundācāryadevane 415 gāthāoṁkī prākr̥tameṁ racanā kī hai. us par śrī amr̥tacandrācāryadevane ātmakhyāti nāmakī aur śrī jayasenācāryadevane tātparyavr̥tti nāmakī saṁskr̥t ṭīkā likhī hai. paṁḍit jayacandrajīne mūl gāthāoṁkā aur ātmakhyātikā hindīmeṁ bhāṣāṁtar kiyā aur usameṁ svayaṁne thoṛā bhāvārtha bhī likhā hai. vah pustak ‘samayaprābhr̥t’ke nāmase vikram saṁ0 parivartit kiyā aur śrī paramaśrutaprabhāvak maṇḍal dvārā ‘samayasār’ke nāmase vi. saṁ. 1975meṁ prakāśit huā. us hiṁdī granthake ādhārase, usīprakār saṁskr̥t ṭīkāke śabdoṁ tathā āśayase cipake rahakar, yah gujarātī anuvād taiyār kiyā gayā hai.
yah anuvād karanekā mahābhāgya mujhe prāpta huā yah mujhe atyaṁt harṣakā kāraṇ hai. paramapūjya sadgurudev śrī kānajīsvāmīkī chatrachāyāmeṁ is gahan śāstrakā anuvād huā hai. anuvād karanekī samasta śakti mujhe pūjyapād sadgurudevake pāsase hī milī hai. mere dvārā anuvād huā, isaliye ‘yah anuvād maiṁne kiyā hai’ aisā vyavahārase bhale hī kahā jāye, parantu mujhe merī alpatākā pūrā jñān honese aur anuvādakī sarva śaktikā mūl pūjya śrī sadgurudev hī honese maiṁ to barābar samajhatā hūn̐ ki sadgurudevakī amr̥tavāṇīkā prapāt hī — unake dvārā milā huā anamol upadeś hī — yathākāl is anuvādarūpameṁ pariṇamā hai. jinake bal par hī is atigahan śāstrake anuvād karanekā maiṁne sāhas kiyā thā aur jinakī kr̥pāse yah nirvighna pūrā huvā hai, un param upakārī sadgurudevake caraṇāraviṁdameṁ ati bhaktibhāvase vaṁdan karatā hūn̐.
is anuvādameṁ anek bhāiyoṁkī madad hai. bhāī śrī amr̥talāl māṇekalāl jhāṭakiyākī isameṁ sabase jyādā madad hai. unhoṁne sampūrṇa anuvādakā ati pariśram karake bahut hī sūkṣmatāse aur utsāhase saṁśodhan kiyā hai, bahutasī ati-upayogī sūcanāen̐ unhoṁne batāīṁ hai, saṁskr̥t ṭīkākī hastalikhit pratiyoṁkā milān kar pāṭhāntaroṁko ḍhūṁḍh diyā hai, śaṁkā-sthaloṁkā samādhān paṇḍitajanoṁse bulā diyā haiṁ — ityādi anek prakārase unhoṁne jo sarvatomukhī sahāyatā kī hai usake liye maiṁ unakā atyaṁt ābhārī hūn̐. apane viśāl śāstrajñānase, is anuvādameṁ paṛanevālī choṭī moṭī dikkatoṁko dūr kar denevāle mānanīy vakīl śrī rāmajībhāī māṇekacanda dośīkā maiṁ hr̥dayapūrvak ābhār mānatā hūn̐. bhāṣāṁtar karate samay jab jab koī artha barābar nahīṁ baiṭhā tab tab maiṁne paṁ0
1964 meṁ prakāśit huī. usake bād us pustakako paṁḍit manoharalālajīne pracalit hiṁdīmeṁ
Page -13 of 642
PDF/HTML Page 20 of 675
single page version
gaṇeśaprasādajī varṇī aur paṁ0 rāmaprasādajī śāstrīko patra dvārā (bhāī amr̥talālabhāī dvārā) artha puchavāne par unhoṁne mereko har samay bināsaṁkoc praśnoṁke uttar diye haiṁ; isake liye maiṁ unakā antaḥkaraṇapūrvak ābhār mānatā hūn̐. isake atirikta bhī jin jin bhāiyoṁkī is anuvādameṁ sahāyatā hai un sabakā bhī maiṁ ābhārī hūn̐.
yah anuvād bhavya jīvoṁko jinadev dvārā prarūpit ātmaśāṁtikā yathārtha mārga batāye, yah merī antarakī bhāvanā hai. śrī amr̥tacandrācāryadevake śabdoṁmeṁ ‘yah śāstra ānaṁdamay vijñānaghan ātmāko pratyakṣa dikhānevālā advitīy jagatcakṣu hai’. jo koī usake param gambhīr aur sūkṣma bhāvoṁko hr̥dayaṅgat karegā usako vah jagatcakṣu ātmākā pratyakṣa darśan karāyegā. jab tak ve bhāv yathārtha prakārase hr̥dayaṅgat nahīṁ hoveṁ tab tak rātadin vah hī maṁthan, vah hī puruṣārtha kartavya hai. śrī jayasenācāryadevake śabdoṁmeṁ samayasārake abhyās ādikā phal kahakar yah upodghāt pūrṇa karatā hūn̐ : — ‘svarūparasik puruṣoṁ dvārā varṇit is prābhr̥takā jo koī ādarase abhyās karegā, śravaṇ karegā, paṭhan karegā, prasiddhi karegā, vah puruṣ avināśī svarūpamay, anek prakārakī vicitratāvāle, keval ek jñānātmak bhāvako prāpta karake agra padameṁ muktilalanāmeṁ līn hogā.’ dīpotsav vi0 saṁ0 1996
✽ ✽✽