Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). BhagwAn shri kundkundAchAryadev; BhagwAn kundakundAchAryke sambadhame ullekh; Sadgurudevshreeke hrudyodgar; Sadgurudev stuti; VishayanukramaNikA; ShAstra swAdhyAya kA prArambhik mangalAcharan; Purvarang; Kalash: 1-3 ; Gatha: 1-2.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 34

 


Page -11 of 642
PDF/HTML Page 22 of 675
single page version

om
bhagavān śrī kundakundācāryadevake sambandhameṁ
ullekh
vandyo vibhurbhbhuvi na kai rih kauṇḍakundaḥ
ku nda-prabhā-praṇayi-kīrti-vibhūṣitāśaḥ
.
yaścāru-cāraṇ-karāmbujacañcarīk -
ścakre śrutasya bharate prayataḥ pratiṣṭhām
..
[candragiri parvatakā śilālekh ]
artha :kundapuṣpakī prabhā dhāraṇ karanevālī jinakī kīrti dvārā diśāen̐

vibhūṣit huī haiṁ, jo cāraṇoṁkecāraṇar̥ddhidhārī mahāmuniyoṁkesundar hastakamaloṁke

bhramar the aur jin pavitrātmāne bharatakṣetrameṁ śrutakī pratiṣṭhā kī hai, ve vibhu kundakunda
is pr̥thvī par kisase vandya nahīṁ haiṁ ?
........koṇḍaku ndo yatīndraḥ ..
rajobhiraspr̥ṣṭatamatvamanta-
rbāhyepi saṁvyañjayituṁ yatīśaḥ
.
rajaḥpadaṁ bhūmitalaṁ vihāy
cacār manye caturaṅgulaṁ saḥ
..
[viṁdhyagiriśilālekh ]

❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈


Page -10 of 642
PDF/HTML Page 23 of 675
single page version

artha :yatīśvar (śrī kundakundasvāmī) rajaḥsthānakobhūmitalako

choṛakar cār aṁgul ūpar ākāśameṁ gaman karate the usake dvārā maiṁ aisā samajhatā hūn̐ kive antarameṁ tathā bāhyameṁ rajase (apanī) atyanta aspr̥ṣṭatā vyakta karate the

(antarameṁ ve rāgādik malase aspr̥ṣṭa the aur bāhyameṁ dhūlase aspr̥ṣṭa the) .
jai paumaṇaṁdiṇāho sīmaṁdharasāmidivvaṇāṇeṇ .
ṇa vibohai to samaṇā ka haṁ sumaggaṁ payāṇaṁti ..
[darśanasār]
artha :(mahāvidehakṣetrake vartamān tīrthaṁkaradev) śrī sīmandharasvāmīse prāpta
hue divya jñān dvārā śrī padmanandināthane (śrī kundakundācāryadevane) bodh na diyā hotā
to munijan sacce mārgako kaise jānate ?
he kundakundādi ācāryoṁ ! āpake vacan bhī svarūpānusandhānameṁ is pāmarako

param upakārabhūt hue haiṁ . usake liye maiṁ āpako atyanta bhaktipūrvak namaskār karatā

hūn̐ . [śrīmad rājacandra ]]
bhagavān śrī kundakundācāryadevakā hamāre upar bahut upakār hai, ham unake

dāsānudās hai . śrīmadbhagavatkundakundācāryadev mahāvidehakṣetrameṁ sarvajña vītarāg śrī sīmaṁdhar bhagavānake samavasaraṇameṁ gaye the aur ve vahān̐ āṭh din rahe the usameṁ leśamātra śaṁkā nahīṁ hai . vah bāt vaisī hī haiṁ; kalpanā karanā nahīṁ, nā kahanā nahīṁ; māno to bhī vaise hī hai, na māno to bhī vaise hī hai . yathātathya bāt hai, akṣaraśaḥ satya hai,

pramāṇasiddha hai . [pūjya gurudev śrī kānajīsvāmī ]
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈

Page -9 of 642
PDF/HTML Page 24 of 675
single page version

hr̥dayodgār
(sva hastākṣarameṁ)
[ bhāṣāntar ]
om
namaḥ siddhebhyaḥ
bhagavān kuṁdakuṁd
ācāryadev samayaprābhr̥tameṁ kahate haiṁ
ki, ‘maiṁ jo yah bhāv kahanā
cāhatā hūn̐, vah antarake
ātmasākṣīke pramāṇ dvārā pramāṇ
karanā kyoṁki yah anubhavapradhān
graṁth hai, usameṁ mujhe vartate sva-
ātmavaibhav dvārā kahā jā rahā
hai’ aisā kahakar gāthā 6 meṁ
ācārya bhagavān kahate haiṁ ki,
‘ātmadravya apramatta nahīṁ aur
pramatta nahīṁ hai arthāt un do
avasthāoṁkā niṣedh karatā maiṁ
ek jānanahār akhaṁḍ hūn̐
yah

merī vartamān vartatī daśāse kah rahā hūn̐’ . munitvarūp daśā apramatta va pramattain do bhūmikāmeṁ hajāroṁ bār ātī-jātī haiṁ, us bhūmikāmeṁ vartate mahā-munikā yah kathan hai .

samayaprābhr̥t arthāt samayasārarūpī upahār . jaise rājāko milaneke lie upahār lekar jānā hotā hai . us bhāṁti apanī param utkr̥ṣṭa ātmadaśārūp paramātmadaśā pragaṭ karaneke lie samayasār jo samyagdarśan-jñān-cāritrasvarūp ātmā, usakī pariṇatirūp upahār dene par paramātmadaśā siddhadaśā pragaṭ hotī hai .

yah śabdabrahmarūp paramāgamase darśit ekatvavibhakta ātmāko pramāṇ karanā . ‘hān̐’se hī svīkr̥t karanā, kalpanā nahīṁ karanā; isakā bahumān karanevālā bhī mahābhāgyaśālī hai .

L

Page -8 of 642
PDF/HTML Page 25 of 675
single page version

background image
śrī sadgurudev-stuti
(harigīt)
saṁsārasāgar tāravā jinavāṇī che naukā bhalī,
jñānī sukānī maḷyā vinā e nāv paṇ tāre nahīṁ;
ā kāḷamāṁ śuddhātmajñānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāśi phaḷyo aho ! guru k hān tuṁ nāvik maḷyo.
(anuṣṭup)
aho ! bhakta cidātmānā, sīmaṁdhar-vīr-kuṁ danā !
bāhyāṁtar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣunāṁ.
(śikhariṇī)
sadā draṣṭi tārī vimaḷ nij caitanya nīrakhe,
ane jñaptimāṁhī darav-guṇ-paryāy vilase;
nijālaṁbībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro cidaghan viṣe kāṁī na maḷe.
(śārdūlavikrīḍit)
haiyuṁ ‘sat sat, jñān jñān’ dhabake ne vajravāṇī chūṭe,
je vajre sumumukṣu sattva jhaḷake ; paradravya nāto tūṭe;
rāgadveṣ ruce na, jaṁp na vaḷe bhāveṁdrimāṁaṁśamāṁ,
ṭaṁkotkīrṇa akaṁ pa jñān mahimā hr̥daye rahe sarvadā.
(vasaṁtatilakā)
nitye sudhājharaṇ caṁdra ! tane namuṁ huṁ,
ka ruṇā akāraṇ samudra ! tane namuṁ huṁ;
he jñānapoṣak sumegh ! tane namuṁ huṁ,
ā dāsanā jīvanaśilpī ! tane namuṁ huṁ.
(sragdharā)
ūṁḍī ūṁḍī, ūṁḍethī sukhanidhi satanā vāyu nitye vahaṁtī,
vāṇī cinmūrti ! tārī ur-anubhavanā sūkṣma bhāve bharelī;
bhāvo ūṁḍā vicārī, abhinav mahimā cittamāṁ lāvī lāvī,
khoyeluṁ ratna pāmuṁ,
manarath manano; pūrajo śakti śāḷī !
racayitā : hiṁmatalāl jeṭhālāl śāh

Page -7 of 642
PDF/HTML Page 26 of 675
single page version

background image
viṣayānukramaṇikā
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
(ṭhīk) hai
. ...................................
3
pūrvaraṁg
jīvake judāpan aur ekapanākā pānā durlabh hai;
(pratham 38 gāthāoṁmeṁ raṁgabhūmisthal bān̐dhā hai,
usameṁ jīv nāmake padārthakā svarūp kahā hai
kyoṁki baṁdhakī kathā to sabhī prāṇī karate haiṁ,
ekatvakī kathā virale jānate haiṁ jo ki
durlabh hai, us sambandhī kathan
.
)
1
maṁgalācaraṇ, granthapratijñā ............................
yah jīv-ajīvarūp chah dravyātmak lok hai,
. ............
4
is kathāko ham sarva nij vibhavase kahate haiṁ,
isameṁ dharma, adharma, ākāś, kāl ye cār
dravya to svabhāvapariṇatisvarūp hī haiṁ aur
jīv-pudgaladravyake anādikālake saṁyogase
vibhāvapariṇati bhī hai, kyoṁki sparśa, ras, gaṁdh,
varṇa aur śabdarūp mūrtik pudgaloṁko dekhakar
yah jīv rāgadveṣamoharūp pariṇamatā hai aur
isake nimittase pudgal karmarūp hokar jīvake
sāth ban̐dhatā hai
usako anya jīv bhī apane anubhavase parīkṣā
kar grahaṇ karanā
. ............................
5
śuddhanayase dekhiye to jīv apramatta-pramatta donoṁ
daśāoṁse judā ek jñāyakabhāvamātra hai, jo
jānanevālā hai vahī jīv hai, us sambandhī
.
6
is jñāyakabhāvamātra ātmāke darśan-jñān-
cāritrake bhedase bhī aśuddhapan nahīṁ hai, jñāyak
hai vah jñāyak hī hai
.
is tarah in donoṁkī
. ........................
7
anādise baṁdhāvasthā hai
.
jīv jab nimitta
pākar rāgādirūp nahīṁ pariṇamatā tab navīn
karma nahīṁ baṁdhate, purāne karma jhaṛ jāte haiṁ,
isaliye mokṣa hotī hai; aise jīvakī svasamay-
parasamayarūp pravr̥tti hai
vyavahāranay ātmāko aśuddha kahatā hai; us
8
vyavahāranayake upadeśakā prayojan
. ..........
vyavahāranay paramārthakā pratipādak kaise
.
jab jīv
9-10
hai ? .............................................
samyagdarśanajñānacāritrabhāvarūp apane sva-
bhāvarūp pariṇamatā hai tab svasamay hotā hai
aur jab tak mithyā-darśanajñān-cāritrarūp
pariṇamatā hai tab tak vah pudgalakarmameṁ ṭhaharā
huā parasamay hai, aisā kathan
śuddhanay satyārtha aur vyavahāranay asatyārtha kahā
gayā hai
. ........................................
11
jo svarūpake śuddha paramabhāvako prāpta ho gaye
. ..............
2
unako to śuddhanay hī prayojanavān hai, aur jo
sādhak avasthāmeṁ haiṁ unake vyavahāranay bhī
prayojanavān hai, aisā kathan
jīvake pudgalakarmake sāth baṁdh honese
. ................
12
parasamayapan hai so sundar nahīṁ hai, kyoṁki
isameṁ jīv saṁsārameṁ bhramatā anek tarahake duḥkh
pātā hai; isaliye svabhāvameṁ sthir ho
sabase
jīvāditattvoṁko śuddhanayase jānanā so samyaktva
13
hai, aisā kathan
. ..............................
judā ho akelā sthir hotabhī sundar
śuddhanayakā viṣayabhūt ātmā baddhaspr̥ṣṭa, anya,

Page -6 of 642
PDF/HTML Page 27 of 675
single page version

viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
aniyat, viśeṣ aur saṁyuktain pān̐c
adhyavasānādibhāv pudgalamay haiṁ, jīv nahīṁ haiṁ,
bhāvoṁse rahit hone sambandhī kathan
. .........
aisā kathan
............................
14
45
adhyavasānādibhāvako vyavahāranayase jīv kahā
śuddhanayake viṣayabhūt ātmāko jānanā so
gayā hai; tathā usakā dr̥ṣṭāṁt
. ........
46-48
samyagjñān hai, aisā kathan
. ...................
15
paramārtharūp jīvakā svarūp
. ...........
49
samyagdarśanajñānacāritrarūp ātmā hī sādhuke
varṇako ādi lekar guṇasthān paryanta jitane bhāv
sevan karane yogya hai, usakā dr̥ṣṭāṁtasahit
kathan
haiṁ ve jīvake nahīṁ haiṁ, aisā chah gāthāoṁmeṁ
kathan
. ...................................
16-18
. .................................
50-55

śuddhanayake viṣayabhūt ātmāko jab tak na jāne

ye varṇādik bhāv jīvake haiṁ aisā vyavahāranay
tab tak ve jīv ajñānī haiṁ
..........
19
kahatā hai, niścayanay nahīṁ kahatā, aisā
dr̥ṣṭāṁtapūrvak kathan
apratibuddha(ajñānī)ko kaise pahicānā jā
. ...................
56-60
sakatā hai ? ..............................
20-22
23-25
varṇādik bhāvoṁkā jīvake sāth tādātmya koī
ajñānī māne, usakā niṣedh
. ........
61-68
ajñānīko samajhānekī rīti
. ..............
2. kartākarma adhikār
ajñānīne jīvdehako ek dekhakar tīrthaṅkarakī
ajñānī jīv krodhādimeṁ jab tak vartatā hai tab
stutikā praśna kiyā, usakā uttar
. .
26-27
tak karmakā baṁdh karatā hai
. ........
69-70
is uttarameṁ jīv dehakī bhinnatākā dr̥śya tathā
āsrav aur ātmākā bhedajñān hone par bandha nahīṁ
jitendriy, jitamoh aur kṣīṇamoh
. ..
28-33
hotā
. ...................................
71
72
73
cāritrameṁ jo pratyākhyān kahanemeṁ ātā hai vah kyā
jñānamātrase hī bandhakā nirodh kaise hotā hai ?
āsravoṁse nivr̥tta honekā vidhān
hai ? aise śiṣyake praśnakā uttar diyā hai ki
pratyākhyān jñān hī hai
. ......
. ................
34-35
jñān honekā aur āsravoṁkī nivr̥ttikā samakāl
anubhūti dvārā parabhāvake tathā jñeyabhāvake
kaise hai ? usakā kathan
. ...........
74
75
bhedajñānake prakār
........................
36-
37
jñānasvarūp hue ātmākā cihna
. .......
darśanajñānacāritrasvarūp pariṇat hue ātmākā
āsrav aur ātmākā bhedajñān hone par
svarūp kah kar raṁgabhūmikā sthal (38
gāthāoṁmeṁ) pūrṇa
ātmā jñānī hotā hai tab kartr̥karmabhāv bhī nahīṁ
hotā
. ..............................
76-79
. ...................................
38
jīv-pudgalakarmake paraspar namitta-naimittik
1. jīv-ajīv adhikār
bhāv hai to bhī kartr̥karmabhāv nahī kahā jā
sakatā

jīvakā svarūp na jānanese ajñānījan jīvakī

. ................................
80-82
kalpanā adhyavasānādi bhāvarūp anyathā
karate haiṁ, is prakārakā varṇan
niścayanayase ātmā aur karmake kartr̥karmabhāv
. .......
39-43
aur bhoktr̥ bhogyabhāv nahīṁ haiṁ, apane meṁ hī
kartr̥karmabhāv aur bhoktr̥ bhogyabhāv haiṁ

jīvakā svarūp anyathā kalpate haiṁ, unake

83
.
niṣedhakī gāthā
. .........................
44

Page -5 of 642
PDF/HTML Page 28 of 675
single page version

viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

vyavahāranay ātmā aur pudgalakarmake kartr̥-

jīv nimittabhūt banane par karmakā pariṇām hotā
karmabhāv aur bhoktr̥ bhogyabhāv kahatā hai
.
huā dekhakar upacārase kahā jātā hai ki yah
karma jīvane kiyā
84
. ..................
ātmāko pudgalakarmakā kartā aur bhoktā mānā
105-108
jāy to mahān doṣsvaparake abhinna-
mithyātvādi sāmānya āsrav aur guṇasthānarūp
panekā prasaṁgātā hai; vah mithyātva honese
unake viśeṣ baṁdhake kartā haiṁ, niścayakar
inakā jīv kartābhoktā nahīṁ hai
jinadevako sammat nahīṁ hai
. ........
85-86
....
109-112
mithyātvādi āsrav jīv-ajīvake bhedase
jīv aur āsravoṁkā bhed dikhalāyā hai; abhed
do prakārake haiṁ, aisā kathan aur
usakā hetu
kahanemeṁ dūṣaṇ diyā hai
. .............
113-115
. .........................
87-88
sāṁkhyamatī, puruṣ aur prakr̥tiko apariṇāmī
ātmāke mithyātva, ajñān, aviratiye tīn
kahate haiṁ usakā niṣedh kar puruṣ aur
pudgalako pariṇāmī kahā hai
pariṇām anādi haiṁ; unakā kartr̥panā aur unake
nimittase pudgalakā karmarūp honā
. ......
116-125
.
89-92
jñānase jñānabhāv aur ajñānase ajñānabhāv hī
ātmā mithyātvādibhāvarūp na pariṇame tab karmakā
utpanna hotā hai
. ......................
126-131
kartā nahīṁ hai
. .......................
93
ajñānī jīv dravyakarma baṁdhanekā nimittarūp
ajñānase karma kaise hotā hai aisā śiṣyakā praśna
ajñānādi bhāvoṁkā hetu hotā hai
....
132-136
aur usakā uttar
...................
94-95
pudgalake pariṇām to jīvase jude haiṁ aur jīvake
karmake kartāpanakā mūl ajñān hī hai
.
......
96
97
137-140
pudgalase jude haiṁ
. ....................
jñānake hone par kartāpan nahīṁ hotā
.
......
karma jīvase baddhaspr̥ṣṭa hai yā abaddhaspr̥ṣṭa aise
vyavahārī jīv pudgalakarmakā kartā ātmāko
śiṣyake praśnakā niścay-vyavahār donoṁ nayoṁse
uttar
kahate haiṁ, yah ajñān hai
...........
98-99
141
. ..................................
ātmā pudgalakarmakā kartā nimitta-naimittik-
jo nayoṁke pakṣase rahit hai vah kartr̥karmabhāvase
bhāvase bhī nahīṁ hai; ātmāke yog-upayog haiṁ
ve nimitta-naimittikabhāvase kartā haiṁ aur yog-
upayogakā ātmā kartā hai
rahit samayasārśuddha ātmā
hai aisā
142-144
kahakar adhikār pūrṇa
. .............
. .............
100
101
3. puṇya-pāp adhikār
jñānī jñānakā hī kartā hai
. ..................
145
146
147
śubhāśubh karmake svabhāvakā varṇan
.........
ajñānī bhī apane ajñānabhāvakā hī kartā hai,
donoṁ hī karma bandhake kāraṇ haiṁ
. ..........
pudgalakarmakā kartā to jñānī yā ajñānī koī
nahīṁ hai, kyoṁki paradravyoṁke paraspar kartr̥karma-
bhāv nahīṁ haiṁ
isaliye donoṁ karmoṁkā niṣedh
. .............
. .............................
usakā dr̥ṣṭāṁt aur āgamakī
102
148-150
sākṣī
. .................................
ek dravya anya dravyakā kuch bhī kar sakatā
nahīṁ
. .................................
151
103-104
jñān mokṣakā kāraṇ hai
. .....................

Page -4 of 642
PDF/HTML Page 29 of 675
single page version

viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

vratādik pālai to bhī jñān binā mokṣa

5. saṁvar adhikār
nahīṁ hai
. .................................
152-153
saṁvarakā mūl upāy bhedavijñān hai usakī

puṇyakarmake pakṣapātīkā doṣ

. ...........
154
181-183
rītikā tīn gāthāoṁmeṁ kathan
. ......

jñānako hī paramārthasvarūp mokṣakā kāraṇ kahā

bhedavijñānase hī śuddha ātmākī prāpti
hai, aur anyakā niṣedh kiyā hai
...
155-156
hotī hai, aisā kathan
..................
184-185

karma mokṣake kāraṇakā ghāt karatā hai aisā dr̥ṣṭāṁt

śuddha ātmākī prāptise hī saṁvar hotā
dvārā kathan
. ............................
157-159
hai, aisā kathan
. .......................
186
saṁvar honekā prakārtīn gāthāoṁmeṁ
. .
karma āp hī bandhasvarūp hai
. ..........
160
187-189
saṁvar honeke kramakā kathan; adhikār
karma bandhake kāraṇarūp bhāvasvarūp hai arthāt
pūrṇa
......................................
mithyātva-ajñān-kaṣāyarūp hai aisā kathan,
aur tīsarā adhikār pūrṇa
190-192
. ..........
161-163
6. nirjarā adhikār
4. āsrav adhikār
dravyanirjarākā svarūp
. .......................
193
194
195
196
197
āsravake svarūpakā varṇan arthāt mithyātva,
bhāvanirjarākā svarūp
. .......................
avirati, kaṣāy aur yogye jīv-
jñānakā sāmarthya
...............................
ajīvake bhedase do prakārake haiṁ aur ve
bandhake kāraṇ haiṁ, aisā kathan
vairāgyakā sāmarthya
. ...........................
164-165
. .....
jñān-vairāgyake sāmarthyakā dr̥ṣṭāṁtapūrvak kathan
.
166
jñānīke un āsravoṁkā abhāv kahā hai
. .
samyagdr̥ṣṭi sāmānyarūpase tathā viśeṣarūpase
jīvake rāg-dveṣ-moharūp ajñānamay pariṇām
sva-parako kis rītise jānatā hai, us
sambandhī kathan
167
haiṁ, ve hī āsrav haiṁ
. ....................
. ........................
198-199
rāgādikase amiśrit jñānamay bhāvakī
samyagdr̥ṣṭi jñān-vairāgyasampanna hotā hai
. ..
200
168
169
utpatti
. ....................................
rāgī jīv samyagdr̥ṣṭi kyoṁ nahīṁ hotā

jñānīke dravya-āsravoṁkā abhāv

. ..........
hai, us sambandhī kathan
. ..............
201-202

‘jñānī nirāsrav kis tarah hai’ aise

ajñānī rāgī prāṇī rāgādikako apanā pad
śiṣyake praśnakā uttar
. ..................
170
jānatā hai; us padako choṛ apane
ek vītarāg jñāyakabhāvapadameṁ sthir
honekā upadeś

ajñānī aur jñānīke āsravakā hone aur na

203
. ...........................
honekā yuktipūrvak varṇan
...........
171-176
ātmākā pad ek jñāyakasvabhāv hai aur vah hī

rāg-dveṣ-moh ajñānapariṇām hai, vahī

mokṣakā kāraṇ hai; jñānameṁ jo bhed haiṁ ve karmake
kṣayopaśamake nimittase haiṁ
baṁdhake kāraṇarūp āsrav hai; vah jñānīke
nahīṁ hai; isaliye jñānīke karmabaṁdh bhī nahīṁ
hai
. ...............
204
.
adhikār pūrṇa
. .................
177-180
jñān jñānase hī prāpta hotā hai
. ..........
205-206

Page -3 of 642
PDF/HTML Page 30 of 675
single page version

viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

jñānī parako kyoṁ nahīṁ grahaṇ karatā, aise

yah adhyavasāy kyā hai ? aise śiṣyake
śiṣyake praśnakā uttar
. ..................
praśnakā uttar
..............................
271
207
208

parigrahake tyāgakā vidhān

...................
is adhyavasānakā niṣedh hai vah

jñānīke sab parigrahakā tyāg hai

.
209-217
vyavahāranayakā hī niṣedh hai
. ............
272

karmake phalakī vān̐chāse karma karatā hai vah

jo keval vyavahārakā hī avalaṁban karatā hai vah
karmase lipta hotā hai; jñānīke vān̐chā nahīṁ
honese vah karmase lipta nahīṁ hotā hai,
usakā dr̥ṣṭāṁt dvārā kathan
ajñānī aur mithyādr̥ṣṭi hai; kyoṁki isakā
avalaṁban abhavya bhī karatā hai, vrat, samiti,
gupti pālatā hai, gyārah aṁg parḥatā hai, to bhī
use mokṣa nahīṁ hai
. ...........
218-227

samyaktvake āṭh aṁg haiṁ, unameṁse pratham

. ........................
273
274
to samyagdr̥ṣṭi niḥśaṁk tathā sāt bhay
rahit hai, aisā kathan
śāstroṁkā jñān hone par bhī abhavya ajñānī hai
.
. ................
228-229
abhavya dharmakī śraddhā karatā hai vah bhāgahetu

niṣkāṁkṣitā, nirvicikitsā, amūḍhatva, upagūhan,

dharmakī hī hai, mokṣahetu dharmakī nahīṁ
. ..
275
sthatikaraṇ, vātsalya, prabhāvanāinakā
vyavahār-niścayanayakā svarūp
. .........
276-277
niścayanayakī pradhānatāse varṇan
........
230-236
rāgādik bhāvoṁkā nimitta ātmā hai yā paradravya ?
7. bandha adhikār
usakā uttar
. ..........................
278-282
237-241

bandhake kāraṇakā kathan

. ................
ātmā rāgādikakā akārak hī kis rītise hai,

aise kāraṇarūp ātmā na pravarte to bandha na

usakā udāharaṇapūrvak kathan
........
283-287
242-246
ho, aisā kathan
........................
8. mokṣa adhikār
mithyādr̥ṣṭiko jisase bandha hotā hai, us
mokṣakā svarūp karmabaṁdhase chūṭanā hai; jo jīv
āśayako pragaṭ kiyā hai aur vah āśay
ajñān hai, aisā siddha kiyā hai
baṁdhakā ched nahīṁ karatā hai, parantu mātra baṁdhake
svarūpako jānakar hī saṁtuṣṭa hai vah mokṣa nahīṁ
pātā hai
247-258
. ....
ajñānamay adhyavasāy hī bandhakā
288-290
. ...............................
259-264
kāraṇ hai
. ..............................
bandhakī cintā karane par bhī bandha nahīṁ kaṭatā
bāhyavastu bandhakā kāraṇ nahīṁ hai, adhyavasān
291
hai
. ..........................................
hī baṁdhakā kāraṇ haiaisā kathan
.
265
292-293
bandha-chedanase hī mokṣa hotā hai
. .......
adhyavasān apanī arthakriyā nahīṁ karatā
bandhakā ched kaise karanā, aise praśnakā uttar yah
266-267
honese mithyā hai
. ......................
hai ki karmabandhake chedaneko prajñāśastra hī
karaṇ hai
mithyādr̥ṣṭi ajñānarūp adhyavasāyase apanī
294
. ..................................
ātmāko anek avasthārūp karatā
hai, aisā kathan
prajñārūp karaṇase ātmā aur bandhadonoṁko
268-269
. .......................
jude jude kar prajñāse hī ātmāko grahaṇ
karanā, bandhako choṛanā
yah ajñānarūp adhyavasāy jinake nahīṁ
295-296
. .............
hai ve muni karmase lipta nahīṁ hote
. .....
270

Page -2 of 642
PDF/HTML Page 31 of 675
single page version

viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

ātmāko prajñāke dvārā kaise grahaṇ karanā,

jo ātmāko kartā mānate haiṁ unakā mokṣa
us sambandhī kathan
......................
297-299
nahīṁ hai, aisā kathan
. ...........
321-327

ātmāke sivāy anya bhāvakā tyāg karanā;

ajñānī apane bhāvakarmakā kartā hai, aisā
kaun jñānī parabhāvako par jānakar grahaṇ
karegā ? arthāt koī nahīṁ karegā
yuktipūrvak kathan
. ..............
328-331
......
300
ātmāke kartāpanā aur akartāpanā jis tarah hai

jo paradravyako grahaṇ karatā hai vah aparādhī hai,

us tarah syādvād dvārā terah gāthāoṁmeṁ siddha
kiyā haiṁ
bandhanameṁ paṛatā hai; jo aparādh nahīṁ karatā,
vah bandhanameṁ nahīṁ paṛatā
. .........................
332-344
. ...............
301-303
304-305
bauddhamatī aisā mānate haiṁ ki karmako karanevālā

aparādhakā svarūp .............................. ‘śuddha ātmāke grahaṇase mokṣa kahā; parantu ātmā

dūsarā hai aur bhoganevālā dūsarā hai; usakā
yuktipūrvak niṣedh
. ..............
345-348
to pratikramaṇ ādi dvārā hī doṣoṁse chūṭ jātā
hai; to phi ra śuddha ātmāke grahaṇakā kyā kām
hai ?’ aise śiṣyake praśnakā uttar yah diyā hai
ki pratikramaṇ-apratikramaṇase rahit
apratikramaṇādi-svarūp tīsarī bhūmikāse hī
śuddha ātmāke grahaṇase hī
kartr̥karmakā bhed-abhed jaise hai usī tarah
nayavibhāg dvārā dr̥ṣṭāṁtapūrvak kathan
.
349-355
niścayavyavahārake kathanako, khaṛiyāke dr̥ṣṭāṁtase
das gāthāoṁmeṁ spaṣṭa kiyā haiṁ
.
356-365
‘jñān aur jñey sarvathā bhinna haiṁ’ aisā jānaneke
ātmā nirdoṣ
kāraṇ samyagdr̥ṣṭiko viṣayoṁke prati rāgadveṣ
nahīṁ hotā; ve mātra ajñānadaśāmeṁ pravartamān
jīvake pariṇām haiṁ
hotā hai
306-307
. ...................................
9. sarvaviśuddhajñān adhikār
. .............
366-371

ātmāke akartāpanā dr̥ṣṭāṁtapūrvak kahate

anyadravyakā anyadravya kuch nahīṁ kar sakatā,
308-311
haiṁ
. ...............................................
aisā kathan
.......................
372

kartāpanā jīv ajñānase mānatā hai; us

sparśa ādi pudgalake guṇ haiṁ ve ātmāko kuch
ajñānakā sāmarthya dikhāte haiṁ
.................
312-313
aisā nahīṁ kahate ki hamako grahaṇ karo aur
ātmā bhī apane sthānase chūṭakar unako
jānane nahī jātā; parantu ajñānī jīv unase
vr̥thā rāg-dveṣ karatā hai

jab tak ātmā prakr̥tike nimittase

upajanā- vinaśanā na choṛe tab tak
vah kartā hotā hai
.........
. ..............
373-382
314-315
pratikramaṇ, pratyākhyān aur ālocanākā
karmaphalakā bhoktr̥ panā bhī ātmākā svabhāv
svarūp
. ...........................
383-386
nahīṁ hai, ajñānase hī vah bhoktā hotā hai
aisā kathan
.......................
jo karma aur karmaphalakā anubhav karatā huā
316-317
318-319
apaneko usarūp karatā hai vah navīn karmakā
baṁdh karatā hai
jñānī karmaphalakā bhoktā nahīṁ hai
..
.
(yahān̐ par ṭīkākār ācārya-
jñānī kartā-bhoktā nahīṁ hai, usakā
devane kr̥t-kārit-anumodanāse man-vacan-
320
dr̥ṣṭāṁtapūrvak kathan
. ..............

Page -1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 675
single page version

viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

kāyāse atīt, vartamān aur anāgat karmake tyāgakā unacās unacās bhaṅga dvārā kathan karake karmacetanāke tyāgakā vidhān dikhāyā hai tathā ek sau aṛatālīs prakr̥tiyoṁke phalake tyāgakā kathan karake karmaphalacetanāke tyāgakā vidhān dikhāyā hai

jñānamātra kahanemeṁ syādvādase virodh kaise nahīṁ
ātā hai ? isako batāte hue, tathā ek hī
jñānameṁ upāyabhāv aur upeyabhāv donoṁ kis
tarah banate haiṁ ? yah batāte hue ṭīkākār
ācāryadev is ‘ātmakhyāti’ ṭīkāke
antameṁ pariśiṣṭarūpase syādvād aur upāy-
upey-bhāvake viṣayameṁ thoṛā kahanekī
pratijñā karate haiṁ
. .................................
387-389
. .................
589
jñānako samasta anya dravyoṁse bhinna

batalāyā haiṁ

. ......................
390-404
ek jñānameṁ hī ‘‘tat, atat, ek,
anek, sat, asat, nitya, anitya’’
in bhāvoṁke caudah bhed kar unake 14
kāvya kahe haiṁ
ātmā amūrtik hai, isaliye isake
pudgalamayī deh nahīṁ hai
.........
405-407
. ..................
590
dravyaliṁg dehamayī hai, isaliye dravyaliṁg
jñān lakṣaṇ hai aur ātmā lakṣya hai, jñānakī
ātmāke mokṣakā kāraṇ nahīṁ hai;
darśanajñānacāritra hī mokṣamārga hai, aisā
kathan
prasiddhise hī ātmākī prasiddhi hotī hai,
isaliye ātmāko jñānamātra kahā hai
.
606
. ............................
408-410
ek jñānakriyārūp pariṇat ātmāmeṁ hī ananta

mokṣakā arthī darśanajñānacāritrasvarūp

śaktiyān̐ pragaṭ haiṁ, unameṁse saiṁtālīs
śaktiyoṁke nām tathā lakṣaṇoṁkā kathan
mokṣamārgameṁ hī ātmāko pravartāve, aisā
upadeś kiyā hai
.
609
. ................
411-412
upāy-upeyabhāvakā varṇan; usameṁ, ātmā
jo dravyaliṁgameṁ mamatva karate haiṁ ve samayasārako
pariṇāmī honese sādhakapanā aur siddhapanā
nahīṁ jānate haiṁ
. ...................
413
ye donoṁ bhāv acchī tarah banate haiṁ,
aisā kathan
vyavahāranay hī muni-śrāvakake liṁgako
.......................
614
mokṣamārga kahatā hai, aur niścayanay kisī
liṁgako mokṣamārga nahīṁ kahatā
aisā
thoṛe kalaśoṁmeṁ, anek vicitratāse bhare
hue ātmākī mahimā karake pariśiṣṭa
sampūrṇa
kathan
. ............................
414
. ...........................
618

is śāstrako pūrṇa karate hue, usake abhyās

ṭīkākār ācāryadevakā vaktavya,
ādikā phal kahate haiṁ
. .......
415
ātmakhyāti ṭīkā sampūrṇa
. ....
628
[pariśiṣṭa pr̥ṣṭha 592 se 629]
paṁ0 śrī jayacandajī chābaṛākā vaktavya,

is śāstrako ananta dharmavāle ātmāko

grantha samāpta
. .....................
629
L

Page 0 of 642
PDF/HTML Page 33 of 675
single page version

namaḥ śrīsarvajñavītarāgāy .
śāstra-svādhyāyakā prāraṁbhik maṁgalācaraṇ
oṁkāraṁ bindusaṁyuktaṁ nityaṁ dhyāyanti yoginaḥ .
kāmadaṁ mokṣadaṁ caiv omkārāy namo namaḥ ..1..
aviralaśabdaghanaughaprakṣālitasakalabhūtalakalaṅkā .
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān ..2..
ajñānatimirāndhānāṁ jñānāñjanaśalākayā .
cakṣurunmīlitaṁ yen tasmai śrīgurave namaḥ ..3..
śrīparamagurave namaḥ, paramparācāryagurave namaḥ ..
sakalakaluṣavidhvaṁsakaṁ, śreyasāṁ parivardhakaṁ, dharmasambandhakaṁ, bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakaṁ,
puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ śrīsamayasāranāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ
śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ vacanānusāramāsādya
ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ sāvadhānatayā śr̥ṇavantu
..
maṅgalaṁ bhagavān vīro maṅgalaṁ gautamo gaṇī .
maṅgalaṁ kundakundāryo jainadharmo‘stu maṅgalam ..1..
sarvamaṅgalamāṅgalyaṁ sarvakalyāṇakārakaṁ .
pradhānaṁ sarvadharmāṇāṁ jainaṁ jayatu śāsanam ..2..


Page 1 of 642
PDF/HTML Page 34 of 675
single page version

namaḥ paramātmane.
śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt
śrī

samayasār

pūrvaraṁg
śrīmadamr̥tacandrasūrikr̥tā ātmakhyātivyākhyāsamupetaḥ .
(anuṣṭubh)
namaḥ samayasārāy svānubhūtyā cakāsate .
citsvabhāvāy bhāvāy sarvabhāvāntaracchide ..1..

śrīmadbhagavatkundakundācāryadev kr̥t mūl gāthāyeṁ aur śrīmad amr̥tacandrasūri kr̥t ātmakhyāti nāmak ṭīkāke gujarātī anuvādakā

hindī rūpāntar
(maṁgalācaraṇ)
śrī paramātamako praṇami, śārad suguru manāy .
samayasār śāsan karūṁ deśavacanamay, bhāy ..1..
śabdabrahmaparabrahmake vācakavācyaniyog .
maṁgalarūp prasiddha hvai, namoṁ dharmadhanabhog ..2..
nay nay lahai sār śubhavār, pay pay dahai mār dukhakār .
lay lay gahai pār bhavadhār, jay jay samayasār avikār ..3..
1

Page 2 of 642
PDF/HTML Page 35 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
anantadharmaṇastattvaṁ paśyantī pratyagātmanaḥ .
anekāntamayī mūrtirnityamev prakāśatām ..2..
śabda, artha aru jñānsamayatray āgam gāye,
mat, siddhānta ru kālbhedatray nām batāye;
inahiṁ ādi śubh arthasamayavacake suniye bahu,
arthasamayameṁ jīv nām hai sār, sunahu sahu;
tātaiṁ ju sār binakarmamal śuddha jīv śuddha nay kahai,
is grantha mān̐hi kathanī sabai samayasār budhajan gahai
..4..
nāmādik chah granthamukh, tāmeṁ maṁgal sār .
vighanaharan nāstikaharan, śiṣṭācār ucār ..5..
samayasār jinarāj hai, syādvād jinavain .
mudrā jin niragranthatā, namūṁ karai sab cain ..6..

pratham, saṁskr̥t ṭīkākār śrīmad amr̥tacandrācāryadev granthake prārambhameṁ maṁgalake liye iṣṭadevako namaskār karate haiṁ :

ślokārtha :[namaḥ samayasārāy ] ‘samay’ arthāt jīv nāmak padārtha, usameṁ sār jo dravyakarma, bhāvakarma, nokarma rahit śuddha ātmā, use merā namaskār ho . vah kaisā hai ? [bhāvāy ] śuddha sattāsvarūp vastu hai . is viśeṣaṇapadase sarvathā abhāvavādī nāstikoṁkā mat khaṇḍit ho gayā . aur vah kaisā hai ? [citsvabhāvāy ] jisakā svabhāv cetanāguṇarūp hai . is viśeṣaṇase guṇ-guṇīkā sarvathā bhed mānanevāle naiyāyikoṁkā niṣedh ho gayā . aur vah kaisā hai ? [svānubhūtyā cakāsate ] apanī hī anubhavanarūp kriyāse prakāśamān hai, arthāt apaneko apanese hī jānatā haipragaṭ karatā hai . is viśeṣaṇase, ātmāko tathā jñānako sarvathā parokṣa hī mānanevāle jaiminīybhaṭṭaprabhākarake bhedavāle mīmāṁsakoṁke matakā khaṇḍan ho gayā; tathā jñān anya jñānase jānā jā sakatā hai, svayaṁ apaneko nahīṁ jānatāaisā mānanevāle naiyāyikoṁkā bhī pratiṣedh ho gayā . aur vah kaisā hai ? [sarvabhāvāntaracchide ] apanese anya sarva jīvājīv, carācar padārthoṁko sarva kṣetrakālasambandhī, sarva viśeṣaṇoṁke sāth, ek hī samayameṁ jānanevālā hai . is viśeṣaṇase, sarvajñakā abhāv mānanevāle mīmāṁsak ādikā nirākaraṇ ho gayā . is prakārake viśeṣaṇoṁ (guṇoṁ) se śuddha ātmāko hī iṣṭadev siddha karake (use) namaskār kiyā hai .


Page 3 of 642
PDF/HTML Page 36 of 675
single page version

(mālinī)
parapariṇatihetormohanāmno‘nubhāvā-
daviratamanubhāvyavyāptikalmāṣitāyāḥ
.

bhāvārtha :yahān̐ maṁgalake liye śuddha ātmāko namaskār kiyā hai . yadi koī yah praśna kare ki kisī iṣṭadevakā nām lekar namaskār kyoṁ nahīṁ kiyā ? to usakā samādhān is prakār hai :vāstavameṁ iṣṭadevakā sāmānya svarūp sarvakarmarahit, sarvajña, vītarāg, śuddha ātmā hī hai, isaliye is adhyātmagranthameṁ ‘samayasār’ kahanese isameṁ iṣṭadevakā samāveś ho gayā . tathā ek hī nām lenemeṁ anyamatavādī matapakṣakā vivād karate haiṁ un sabakā nirākaraṇ, samayasārake viśeṣaṇoṁse kiyā hai . aur anyavādījan apane iṣṭadevakā nām lete haiṁ usameṁ iṣṭa śabdakā artha ghaṭit nahīṁ hotā, usameṁ anek bādhāen̐ ātī haiṁ, aur syādvādī jainoṁko to sarvajña vītarāgī śuddha ātmā hī iṣṭa hai . phi ra cāhe bhale hī us iṣṭadevako paramātmā kaho, paramajyoti kaho, parameśvar, parabrahma, śiv, niraṁjan, niṣkalaṁk, akṣay, avyay, śuddha, buddha, avināśī, anupam, acchedya, abhedya, paramapuruṣ, nirābādh, siddha, satyātmā, cidānaṁd, sarvajña, vītarāg, arhat, jin, āpta, bhagavān, samayasār ityādi hajāro nāmoṁse kaho; ve sab nām kathaṁcit satyārtha haiṁ . sarvathā ekāntavādiyoṁko bhinna nāmoṁmeṁ virodh hai, syādvādīko koī virodh nahīṁ hai . isaliye arthako yathārtha samajhanā cāhie .

pragaṭai nij anubhav karai, sattā cetanarūp .
sab-jñātā lakhikeṁ namauṁ, samayasār sab-bhūp ..1..

ab sarasvatīko namaskār karate haiṁ

ślokārtha :[anekāntamayī mūrtiḥ ] jinameṁ anek anta (dharma) haiṁ aise jo jñān tathā vacan usamayī mūrti [nityam ev ] sadā hī [prakāśatām ] prakāśarūp ho . kaisī hai vah mūrti ? [anantadharmaṇaḥ pratyagātmanaḥ tattvaṁ ] jo ananta dharmoṁvālā hai aur jo paradravyoṁse tathā paradravyoṁke guṇaparyāyoṁse bhinna evaṁ paradravyake nimittase honevāle apane vikāroṁse kathaṁcit bhinna ekākār hai aise ātmāke tattvako, arthāt asādhāraṇsajātīy vijātīy dravyoṁse vilakṣaṇ nijasvarūpako, [paśyantī ] vah mūrti avalokan karatī hai .

bhāvārtha :yahān̐ sarasvatīkī mūrtiko āśīrvacanarūpase namaskār kiyā hai . laukikameṁ jo sarasvatīkī mūrti prasiddha hai vah yathārtha nahīṁ hai, isaliye yahān̐ usakā yathārtha varṇan kiyā hai . samyakjñān hī sarasvatīkī yathārtha mūrti hai . usameṁ bhī sampūrṇa jñān to kevalajñān hai,


Page 4 of 642
PDF/HTML Page 37 of 675
single page version

mam paramaviśuddhiḥ śuddhacinmātramūrte-
rbhavatu samayasāravyākhyayaivānubhūteḥ
..3..

jisameṁ samasta padārtha pratyakṣa bhāsit hote haiṁ . vah ananta dharma sahit ātmatattvako pratyakṣa dekhatā hai isaliye vah sarasvatīkī mūrti hai . aur usīke anusār jo śrutajñān hai vah ātmatattvako parokṣa dekhatā hai isaliye vah bhī sarasvatīkī mūrti hai . aur dravyaśrut vacanarūp hai vah bhī usakī mūrti hai, kyoṁki vah vacanoṁke dvārā anek dharmavāle ātmāko batalātī hai . isaprakār samasta padārthoṁke tattvako batānevālī jñānarūp tathā vacanarūp anekāṁtamayī sarasvatīkī mūrti hai; isīliye sarasvatīke vāṇī, bhāratī, śāradā, vāgdevī ityādi bahutase nām kahe jāte haiṁ . yah sarasvatīke mūrti anantadharmoṁko ‘syāt’ padase ek dharmīmeṁ avirodharūpase sādhatī hai, isaliye vah satyārtha hai . kitane hī anyavādījan sarasvatīkī mūrtiko anyathā (prakārāntarase) sthāpit karate haiṁ, kintu vah padārthako satyārtha kahanevālī nahīṁ hai .

yahān̐ koī praśna karatā hai ki ātmāko anantadharmavālā kahā hai, so usameṁ ve ananta dharma kaun kaunase haiṁ ? usakā uttar dete hue kahate haiṁ kivastumeṁ astitva, vastutva, prameyatva, pradeśatva, cetanatva, acetanatva, mūrtikatva, amūrtikatva ityādi (dharma) to guṇ haiṁ; aur un guṇoṁkā tīnoṁ kālameṁ samay-samayavartī pariṇaman honā paryāy hai, jo ki ananta haiṁ . aur vastumeṁ ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, śuddhatva, aśuddhatva ādi anek dharma haiṁ . ve sāmānyarūp dharma to vacanagocar haiṁ, kintu anya viśeṣarūp ananta dharma bhī haiṁ jo ki vacanake viṣay nahīṁ haiṁ, kintu ve jñānagamya haiṁ . ātmā bhī vastu hai, isaliye usameṁ bhī apane ananta dharma haiṁ .

ātmāke ananta dharmoṁmeṁ cetanatva asādhāraṇ dharma hai vah anya acetan dravyoṁmeṁ nahīṁ hai . sajātīy jīvadravya ananta haiṁ, unameṁ bhī yadyapi cetanatva hai tathāpi sabakā cetanatva nijasvarūpase bhinna bhinna kahā hai, kyoṁki pratyek dravyake pradeśabhed honese vah kisīkā kisīmeṁ nahīṁ milatā . vah cetanatva apane ananta dharmoṁmeṁ vyāpak hai, isaliye use ātmākā tattva kahā hai . use yah sarasvatīkī mūrti dekhatī hai aur dikhātī hai . isaprakār isake dvārā sarva prāṇiyoṁkā kalyāṇ hotā hai isaliye ‘sadā prakāśarūp raho’ isaprakār isake prati āśīrvādarūp vacan kahā ..2..

ab ṭīkākār is graṁthakā vyākhyān karanekā phal cāhate hue pratijñā karate haiṁ :

ślokārtha :śrīmad amr̥tacandrācāryadev kahate haiṁ ki [samayasāravyākhyayā ev ] is samayasār (śuddhātmā tathā grantha) kī vyākhyā (ṭīkā) se hī [mam anubhūteḥ ] merī anubhūtikī


Page 5 of 642
PDF/HTML Page 38 of 675
single page version

ath sūtrāvatār :
vaṁdittu savvasiddhe dhuvamacalamaṇovamaṁ gadiṁ patte .
vocchāmi samayapāhuḍamiṇamo sudakevalībhaṇidaṁ ..1..
vanditvā sarvasiddhān dhruvāmacalāmanaupamyāṁ gatiṁ prāptān .
vakṣyāmi samayaprābhr̥tamidaṁ aho śrutakevalibhaṇitam ..1..

arthāt anubhavanarūp pariṇatikī [paramaviśuddhiḥ ] param viśuddhi (samasta rāgādi vibhāvapariṇati rahit utkr̥ṣṭa nirmalatā) [bhavatu ] ho . kaisī hai yah merī pariṇati ? [parapariṇatihetoḥ mohanāmnaḥ anubhāvāt ] parapariṇatikā kāraṇ jo moh nāmak karma hai, usake anubhāv (udayarūp vipāk) se [aviratam anubhāvya-vyāpti-kalmāṣitāyāḥ ] jo anubhāvya (rāgādi pariṇāmoṁ) kī vyāpti hai usase nirantar kalmāṣit arthāt mailī hai . aur maiṁ kaisā hūn̐ ? [śuddha-cinmātramūrteḥ ] dravyadr̥ṣṭise śuddha caitanyamātra mūrti hūn̐ .

bhāvārtha :ācāryadev kahate haiṁ ki śuddha dravyārthikanayakī dr̥ṣṭise to maiṁ śuddha caitanyamātra mūrti hūn̐ . kintu merī pariṇati mohakarmake udayakā nimitta pā karake mailī hairāgādisvarūp ho rahī hai . isaliye śuddha ātmākī kathanīrūp is samayasār graṁthakī ṭīkā karanekā phal yah cāhatā hūn̐ ki merī pariṇati rāgādi rahit śuddha ho, mere śuddha svarūpakī prāpti ho . maiṁ dūsarā kuch bhī khyāti, lābh, pūjādiknahīṁ cāhatā . isaprakār ācāryane ṭīkā karanekī pratijñāgarbhit usake phalakī prārthanā kī hai ..3..

ab mūlagāthāsūtrakār śrīmadbhagavatkundakundācāryadev granthake prārambhameṁ maṁgalapūrvak pratijñā karate haiṁ

(harigītikā chanda)
dhruv acal aru anupam gati pāye hue sab siddhako
maiṁ vaṁd śrutakevalikathit kahūn̐ samayaprābhr̥tako aho
..1..

gāthārtha :[dhruvām ] dhruv, [acalām ] acal aur [anaupamyāṁ ] anupamin tīn viśeṣaṇoṁse yukta [gatiṁ ] gatiko [prāptān ] prāpta hue [sarvasiddhān ] sarva siddhoṁko [vanditvā ] namaskār karake [aho ] aho ! [śrutakevalibhaṇitam ] śrutakevaliyoṁke dvārā kathit [idaṁ ] yah [samayaprābhr̥tam ] samayasār nāmak prābhr̥t [vakṣyāmi ] kahūn̐gā .


Page 6 of 642
PDF/HTML Page 39 of 675
single page version

ath prathamat ev svabhāvabhāvabhūtatayā dhruvatvamavalaṁbamānāmanādibhāvāntaraparaparivr̥tti- viśrāṁtivaśenācalatvamupagatāmakhilopamānavilakṣaṇādbhutamāhātmyatvenāvidyamānaupamyāmapavargasaṁjñikāṁ gatimāpannān bhagavataḥ sarvasiddhān siddhatven sādhyasyātmanaḥ praticchandasthānīyān bhāvadravyastavābhyāṁ svātmani parātmani ca nidhāyānādinidhanaśrutaprakāśitatven nikhilārthasārthasākṣātkārikevalipraṇīt- tven śrutakevalibhiḥ svayamanubhavadbhirabhihitatven ca pramāṇatāmupagatasyāsya samayaprakāśak sya prābhr̥tā- hvayasyārhatpravacanāvayavasya svaparayoranādimohaprahāṇāy bhāvavācā dravyavācā ca paribhāṣaṇamupakramyate .

ṭīkā :yahān̐ (saṁskr̥t ṭīkāmeṁ) ‘ath’ śabda maṁgalake arthako sūcit karatā hai . graṁthake prāraṁbhameṁ sarva siddhoṁko bhāv-dravyastutise apane ātmāmeṁ tathā parake ātmāmeṁ sthāpit karake is samay nāmak prābhr̥takā bhāvavacan aur dravyavacanase paribhāṣaṇ (vyākhyān) prārambha karate haiṁis prakār śrī kundakundācāryadev kahate haiṁ . ve siddha bhagavān, siddhatvake kāraṇ, sādhya jo ātmā usake praticchandake sthān par haiṁ,jinake svarūpakā saṁsārī bhavyajīv ciṁtavan karake, unake samān apane svarūpako dhyākar, unhīṁ ke samān ho jāte haiṁ aur cāroṁ gatiyoṁse vilakṣaṇ paṁcamagatimokṣako prāpta karate haiṁ . vah paṁcamagati svabhāvasvarūp hai, isalie dhruvatvakā avalamban karatī hai . cāroṁ gatiyān̐ paranimittase hotī haiṁ, isalie dhruv nahīṁ kintu vinaśvar haiṁ . ‘dhruv’ viśeṣaṇase paṁcamagatimeṁ is vinaśvaratākā vyavacched ho gayā . aur vah gati anādikālase parabhāvoṁke nimittase honevāle parameṁ bhramaṇ, usakī viśrāṁti (abhāv)ke vaś acalatāko prāpta hai . is viśeṣaṇase, cāroṁ gatiyoṁmeṁ par nimittase jo bhramaṇ hotā hai, usakā paṁcamagatimeṁ vyavacched ho gayā . aur vah jagatmeṁ jo samasta upamāyogya padārtha haiṁ unase vilakṣaṇadbhut mahimāvālī hai, isalie use kisīkī upamā nahīṁ mil sakatī . is viśeṣaṇase cāroṁ gatiyoṁmeṁ jo paraspar kathaṁcit samānatā pāī jātī hai, usakā paṁcamagatimeṁ nirākaraṇ ho gayā . aur us gatikā nām apavarga hai . dharma, artha aur kāmtrivarga kahalāte haiṁ; mokṣagati is vargameṁ nahīṁ hai, isalie use apavarga kahī hai .aisī paṁcamagatiko siddha bhagavān prāpta hue haiṁ . unheṁ apane tathā parake ātmāmeṁ sthāpit karake, samayakā (sarva padārthoṁkā athavā jīv padārthakā) prakāśak jo prābhr̥t nāmak arhatpravacanakā avayav hai usakā, anādikālase utpanna hue apane aur parake mohakā nāś karaneke lie paribhāṣaṇ karatā hūn̐ . vah arhatpravacanakā avayav anādinidhan paramāgam śabdabrahmase prakāśit honese, sarva padārthoṁke samūhako sākṣāt karanevāle kevalī bhagavān sarvajñadev dvārā praṇīt honese aur kevaliyoṁke nikaṭavartī sākṣāt sunanevāle tathā svayaṁ anubhav karanevāle śrutakevalī gaṇadharadevoṁke dvārā kathit honese pramāṇatāko prāpta hai . yah anya vādiyoṁke āgamakī bhān̐ti chadmastha (alpajñāniyoṁ)kī kalpanā mātra nahīṁ hai ki jisakā apramāṇ ho .

bhāvārtha :gāthāsūtrameṁ ācāryadevane ‘vakṣyāmi’ kahā hai, usakā artha ṭīkākārane ‘vac


Page 7 of 642
PDF/HTML Page 40 of 675
single page version

tatra tāvatsamay evābhidhīyate
jīvo carittadaṁsaṇaṇāṇaṭhido taṁ hi sasamayaṁ jāṇ .
poggalakammapadesaṭṭhidaṁ ca taṁ jāṇ parasamayaṁ ..2..

paribhāṣaṇe’ dhātuse paribhāṣaṇ kiyā hai . usakā āśay isaprakār sūcit hotā hai ki caudah pūrvoṁmeṁse jñānapravād nāmak pān̐caveṁ pūrvameṁ bārah ‘vastu’ adhikār haiṁ; unameṁ bhī ek ekake bīs bīs ‘prābhr̥t’ adhikār haiṁ . unameṁse daśaveṁ vastumeṁ samay nāmak jo prābhr̥t hai usake mūlasūtroṁke śabdoṁkā jñān pahale baṛe ācāryoṁko thā aur usake arthakā jñān ācāryoṁkī paripāṭīke anusār śrī kundakundācāryadevako bhī thā . unhoṁne samayaprābhr̥takā paribhāṣaṇ kiyā paribhāṣāsūtra banāyā . sūtrakī daś jātiyān̐ kahī gaī haiṁ, unameṁse ek ‘paribhāṣā’ jāti bhī hai . jo adhikārako arthake dvārā yathāsthān sūcit kare vah ‘paribhāṣā’ kahalātī hai . śrī kundakundācāryadev samayaprābhr̥takā paribhāṣaṇ karate haiṁ,arthāt ve samayaprābhr̥take arthako hī yathāsthān batānevālā paribhāṣāsūtra racate haiṁ .

ācāryane maṁgalake lie siddhoṁko namaskār kiyā hai . saṁsārīke lie śuddha ātmā sādhya hai aur siddha sākṣāt śuddhātmā hai, isalie unheṁ namaskār karanā ucit hai . yahān̐ kisī iṣṭadevakā nām lekar namaskār kyoṁ nahīṁ kiyā ? isakī carcā ṭīkākārane maṁgalācaraṇ par kī hai, use yahān̐ bhī samajh lenā cāhie . siddhoṁko ‘sarva’ viśeṣaṇ dekar yah abhiprāy batāyā hai ki siddha ananta haiṁ . isase yah mānanevāle anyamatiyoṁkā khaṇḍan ho gayā ki ‘śuddha ātmā ek hī hai’ . ‘śrutakevalī’ śabdake arthameṁ (1) śrut arthāt anādinidhan pravāharūp āgam aur kevalī arthāt sarvajñadev kahe gaye haiṁ, tathā (2) śrut-apekṣāse kevalī samān aise gaṇadharadevādi viśiṣṭa śrutajñānadhar kahe gaye haiṁ; unase samayaprābhr̥takī utpatti batāī gaī hai . isaprakār granthakī pramāṇatā batāī hai, aur apanī buddhise kalpit kahanekā niṣedh kiyā hai . anyavādī chadmastha (alpajña) apanī buddhise padārthakā svarūp cāhe jaisā kahakar vivād karate haiṁ, unakā asatyārthapan batāyā hai .

is granthake abhidhey, sambandha aur prayojan to pragaṭ hī haiṁ . śuddha ātmākā svarūp abhidhey (kahane yogya) hai . usake vācak is granthameṁ jo śabda haiṁ unakā aur śuddha ātmākā vācyavācakarūp sambandha hai so sambandha hai . aur śuddhātmāke svarūpakī prāptikā honā prayojan hai ..1..

pratham gāthāmeṁ samayakā prābhr̥t kahanekī pratijñā kī hai . isalie yah ākāṁkṣā hotī hai ki samay kyā hai ? isalie pahale us samayako hī kahate haiṁ :

jīv caritadarśanajñānasthit, svasamay niścay jānanā;
sthit karmapudgalake pradeśoṁ, parasamay jīv jānanā
..2..