Page -11 of 642
PDF/HTML Page 22 of 675
single page version
❈
ku nda-prabhā-praṇayi-kīrti-vibhūṣitāśaḥ .
ścakre śrutasya bharate prayataḥ pratiṣṭhām ..
vibhūṣit huī haiṁ, jo cāraṇoṁke — cāraṇar̥ddhidhārī mahāmuniyoṁke — sundar hastakamaloṁke
is pr̥thvī par kisase vandya nahīṁ haiṁ ?
rbāhyepi saṁvyañjayituṁ yatīśaḥ .
cacār manye caturaṅgulaṁ saḥ ..
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈
Page -10 of 642
PDF/HTML Page 23 of 675
single page version
❈
choṛakar cār aṁgul ūpar ākāśameṁ gaman karate the usake dvārā maiṁ aisā samajhatā hūn̐ ki — ve antarameṁ tathā bāhyameṁ rajase (apanī) atyanta aspr̥ṣṭatā vyakta karate the
to munijan sacce mārgako kaise jānate ?
param upakārabhūt hue haiṁ . usake liye maiṁ āpako atyanta bhaktipūrvak namaskār karatā
dāsānudās hai . śrīmadbhagavatkundakundācāryadev mahāvidehakṣetrameṁ sarvajña vītarāg śrī sīmaṁdhar bhagavānake samavasaraṇameṁ gaye the aur ve vahān̐ āṭh din rahe the usameṁ leśamātra śaṁkā nahīṁ hai . vah bāt vaisī hī haiṁ; kalpanā karanā nahīṁ, nā kahanā nahīṁ; māno to bhī vaise hī hai, na māno to bhī vaise hī hai . yathātathya bāt hai, akṣaraśaḥ satya hai,
Page -9 of 642
PDF/HTML Page 24 of 675
single page version
ki, ‘maiṁ jo yah bhāv kahanā
cāhatā hūn̐, vah antarake
ātmasākṣīke pramāṇ dvārā pramāṇ
karanā kyoṁki yah anubhavapradhān
graṁth hai, usameṁ mujhe vartate sva-
ātmavaibhav dvārā kahā jā rahā
hai’ aisā kahakar gāthā 6 meṁ
ācārya bhagavān kahate haiṁ ki,
‘ātmadravya apramatta nahīṁ aur
pramatta nahīṁ hai arthāt un do
avasthāoṁkā niṣedh karatā maiṁ
ek jānanahār akhaṁḍ hūn̐
merī vartamān vartatī daśāse kah rahā hūn̐’ . munitvarūp daśā apramatta va pramatta — in do bhūmikāmeṁ hajāroṁ bār ātī-jātī haiṁ, us bhūmikāmeṁ vartate mahā-munikā yah kathan hai .
samayaprābhr̥t arthāt samayasārarūpī upahār . jaise rājāko milaneke lie upahār lekar jānā hotā hai . us bhāṁti apanī param utkr̥ṣṭa ātmadaśārūp paramātmadaśā pragaṭ karaneke lie samayasār jo samyagdarśan-jñān-cāritrasvarūp ātmā, usakī pariṇatirūp upahār dene par paramātmadaśā – siddhadaśā pragaṭ hotī hai .
yah śabdabrahmarūp paramāgamase darśit ekatvavibhakta ātmāko pramāṇ karanā . ‘hān̐’se hī svīkr̥t karanā, kalpanā nahīṁ karanā; isakā bahumān karanevālā bhī mahābhāgyaśālī hai .
Page -8 of 642
PDF/HTML Page 25 of 675
single page version
jñānī sukānī maḷyā vinā e nāv paṇ tāre nahīṁ;
ā kāḷamāṁ śuddhātmajñānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāśi phaḷyo aho ! guru k hān tuṁ nāvik maḷyo.
bāhyāṁtar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣunāṁ.
nijālaṁbībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro cidaghan viṣe kāṁī na maḷe.
je vajre sumumukṣu sattva jhaḷake ; paradravya nāto tūṭe;
ka ruṇā akāraṇ samudra ! tane namuṁ huṁ;
he jñānapoṣak sumegh ! tane namuṁ huṁ,
ā dāsanā jīvanaśilpī ! tane namuṁ huṁ.
vāṇī cinmūrti ! tārī ur-anubhavanā sūkṣma bhāve bharelī;
bhāvo ūṁḍā vicārī, abhinav mahimā cittamāṁ lāvī lāvī,
khoyeluṁ ratna pāmuṁ,
Page -7 of 642
PDF/HTML Page 26 of 675
single page version
usameṁ jīv nāmake padārthakā svarūp kahā hai
ekatvakī kathā virale jānate haiṁ jo ki
durlabh hai, us sambandhī kathan
yah jīv-ajīvarūp chah dravyātmak lok hai,
dravya to svabhāvapariṇatisvarūp hī haiṁ aur
jīv-pudgaladravyake anādikālake saṁyogase
vibhāvapariṇati bhī hai, kyoṁki sparśa, ras, gaṁdh,
varṇa aur śabdarūp mūrtik pudgaloṁko dekhakar
yah jīv rāgadveṣamoharūp pariṇamatā hai aur
isake nimittase pudgal karmarūp hokar jīvake
sāth ban̐dhatā hai
kar grahaṇ karanā
jānanevālā hai vahī jīv hai, us sambandhī
hai vah jñāyak hī hai
karma nahīṁ baṁdhate, purāne karma jhaṛ jāte haiṁ,
isaliye mokṣa hotī hai; aise jīvakī svasamay-
parasamayarūp pravr̥tti hai
bhāvarūp pariṇamatā hai tab svasamay hotā hai
aur jab tak mithyā-darśanajñān-cāritrarūp
pariṇamatā hai tab tak vah pudgalakarmameṁ ṭhaharā
huā parasamay hai, aisā kathan
sādhak avasthāmeṁ haiṁ unake vyavahāranay bhī
prayojanavān hai, aisā kathan
isameṁ jīv saṁsārameṁ bhramatā anek tarahake duḥkh
pātā hai; isaliye svabhāvameṁ sthir ho
Page -6 of 642
PDF/HTML Page 27 of 675
single page version
kathan
kathan
śuddhanayake viṣayabhūt ātmāko jab tak na jāne
dr̥ṣṭāṁtapūrvak kathan
23-25
72
73
āsravoṁse nivr̥tta honekā vidhān
pratyākhyān jñān hī hai
75
gāthāoṁmeṁ) pūrṇa
hotā
sakatā
jīvakā svarūp na jānanese ajñānījan jīvakī
karate haiṁ, is prakārakā varṇan
kartr̥karmabhāv aur bhoktr̥ bhogyabhāv haiṁ
jīvakā svarūp anyathā kalpate haiṁ, unake
Page -5 of 642
PDF/HTML Page 28 of 675
single page version
vyavahāranay ātmā aur pudgalakarmake kartr̥-
karma jīvane kiyā
inakā jīv kartābhoktā nahīṁ hai
usakā hetu
pudgalako pariṇāmī kahā hai
nimittase pudgalakā karmarūp honā
97
uttar
ve nimitta-naimittikabhāvase kartā haiṁ aur yog-
upayogakā ātmā kartā hai
101
146
147
nahīṁ hai, kyoṁki paradravyoṁke paraspar kartr̥karma-
bhāv nahīṁ haiṁ
Page -4 of 642
PDF/HTML Page 29 of 675
single page version
vratādik pālai to bhī jñān binā mokṣa
puṇyakarmake pakṣapātīkā doṣ
jñānako hī paramārthasvarūp mokṣakā kāraṇ kahā
karma mokṣake kāraṇakā ghāt karatā hai aisā dr̥ṣṭāṁt
aur tīsarā adhikār pūrṇa
194
195
196
197
bandhake kāraṇ haiṁ, aisā kathan
sambandhī kathan
169
jñānīke dravya-āsravoṁkā abhāv
‘jñānī nirāsrav kis tarah hai’ aise
ek vītarāg jñāyakabhāvapadameṁ sthir
honekā upadeś
ajñānī aur jñānīke āsravakā hone aur na
rāg-dveṣ-moh ajñānapariṇām hai, vahī
kṣayopaśamake nimittase haiṁ
nahīṁ hai; isaliye jñānīke karmabaṁdh bhī nahīṁ
hai
Page -3 of 642
PDF/HTML Page 30 of 675
single page version
jñānī parako kyoṁ nahīṁ grahaṇ karatā, aise
208
parigrahake tyāgakā vidhān
jñānīke sab parigrahakā tyāg hai
karmake phalakī vān̐chāse karma karatā hai vah
honese vah karmase lipta nahīṁ hotā hai,
usakā dr̥ṣṭāṁt dvārā kathan
avalaṁban abhavya bhī karatā hai, vrat, samiti,
gupti pālatā hai, gyārah aṁg parḥatā hai, to bhī
use mokṣa nahīṁ hai
samyaktvake āṭh aṁg haiṁ, unameṁse pratham
274
rahit hai, aisā kathan
niṣkāṁkṣitā, nirvicikitsā, amūḍhatva, upagūhan,
bandhake kāraṇakā kathan
aise kāraṇarūp ātmā na pravarte to bandha na
ajñān hai, aisā siddha kiyā hai
svarūpako jānakar hī saṁtuṣṭa hai vah mokṣa nahīṁ
pātā hai
karaṇ hai
hai, aisā kathan
karanā, bandhako choṛanā
Page -2 of 642
PDF/HTML Page 31 of 675
single page version
ātmāko prajñāke dvārā kaise grahaṇ karanā,
ātmāke sivāy anya bhāvakā tyāg karanā;
karegā ? arthāt koī nahīṁ karegā
jo paradravyako grahaṇ karatā hai vah aparādhī hai,
kiyā haiṁ
vah bandhanameṁ nahīṁ paṛatā
304-305
aparādhakā svarūp .............................. ‘śuddha ātmāke grahaṇase mokṣa kahā; parantu ātmā
yuktipūrvak niṣedh
hai; to phi ra śuddha ātmāke grahaṇakā kyā kām
hai ?’ aise śiṣyake praśnakā uttar yah diyā hai
ki pratikramaṇ-apratikramaṇase rahit
apratikramaṇādi-svarūp tīsarī bhūmikāse hī — śuddha ātmāke grahaṇase hī
nahīṁ hotā; ve mātra ajñānadaśāmeṁ pravartamān
jīvake pariṇām haiṁ
ātmāke akartāpanā dr̥ṣṭāṁtapūrvak kahate
kartāpanā jīv ajñānase mānatā hai; us
ātmā bhī apane sthānase chūṭakar unako
jānane nahī jātā; parantu ajñānī jīv unase
vr̥thā rāg-dveṣ karatā hai
jab tak ātmā prakr̥tike nimittase
vah kartā hotā hai
aisā kathan
318-319
baṁdh karatā hai
Page -1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 675
single page version
kāyāse atīt, vartamān aur anāgat karmake tyāgakā unacās unacās bhaṅga dvārā kathan karake karmacetanāke tyāgakā vidhān dikhāyā hai tathā ek sau aṛatālīs prakr̥tiyoṁke phalake tyāgakā kathan karake karmaphalacetanāke tyāgakā vidhān dikhāyā hai
ātā hai ? isako batāte hue, tathā ek hī
jñānameṁ upāyabhāv aur upeyabhāv donoṁ kis
tarah banate haiṁ ? yah batāte hue ṭīkākār
ācāryadev is ‘ātmakhyāti’ ṭīkāke
antameṁ pariśiṣṭarūpase syādvād aur upāy-
upey-bhāvake viṣayameṁ thoṛā kahanekī
pratijñā karate haiṁ
batalāyā haiṁ
in bhāvoṁke caudah bhed kar unake 14
kāvya kahe haiṁ
darśanajñānacāritra hī mokṣamārga hai, aisā
kathan
isaliye ātmāko jñānamātra kahā hai
mokṣakā arthī darśanajñānacāritrasvarūp
śaktiyoṁke nām tathā lakṣaṇoṁkā kathan
upadeś kiyā hai
aisā kathan
liṁgako mokṣamārga nahīṁ kahatā — aisā
sampūrṇa
is śāstrako pūrṇa karate hue, usake abhyās
is śāstrako ananta dharmavāle ātmāko
Page 0 of 642
PDF/HTML Page 33 of 675
single page version
puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ śrīsamayasāranāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ
śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ vacanānusāramāsādya
ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ sāvadhānatayā śr̥ṇavantu ..
Page 1 of 642
PDF/HTML Page 34 of 675
single page version
samayasār
śrīmadbhagavatkundakundācāryadev kr̥t mūl gāthāyeṁ aur śrīmad amr̥tacandrasūri kr̥t ātmakhyāti nāmak ṭīkāke gujarātī anuvādakā
Page 2 of 642
PDF/HTML Page 35 of 675
single page version
arthasamayameṁ jīv nām hai sār, sunahu sahu;
tātaiṁ ju sār binakarmamal śuddha jīv śuddha nay kahai,
is grantha mān̐hi kathanī sabai samayasār budhajan gahai ..4..
pratham, saṁskr̥t ṭīkākār śrīmad amr̥tacandrācāryadev granthake prārambhameṁ maṁgalake liye iṣṭadevako namaskār karate haiṁ : —
ślokārtha : — [namaḥ samayasārāy ] ‘samay’ arthāt jīv nāmak padārtha, usameṁ sār — jo dravyakarma, bhāvakarma, nokarma rahit śuddha ātmā, use merā namaskār ho . vah kaisā hai ? [bhāvāy ] śuddha sattāsvarūp vastu hai . is viśeṣaṇapadase sarvathā abhāvavādī nāstikoṁkā mat khaṇḍit ho gayā . aur vah kaisā hai ? [citsvabhāvāy ] jisakā svabhāv cetanāguṇarūp hai . is viśeṣaṇase guṇ-guṇīkā sarvathā bhed mānanevāle naiyāyikoṁkā niṣedh ho gayā . aur vah kaisā hai ? [svānubhūtyā cakāsate ] apanī hī anubhavanarūp kriyāse prakāśamān hai, arthāt apaneko apanese hī jānatā hai — pragaṭ karatā hai . is viśeṣaṇase, ātmāko tathā jñānako sarvathā parokṣa hī mānanevāle jaiminīy – bhaṭṭa – prabhākarake bhedavāle mīmāṁsakoṁke matakā khaṇḍan ho gayā; tathā jñān anya jñānase jānā jā sakatā hai, svayaṁ apaneko nahīṁ jānatā — aisā mānanevāle naiyāyikoṁkā bhī pratiṣedh ho gayā . aur vah kaisā hai ? [sarvabhāvāntaracchide ] apanese anya sarva jīvājīv, carācar padārthoṁko sarva kṣetrakālasambandhī, sarva viśeṣaṇoṁke sāth, ek hī samayameṁ jānanevālā hai . is viśeṣaṇase, sarvajñakā abhāv mānanevāle mīmāṁsak ādikā nirākaraṇ ho gayā . is prakārake viśeṣaṇoṁ (guṇoṁ) se śuddha ātmāko hī iṣṭadev siddha karake (use) namaskār kiyā hai .
Page 3 of 642
PDF/HTML Page 36 of 675
single page version
daviratamanubhāvyavyāptikalmāṣitāyāḥ .
bhāvārtha : — yahān̐ maṁgalake liye śuddha ātmāko namaskār kiyā hai . yadi koī yah praśna kare ki kisī iṣṭadevakā nām lekar namaskār kyoṁ nahīṁ kiyā ? to usakā samādhān is prakār hai : — vāstavameṁ iṣṭadevakā sāmānya svarūp sarvakarmarahit, sarvajña, vītarāg, śuddha ātmā hī hai, isaliye is adhyātmagranthameṁ ‘samayasār’ kahanese isameṁ iṣṭadevakā samāveś ho gayā . tathā ek hī nām lenemeṁ anyamatavādī matapakṣakā vivād karate haiṁ un sabakā nirākaraṇ, samayasārake viśeṣaṇoṁse kiyā hai . aur anyavādījan apane iṣṭadevakā nām lete haiṁ usameṁ iṣṭa śabdakā artha ghaṭit nahīṁ hotā, usameṁ anek bādhāen̐ ātī haiṁ, aur syādvādī jainoṁko to sarvajña vītarāgī śuddha ātmā hī iṣṭa hai . phi ra cāhe bhale hī us iṣṭadevako paramātmā kaho, paramajyoti kaho, parameśvar, parabrahma, śiv, niraṁjan, niṣkalaṁk, akṣay, avyay, śuddha, buddha, avināśī, anupam, acchedya, abhedya, paramapuruṣ, nirābādh, siddha, satyātmā, cidānaṁd, sarvajña, vītarāg, arhat, jin, āpta, bhagavān, samayasār ityādi hajāro nāmoṁse kaho; ve sab nām kathaṁcit satyārtha haiṁ . sarvathā ekāntavādiyoṁko bhinna nāmoṁmeṁ virodh hai, syādvādīko koī virodh nahīṁ hai . isaliye arthako yathārtha samajhanā cāhie .
ab sarasvatīko namaskār karate haiṁ —
ślokārtha : — [anekāntamayī mūrtiḥ ] jinameṁ anek anta (dharma) haiṁ aise jo jñān tathā vacan usamayī mūrti [nityam ev ] sadā hī [prakāśatām ] prakāśarūp ho . kaisī hai vah mūrti ? [anantadharmaṇaḥ pratyagātmanaḥ tattvaṁ ] jo ananta dharmoṁvālā hai aur jo paradravyoṁse tathā paradravyoṁke guṇaparyāyoṁse bhinna evaṁ paradravyake nimittase honevāle apane vikāroṁse kathaṁcit bhinna ekākār hai aise ātmāke tattvako, arthāt asādhāraṇ — sajātīy vijātīy dravyoṁse vilakṣaṇ — nijasvarūpako, [paśyantī ] vah mūrti avalokan karatī hai .
bhāvārtha : — yahān̐ sarasvatīkī mūrtiko āśīrvacanarūpase namaskār kiyā hai . laukikameṁ jo sarasvatīkī mūrti prasiddha hai vah yathārtha nahīṁ hai, isaliye yahān̐ usakā yathārtha varṇan kiyā hai . samyakjñān hī sarasvatīkī yathārtha mūrti hai . usameṁ bhī sampūrṇa jñān to kevalajñān hai,
Page 4 of 642
PDF/HTML Page 37 of 675
single page version
rbhavatu samayasāravyākhyayaivānubhūteḥ ..3..
jisameṁ samasta padārtha pratyakṣa bhāsit hote haiṁ . vah ananta dharma sahit ātmatattvako pratyakṣa dekhatā hai isaliye vah sarasvatīkī mūrti hai . aur usīke anusār jo śrutajñān hai vah ātmatattvako parokṣa dekhatā hai isaliye vah bhī sarasvatīkī mūrti hai . aur dravyaśrut vacanarūp hai vah bhī usakī mūrti hai, kyoṁki vah vacanoṁke dvārā anek dharmavāle ātmāko batalātī hai . isaprakār samasta padārthoṁke tattvako batānevālī jñānarūp tathā vacanarūp anekāṁtamayī sarasvatīkī mūrti hai; isīliye sarasvatīke vāṇī, bhāratī, śāradā, vāgdevī ityādi bahutase nām kahe jāte haiṁ . yah sarasvatīke mūrti anantadharmoṁko ‘syāt’ padase ek dharmīmeṁ avirodharūpase sādhatī hai, isaliye vah satyārtha hai . kitane hī anyavādījan sarasvatīkī mūrtiko anyathā (prakārāntarase) sthāpit karate haiṁ, kintu vah padārthako satyārtha kahanevālī nahīṁ hai .
yahān̐ koī praśna karatā hai ki ātmāko anantadharmavālā kahā hai, so usameṁ ve ananta dharma kaun kaunase haiṁ ? usakā uttar dete hue kahate haiṁ ki — vastumeṁ astitva, vastutva, prameyatva, pradeśatva, cetanatva, acetanatva, mūrtikatva, amūrtikatva ityādi (dharma) to guṇ haiṁ; aur un guṇoṁkā tīnoṁ kālameṁ samay-samayavartī pariṇaman honā paryāy hai, jo ki ananta haiṁ . aur vastumeṁ ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, śuddhatva, aśuddhatva ādi anek dharma haiṁ . ve sāmānyarūp dharma to vacanagocar haiṁ, kintu anya viśeṣarūp ananta dharma bhī haiṁ jo ki vacanake viṣay nahīṁ haiṁ, kintu ve jñānagamya haiṁ . ātmā bhī vastu hai, isaliye usameṁ bhī apane ananta dharma haiṁ .
ātmāke ananta dharmoṁmeṁ cetanatva asādhāraṇ dharma hai vah anya acetan dravyoṁmeṁ nahīṁ hai . sajātīy jīvadravya ananta haiṁ, unameṁ bhī yadyapi cetanatva hai tathāpi sabakā cetanatva nijasvarūpase bhinna bhinna kahā hai, kyoṁki pratyek dravyake pradeśabhed honese vah kisīkā kisīmeṁ nahīṁ milatā . vah cetanatva apane ananta dharmoṁmeṁ vyāpak hai, isaliye use ātmākā tattva kahā hai . use yah sarasvatīkī mūrti dekhatī hai aur dikhātī hai . isaprakār isake dvārā sarva prāṇiyoṁkā kalyāṇ hotā hai isaliye ‘sadā prakāśarūp raho’ isaprakār isake prati āśīrvādarūp vacan kahā ..2..
ab ṭīkākār is graṁthakā vyākhyān karanekā phal cāhate hue pratijñā karate haiṁ : —
ślokārtha : — śrīmad amr̥tacandrācāryadev kahate haiṁ ki [samayasāravyākhyayā ev ] is samayasār (śuddhātmā tathā grantha) kī vyākhyā (ṭīkā) se hī [mam anubhūteḥ ] merī anubhūtikī
Page 5 of 642
PDF/HTML Page 38 of 675
single page version
arthāt anubhavanarūp pariṇatikī [paramaviśuddhiḥ ] param viśuddhi (samasta rāgādi vibhāvapariṇati rahit utkr̥ṣṭa nirmalatā) [bhavatu ] ho . kaisī hai yah merī pariṇati ? [parapariṇatihetoḥ mohanāmnaḥ anubhāvāt ] parapariṇatikā kāraṇ jo moh nāmak karma hai, usake anubhāv (udayarūp vipāk) se [aviratam anubhāvya-vyāpti-kalmāṣitāyāḥ ] jo anubhāvya (rāgādi pariṇāmoṁ) kī vyāpti hai usase nirantar kalmāṣit arthāt mailī hai . aur maiṁ kaisā hūn̐ ? [śuddha-cinmātramūrteḥ ] dravyadr̥ṣṭise śuddha caitanyamātra mūrti hūn̐ .
bhāvārtha : — ācāryadev kahate haiṁ ki śuddha dravyārthikanayakī dr̥ṣṭise to maiṁ śuddha caitanyamātra mūrti hūn̐ . kintu merī pariṇati mohakarmake udayakā nimitta pā karake mailī hai — rāgādisvarūp ho rahī hai . isaliye śuddha ātmākī kathanīrūp is samayasār graṁthakī ṭīkā karanekā phal yah cāhatā hūn̐ ki merī pariṇati rāgādi rahit śuddha ho, mere śuddha svarūpakī prāpti ho . maiṁ dūsarā kuch bhī — khyāti, lābh, pūjādik — nahīṁ cāhatā . isaprakār ācāryane ṭīkā karanekī pratijñāgarbhit usake phalakī prārthanā kī hai ..3..
ab mūlagāthāsūtrakār śrīmadbhagavatkundakundācāryadev granthake prārambhameṁ maṁgalapūrvak pratijñā karate haiṁ —
maiṁ vaṁd śrutakevalikathit kahūn̐ samayaprābhr̥tako aho ..1..
gāthārtha : — [dhruvām ] dhruv, [acalām ] acal aur [anaupamyāṁ ] anupam — in tīn viśeṣaṇoṁse yukta [gatiṁ ] gatiko [prāptān ] prāpta hue [sarvasiddhān ] sarva siddhoṁko [vanditvā ] namaskār karake [aho ] aho ! [śrutakevalibhaṇitam ] śrutakevaliyoṁke dvārā kathit [idaṁ ] yah [samayaprābhr̥tam ] samayasār nāmak prābhr̥t [vakṣyāmi ] kahūn̐gā .
Page 6 of 642
PDF/HTML Page 39 of 675
single page version
ath prathamat ev svabhāvabhāvabhūtatayā dhruvatvamavalaṁbamānāmanādibhāvāntaraparaparivr̥tti- viśrāṁtivaśenācalatvamupagatāmakhilopamānavilakṣaṇādbhutamāhātmyatvenāvidyamānaupamyāmapavargasaṁjñikāṁ gatimāpannān bhagavataḥ sarvasiddhān siddhatven sādhyasyātmanaḥ praticchandasthānīyān bhāvadravyastavābhyāṁ svātmani parātmani ca nidhāyānādinidhanaśrutaprakāśitatven nikhilārthasārthasākṣātkārikevalipraṇīt- tven śrutakevalibhiḥ svayamanubhavadbhirabhihitatven ca pramāṇatāmupagatasyāsya samayaprakāśak sya prābhr̥tā- hvayasyārhatpravacanāvayavasya svaparayoranādimohaprahāṇāy bhāvavācā dravyavācā ca paribhāṣaṇamupakramyate .
ṭīkā : — yahān̐ (saṁskr̥t ṭīkāmeṁ) ‘ath’ śabda maṁgalake arthako sūcit karatā hai . graṁthake prāraṁbhameṁ sarva siddhoṁko bhāv-dravyastutise apane ātmāmeṁ tathā parake ātmāmeṁ sthāpit karake is samay nāmak prābhr̥takā bhāvavacan aur dravyavacanase paribhāṣaṇ (vyākhyān) prārambha karate haiṁ — is prakār śrī kundakundācāryadev kahate haiṁ . ve siddha bhagavān, siddhatvake kāraṇ, sādhya jo ātmā usake praticchandake sthān par haiṁ, — jinake svarūpakā saṁsārī bhavyajīv ciṁtavan karake, unake samān apane svarūpako dhyākar, unhīṁ ke samān ho jāte haiṁ aur cāroṁ gatiyoṁse vilakṣaṇ paṁcamagati – mokṣako prāpta karate haiṁ . vah paṁcamagati svabhāvasvarūp hai, isalie dhruvatvakā avalamban karatī hai . cāroṁ gatiyān̐ paranimittase hotī haiṁ, isalie dhruv nahīṁ kintu vinaśvar haiṁ . ‘dhruv’ viśeṣaṇase paṁcamagatimeṁ is vinaśvaratākā vyavacched ho gayā . aur vah gati anādikālase parabhāvoṁke nimittase honevāle parameṁ bhramaṇ, usakī viśrāṁti (abhāv)ke vaś acalatāko prāpta hai . is viśeṣaṇase, cāroṁ gatiyoṁmeṁ par nimittase jo bhramaṇ hotā hai, usakā paṁcamagatimeṁ vyavacched ho gayā . aur vah jagatmeṁ jo samasta upamāyogya padārtha haiṁ unase vilakṣaṇ — adbhut mahimāvālī hai, isalie use kisīkī upamā nahīṁ mil sakatī . is viśeṣaṇase cāroṁ gatiyoṁmeṁ jo paraspar kathaṁcit samānatā pāī jātī hai, usakā paṁcamagatimeṁ nirākaraṇ ho gayā . aur us gatikā nām apavarga hai . dharma, artha aur kām — trivarga kahalāte haiṁ; mokṣagati is vargameṁ nahīṁ hai, isalie use apavarga kahī hai . — aisī paṁcamagatiko siddha bhagavān prāpta hue haiṁ . unheṁ apane tathā parake ātmāmeṁ sthāpit karake, samayakā (sarva padārthoṁkā athavā jīv padārthakā) prakāśak jo prābhr̥t nāmak arhatpravacanakā avayav hai usakā, anādikālase utpanna hue apane aur parake mohakā nāś karaneke lie paribhāṣaṇ karatā hūn̐ . vah arhatpravacanakā avayav anādinidhan paramāgam śabdabrahmase prakāśit honese, sarva padārthoṁke samūhako sākṣāt karanevāle kevalī bhagavān sarvajñadev dvārā praṇīt honese aur kevaliyoṁke nikaṭavartī sākṣāt sunanevāle tathā svayaṁ anubhav karanevāle śrutakevalī gaṇadharadevoṁke dvārā kathit honese pramāṇatāko prāpta hai . yah anya vādiyoṁke āgamakī bhān̐ti chadmastha (alpajñāniyoṁ)kī kalpanā mātra nahīṁ hai ki jisakā apramāṇ ho .
bhāvārtha : — gāthāsūtrameṁ ācāryadevane ‘vakṣyāmi’ kahā hai, usakā artha ṭīkākārane ‘vac
Page 7 of 642
PDF/HTML Page 40 of 675
single page version
paribhāṣaṇe’ dhātuse paribhāṣaṇ kiyā hai . usakā āśay isaprakār sūcit hotā hai ki caudah pūrvoṁmeṁse jñānapravād nāmak pān̐caveṁ pūrvameṁ bārah ‘vastu’ adhikār haiṁ; unameṁ bhī ek ekake bīs bīs ‘prābhr̥t’ adhikār haiṁ . unameṁse daśaveṁ vastumeṁ samay nāmak jo prābhr̥t hai usake mūlasūtroṁke śabdoṁkā jñān pahale baṛe ācāryoṁko thā aur usake arthakā jñān ācāryoṁkī paripāṭīke anusār śrī kundakundācāryadevako bhī thā . unhoṁne samayaprābhr̥takā paribhāṣaṇ kiyā — paribhāṣāsūtra banāyā . sūtrakī daś jātiyān̐ kahī gaī haiṁ, unameṁse ek ‘paribhāṣā’ jāti bhī hai . jo adhikārako arthake dvārā yathāsthān sūcit kare vah ‘paribhāṣā’ kahalātī hai . śrī kundakundācāryadev samayaprābhr̥takā paribhāṣaṇ karate haiṁ, — arthāt ve samayaprābhr̥take arthako hī yathāsthān batānevālā paribhāṣāsūtra racate haiṁ .
ācāryane maṁgalake lie siddhoṁko namaskār kiyā hai . saṁsārīke lie śuddha ātmā sādhya hai aur siddha sākṣāt śuddhātmā hai, isalie unheṁ namaskār karanā ucit hai . yahān̐ kisī iṣṭadevakā nām lekar namaskār kyoṁ nahīṁ kiyā ? isakī carcā ṭīkākārane maṁgalācaraṇ par kī hai, use yahān̐ bhī samajh lenā cāhie . siddhoṁko ‘sarva’ viśeṣaṇ dekar yah abhiprāy batāyā hai ki siddha ananta haiṁ . isase yah mānanevāle anyamatiyoṁkā khaṇḍan ho gayā ki ‘śuddha ātmā ek hī hai’ . ‘śrutakevalī’ śabdake arthameṁ (1) śrut arthāt anādinidhan pravāharūp āgam aur kevalī arthāt sarvajñadev kahe gaye haiṁ, tathā (2) śrut-apekṣāse kevalī samān aise gaṇadharadevādi viśiṣṭa śrutajñānadhar kahe gaye haiṁ; unase samayaprābhr̥takī utpatti batāī gaī hai . isaprakār granthakī pramāṇatā batāī hai, aur apanī buddhise kalpit kahanekā niṣedh kiyā hai . anyavādī chadmastha (alpajña) apanī buddhise padārthakā svarūp cāhe jaisā kahakar vivād karate haiṁ, unakā asatyārthapan batāyā hai .
is granthake abhidhey, sambandha aur prayojan to pragaṭ hī haiṁ . śuddha ātmākā svarūp abhidhey (kahane yogya) hai . usake vācak is granthameṁ jo śabda haiṁ unakā aur śuddha ātmākā vācyavācakarūp sambandha hai so sambandha hai . aur śuddhātmāke svarūpakī prāptikā honā prayojan hai ..1..
pratham gāthāmeṁ samayakā prābhr̥t kahanekī pratijñā kī hai . isalie yah ākāṁkṣā hotī hai ki samay kyā hai ? isalie pahale us samayako hī kahate haiṁ : —
sthit karmapudgalake pradeśoṁ, parasamay jīv jānanā ..2..