Page 8 of 642
PDF/HTML Page 41 of 675
single page version
yo‘yaṁ nityamev pariṇāmātmani svabhāve‘vatiṣṭhamānatvādutpādavyayadhrauvyaikyānubhūtilakṣaṇayā sattayānusyūtaścaitanyasvarūpatvānnityoditaviśadadr̥śijñaptijyotiranaṁtadharmādhirūḍhaikadharmitvādudyotamānadravyatvaḥ kramākramapravr̥ttavicitrabhāvasvabhāvatvādutsaṁgitaguṇaparyāyaḥ svaparākārāvabhāsanasamarthatvādupāttavaiśva- rūpyaikarūpaḥ prativiśiṣṭāvagāhagatisthitivartanānimittatvarūpitvābhāvādasādhāraṇacidrūpatāsvabhāv-
gāthārtha : — he bhavya ! [jīvaḥ ] jo jīv [caritradarśanajñānasthitaḥ ] darśan, jñān, cāritrameṁ sthit ho rahā hai [taṁ ] use [hi ] niścayase (vāstavameṁ) [svasamayaṁ ] svasamay [jānīhi ] jāno [ca ] aur jo jīv [pudgalakarmapradeśasthitaṁ ] pudgalakarmake pradeśoṁmeṁ sthit hai [taṁ ] use [parasamayaṁ ] parasamay [jānīhi ] jāno .
ṭīkā : — ‘samay’ śabdakā artha isaprakār hai : — ‘sam’ upasarga hai, jisakā artha ‘ekapanā’ hai aur ‘ay gatau’ dhātu hai, jisakā artha gaman bhī hai aur jñān bhī hai isalie ek sāth hī (yugapad ) jānanā aur pariṇaman karanā — yah donoṁ kriyāyeṁ jo ekatvapūrvak kare vah samay hai . yah jīv nāmak padārtha ekatvapūrvak ek hī samayameṁ pariṇaman bhī karatā hai aur jānatā bhī hai; isaliye vah samay hai . yah jīvapadārtha sadā hī pariṇāmasvarūp svabhāvameṁ rahatā huā honese, utpād-vyay-dhrauvyakī ekatārūp anubhūti jisakā lakṣaṇ hai aisī sattā sahit hai . (is viśeṣaṇase jīvakī sattāko na mānanevāle nāstikavādiyoṁkā mat khaṇḍan ho gayā; tathā puruṣako – jīvako apariṇāmī mānanevāle sāṁkhyavādiyoṁkā mat pariṇāmasvarūp kahanese khaṇḍit ho gayā . naiyāyik aur vaiśeṣik sattāko nitya hī mānate haiṁ, aur bauddha kṣaṇik hī mānate haiṁ, unakā nirākaraṇ, sattāko utpād-vyay-dhrauvyarūp kahanese ho gayā .) aur jīv caitanyasvarūpatāse nitya-udyotarūp nirmal spaṣṭa darśanajñān-jyotisvarūp hai (kyoṁki caitanyakā pariṇaman darśanajñānasvarūp hai) . (is viśeṣaṇase caitanyako jñānākārasvarūp na mānanevāle sāṁkhyamatavāloṁkā nirākaraṇ ho gayā .) aur vah jīv, ananta dharmoṁmeṁ rahanevālā jo ekadharmīpanā hai usake kāraṇ jise dravyatva pragaṭ hai; (kyoṁki ananta dharmoṁkī ekatā dravyatva hai) . (is viśeṣaṇase, vastuko dharmoṁse rahit mānanevāle bauddhamatiyoṁkā niṣedh ho gayā .) aur vah kramarūp aur akramarūp pravartamān anek bhāv jisakā svabhāv honese jisane guṇaparyāyoṁko aṁgīkār kiyā hai — aisā hai . (paryāy kramavartī hotī hai aur guṇ sahavartī hotā hai; sahavartīko akramavartī bhī kahate haiṁ .) (is viśeṣaṇase, puruṣako nirguṇ mānanevāle sāṁkhyamatavāloṁkā nirasan ho gayā .) aur vah, apane aur paradravyoṁke ākāroṁko prakāśit karanekī sāmarthya honese jisane samasta rūpako prakāśanevālī
Page 9 of 642
PDF/HTML Page 42 of 675
single page version
sadbhāvāccākāśadharmādharmakālapudgalebhyo bhinno‘tyantamanantadravyasaṁk re‘pi svarūpādapracyavanāṭṭaṁkotkīrṇa- citsvabhāvo jīvo nām padārthaḥ sa samayaḥ, samayat ekatven yugapajjānāti gacchati ceti nirukteḥ ayaṁ khalu yadā sakalabhāvasvabhāvabhāsanasamarthavidyāsamutpādakavivek jyotirudgamanātsamasta- paradravyātpracyutya dr̥śijñaptisvabhāvaniyatavr̥ttirūpātmatattvaikatvagatatven vartate tadā darśanajñān- cāritrasthitatvātsvamekatven yugapajjānan gacchaṁśca svasamay iti, yadā tvanādyavidyākaṁdalīmūl- kaṁdāyamānamohānuvr̥ttitaṁtratayā dr̥śijñaptisvabhāvaniyatavr̥ttirūpādātmatattvātpracyutya paradravyapratyay- moharāgadveṣādibhāvaikatvagatatven vartate tadā pudgalakarmapradeśasthitatvātparamekatven yugapajjānan gacchaṁśca parasamay iti pratīyate . evaṁ kil samayasya dvaividhyamuddhāvati . ekarūpatā prāpta kī hai — aisā hai (arthāt jisameṁ anek vastuoṁke ākār pratibhāsit hote haiṁ, aise ek jñānake ākārarūp hai) . (is viśeṣaṇase, jñān apaneko hī jānatā hai, parako nahīṁ – isaprakār ekākārako hī mānanevālekā tathā apaneko nahīṁ jānatā kintu parako hī jānatā hai isaprakār anekākārako hī mānanevālākā, vyavacched ho gayā .) aur vah, anya dravyoṁke jo viśiṣṭa guṇ — avagāhan-gati sthiti-vartanāhetutva aur rūpitva haiṁ — unake abhāvake kāraṇ aur asādhāraṇ caitanyarūpatā-svabhāvake sadbhāvake kāraṇ ākāś, dharma, adharma, kāl aur pudgal — in pān̐c dravyoṁse bhinna hai . (is viśeṣaṇase ek brahmavastuko hī mānanevālekā khaṇḍan ho gayā .) aur vah, ananta dravyoṁke sāth atyanta ekakṣetrāvagāharūp hone par bhī, apane svarūpase na chūṭanese ṭaṁkotkīrṇa caitanyasvabhāvarūp hai . (is viśeṣaṇase vastusvabhāvakā niyam batāyā hai .) — aisā jīv nāmak padārtha samay hai .
jab yah (jīv), sarva padārthoṁke svabhāvako prakāśit karanemeṁ samartha kevalajñānako utpanna karanevālī bhedajñānajyotikā uday honese, sarva paradravyoṁse chūṭakar darśanajñānasvabhāvameṁ niyat vr̥ttirūp (astitvarūp) ātmatattvake sāth ekatvarūpameṁ līn hokar pravr̥tti karatā hai tab darśan-jñān-cāritrameṁ sthit honese yugapad svako ekatvapūrvak jānatā tathā sva-rūpase ekatvapūrvak pariṇamatā huā vah ‘svasamay’ hai, isaprakār pratīt kiyā jātā hai; kintu jab vah, anādi avidyārūpī keleke mūlakī gāṁṭhakī bhān̐ti jo (puṣṭa huā) moh usake udayānusār pravr̥ttikī ādhīnatāse, darśan-jñānasvabhāvameṁ niyat vr̥ttirūp ātmatattvase chūṭakar paradravyake nimittase utpanna moharāgadveṣādi bhāvoṁmeṁ ekatārūpase līn hokar pravr̥tta hotā hai tab pudgalakarmake (kārmāṇaskandharūp) pradeśoṁmeṁ sthit honese yugapad parako ekatvapūrvak jānatā aur pararūpase ekatvapūrvak pariṇamit hotā huā ‘parasamay’ hai, isaprakār pratīti kī jātī hai . isaprakār jīv nāmak padārthakī svasamay aur parasamayarūp dvividhatā pragaṭ hotī hai .
Page 10 of 642
PDF/HTML Page 43 of 675
single page version
samayaśabdenātra sāmānyen sarva evārtho‘bhidhīyate, samayat ekībhāven svaguṇaparyāyān gacchatīti nirukteḥ . tataḥ sarvatrāpi dharmādharmākāśakālapudgalajīvadravyātmani loke ye yāvantaḥ kecanāpyarthāste sarva ev svakīyadravyāntarmagnānantasvadharmacakracumbino‘pi parasparamacumbanto‘tyanta-
bhāvārtha : — jīv nāmak vastuko padārtha kahā hai . ‘jīv’ isaprakār akṣaroṁkā samūh ‘pad’ hai aur us padase jo dravyaparyāyarūp anekāntasvarūpatā niścit kī jāye vah padārtha hai . yah jīvapadārtha utpād-vyay-dhrauvyamayī sattāsvarūp hai, darśanajñānamayī cetanāsvarūp hai, anantadharmasvarūp dravya hai, dravya honese vastu hai, guṇaparyāyavān hai, usakā svaparaprakāśak jñān anekākārarūp ek hai, aur vah (jīvapadārtha) ākāśādise bhinna asādhāraṇ caitanyaguṇasvarūp hai, tathā anya dravyoṁke sāth ek kṣetrameṁ rahane par bhī apane svarūpako nahīṁ choṛatā . aisā jīv nāmak padārtha samay hai . jab vah apane svabhāvameṁ sthit ho tab svasamay hai, aur parasvabhāv-rāgadveṣamoharūp hokar rahe tab parasamay hai . isaprakār jīvake dvividhatā ātī hai ..2..
ab, samayakī dvividhatāmeṁ ācārya bādhā batalāte haiṁ : —
gāthārtha : — [ekatvaniścayagataḥ ] ekatvaniścayako prāpta jo [samayaḥ ] samay hai vah [loke ] lokameṁ [sarvatra ] sab jagah [sundaraḥ ] sundar hai [ten ] isaliye [ekatve ] ekatvameṁ [bandhakathā ] dūsareke sāth baṁdhakī kathā [visaṁvādinī ] visaṁvād – virodh karanevālī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — yahān̐ ‘samay’ śabdase sāmānyatayā sabhī padārtha kahe jāte haiṁ, kyoṁki vyutpattike anusār ‘samayate’ arthāt ekībhāvase (ekatvapūrvak) apane guṇ-paryāyoṁko prāpta hokar jo pariṇaman karatā hai so samay hai . isaliye dharma-adharma-ākāś-kāl-pudgal-jīvadravyasvarūp lokameṁ sarvatra jo kuch jitane jitane padārtha haiṁ ve sabhī niścayase (vāstavameṁ) ekatvaniścayako prāpta
Page 11 of 642
PDF/HTML Page 44 of 675
single page version
pratyāsattāvapi nityamev svarūpādapatantaḥ pararūpeṇāpariṇamanādavinaṣṭānaṁtavyaktitvāṭṭaṁkotkīrṇā iv tiṣṭhantaḥ samastaviruddhāviruddhakāryahetutayā śaśvadev viśvamanugr̥hṇanto niyatamekatvaniścayagatatvenaiv saundaryamāpadyante, prakārāntareṇ sarvasaṁk rādidoṣāpatteḥ . evamekatve sarvārthānāṁ pratiṣṭhite sati jīvāhvayasya samayasya bandhakathāyā ev visaṁvādāpattiḥ . kutastanmūlapudgalakarmapradeś- sthitatvamūlaparasamayatvotpāditametasya dvaividhyam . ataḥ samayasyaikatvamevāvatiṣṭhate .
honese hī sundaratāko pāte haiṁ, kyoṁki anya prakārase usameṁ sarvasaṁkar ādi doṣ ā jāyeṁge . ve sab padārtha apane dravyameṁ antarmagna rahanevāle apane ananta dharmoṁke cakrako (samūhako) cumban karate haiṁ — sparśa karate haiṁ tathāpi ve paraspar ek dūsare ko sparśa nahīṁ karate, atyanta nikaṭ ek kṣetrāvagāharūpase tiṣṭha rahe haiṁ tathāpi ve sadākāl apane svarūpase cyut nahīṁ hote, pararūp pariṇaman na karanese ananta vyaktitā naṣṭa nahīṁ hotī, isaliye ve ṭaṁkotkīrṇakī bhāṁti (śāśvat) sthit rahate haiṁ aur samasta viruddha kārya tathā aviruddha kārya donoṁkī hetutāse ve sadā viśvakā upakār karate haiṁ — ṭikāye rakhate haiṁ . isaprakār sarva padārthoṁkā bhinna bhinna ekatva siddha honese jīv nāmak samayako bandhakī kathāse hī visaṁvādakī āpatti ātī hai; to phi ra bandha jisakā mūl hai aisā jo pudgalakarmake pradeśoṁmeṁ sthit honā, vah jisakā mūl hai aisā parasamayapanā, usase utpanna honevālā (parasamay – svasamayarūp) dvividhapanā usako (jīv nāmake samayako) kahān̐se ho ? isaliye samayake ekatvakā honā hī siddha hotā hai .
bhāvārtha : — niścayase sarva padārtha apane apane svabhāvameṁ sthit rahate hue hī śobhā pāte haiṁ . parantu jīv nāmak padārthakī anādi kālase pudgalakarmake sāth nimittarūp bandha-avasthā hai; usase is jīvameṁ visaṁvād khaṛā hotā hai, ataḥ vah śobhāko prāpta nahīṁ hotā . isaliye vāstavameṁ vicār kiyā jāye to ekatva hī sundar hai; usase yah jīv śobhāko prāpta hotā hai ..3..
ab, us ekatvakī asulabhatā batāte haiṁ : —
Page 12 of 642
PDF/HTML Page 45 of 675
single page version
ih kil sakalasyāpi jīvalokasya saṁsāracakrakroḍādhiropitasyāśrāṁtamanaṁtadravyakṣetra- kālabhavabhāvaparāvartaiḥ samupakrāṁtabhrānterekacchatrīkr̥taviśvatayā mahatā mohagraheṇ goriv vāhyamānasya prasabhojjr̥mbhitatr̥ṣṇātaṁk tven vyaktāntarādheruttamyottamya mr̥gatr̥ṣṇāyamānaṁ viṣayagrāmamuparundhānasya parasparamācāryatvamācarato‘nantaśaḥ śrutapūrvānantaśaḥ paricitapūrvānantaśo‘nubhūtapūrvā caikatvaviruddhatvenā- tyantavisaṁvādinyapi kāmabhogānubaddhā kathā . idaṁ tu nityavyaktatayāntaḥprakāśamānamapi kaṣāyacakreṇ sahaikīkriyamāṇatvādatyantatirobhūtaṁ sat svasyānātmajñatayā pareṣāmātmajñānāmanupāsanācca na
gāthārtha : — [sarvasya api ] sarva lokako [kāmabhogabandhakathā ] kāmabhogasambandhī bandhakī kathā to [śrutaparicitānubhūtā ] sunanemeṁ ā gaī hai, paricayameṁ ā gaī hai, aur anubhavameṁ bhī ā gaī hai, isaliye sulabh hai; kintu [vibhakta sya ] bhinna ātmākā [ekatvasya upalambhaḥ ] ekatva honā kabhī na to sunā hai, na paricayameṁ āyā hai aur na anubhavameṁ āyā hai, isaliye [kevalaṁ ] ek vah [na sulabhaḥ ] sulabh nahīṁ hai .
ṭīkā : — is samasta jīvalokako, kāmabhogasambandhī kathā ekatvase viruddha honese atyanta visaṁvād karānevālī hai (ātmākā atyanta aniṣṭa karanevālī hai) tathāpi, pahale ananta bār sunanemeṁ āī hai, ananta bār paricayameṁ āī hai aur ananta bār anubhavameṁ bhī ā cukī hai . vah jīvalok, saṁsārarūpī cakrake madhyameṁ sthit hai, nirantar dravya, kṣetra, kāl, bhav aur bhāvarūp ananta parāvartanoṁke kāraṇ bhramaṇako prāpta huā hai, samasta viśvako ekachatra rājyase vaś karanevālā mahā moharūpī bhūt jisake pās bailakī bhāṁti bhār vahan karātā hai, jorase pragaṭ hue tr̥ṣṇārūpī rogake dāhase jisako antaraṁgameṁ pīṛā pragaṭ huī hai, ākulit ho hokar mr̥gajalakī bhān̐ti viṣayagrāmako (indriyaviṣayoṁke samūhako) jisane gherā ḍāl rakhā hai, aur vah paraspar ācāryatva bhī karatā hai (arthāt dūsaroṁse kahakar usī prakār aṁgīkār karavātā hai) . isaliye kāmabhogakī kathā to sabake liye sulabh hai . kintu nirmal bhedajñānarūpī prakāśase spaṣṭa bhinna dikhāī denevālā yah mātra bhinna ātmākā ekatva hī — jo ki sadā pragaṭarūpase antaraṅgameṁ prakāśamān hai tathāpi kaṣāyacakra (-kaṣāyasamūh)ke sāth ekarūp jaisā kiyā jātā hai, isaliye atyanta tirobhāvako prāpta huā hai ( – ḍhak rahā hai) vah — apanemeṁ anātmajñatā honese ( — svayaṁ ātmāko na jānanese) aur anya ātmāko jānanevāloṁkī saṁgati – sevā na karanese, na to pahale kabhī sunā hai, na pahale kabhī paricayameṁ āyā hai aur na pahale kabhī
Page 13 of 642
PDF/HTML Page 46 of 675
single page version
kadācidapi śrutapūrvaṁ, na kadācidapi paricitapūrvaṁ, na kadācidapyanubhūtapūrvaṁ ca nirmalavivekālok- viviktaṁ kevalamekatvam . at ekatvasya na sulabhatvam .
bhāvārtha : — is lokameṁ samasta jīv saṁsārarūpī cakrapar carḥakar paṁc parāvartanarūp bhramaṇ karate haiṁ . vahān̐ unheṁ mohakarmodayarūpī piśācake dvārā jotā jātā hai, isaliye ve viṣayoṁkī tr̥ṣṇārūpī dāhase pīṛit hote haiṁ aur us dāhakā ilāj (upāy) indriyoṁke rūpādi viṣayoṁko jānakar unakī or dauṛate haiṁ; tathā paraspar bhī viṣayoṁkā hī upadeś karate haiṁ . isaprakār kām tathā bhogakī kathā to ananta bār sunī, paricayameṁ prāpta kī aur usīkā anubhav kiyā, isaliye vah sulabh hai . kintu sarva paradravyoṁse bhinna ek caitanyacamatkārasvarūp apane ātmākī kathākā jñān apaneko to apanese kabhī nahīṁ huā, aur jinheṁ vah jñān huā hai unakī kabhī sevā nahīṁ kī; isaliye usakī kathā na to kabhī sunī, na usakā paricay kiyā aur na usakā anubhav kiyā . isaliye unakī prāpti sulabh nahīṁ durlabh hai ..4..
ab ācārya kahate haiṁ ki isīliye jīvoṁko us bhinna ātmākā ekatva batalāte haiṁ : —
gāthārtha : — [tam ] us [ekatvavibhaktaṁ ] ekatvavibhakta ātmāko [ahaṁ ] maiṁ [ātmanaḥ ātmāke [svavibhaven ] nij vaibhavase [darśaye ] dikhātā hūn̐; [yadi ] yadi maiṁ [darśayeyaṁ ] dikhāūn̐ to [pramāṇaṁ ] pramāṇ (svīkār) karanā, [skhaleyaṁ ] aur yadi kahīṁ cūk jāūn̐ to [chalaṁ ] chal [na ] nahīṁ [gr̥hītavyam ] grahaṇ karanā .
Page 14 of 642
PDF/HTML Page 47 of 675
single page version
ih kil sakalodbhāsisyātpadamudritaśabdabrahmopāsanajanmā, samastavipakṣakṣodakṣamāti- nistuṣayuktayavalambanajanmā, nirmalavijñānaghanāntarnimagnaparāparaguruprasādīkr̥ taśuddhātmatattvānuśāsan- janmā, anavaratasyandisundarānandamudritāmandasaṁvidātmakasvasaṁvedanajanmā ca yaḥ kaścanāpi mamātmanaḥ svo vibhavasten samastenāpyayaṁ tamekatvavibhaktamātmānaṁ darśaye‘hamiti baddhavyavasāyo‘smi . kintu yadi darśayeyaṁ tadā svayamev svānubhavapratyakṣeṇ parīkṣya pramāṇīkartavyam . yadi tu skhaleyaṁ tadā tu na chalagrahaṇajāgarūkairbhavitavyam .
ṭīkā : — ācārya kahate haiṁ ki jo kuch mere ātmākā nijavaibhav hai, us sabase maiṁ is ekatvavibhakta ātmāko dikhāūn̐gā, aisā maiṁne vyavasāy (udyam, nirṇay) kiyā hai . kaisā hai mere ātmākā nijavaibhav ? is lokameṁ pragaṭ samasta vastuoṁkā prakāśak aur ‘syāt’ padakī mudrāvālā jo śabdabrahma — arhantakā paramāgam — usakī upāsanāse jisakā janma huā hai . (‘syāt’kā artha ‘kathaṁcit’ hai arthāt kisī prakārase – kisī apekṣāse – kahanā . paramāgamako śabdabrahma kahanekā kāraṇ yah hai ki — arhantake paramāgamameṁ sāmānya dharmoṁke — vacanagocar samasta dharmoṁke — nām āte haiṁ aur vacanase agocar jo viśeṣadharma haiṁ unakā anumān karāyā jātā hai; isaprakār vah sarva vastuoṁkā prakāśak hai, isaliye use sarvavyāpī kahā jātā hai, aur isīlie use śabdabrahma kahate haiṁ .) punaḥ vah nijavaibhav kaisā hai ? samasta vipakṣa — anyavādiyoṁke dvārā gr̥hīt sarvathā ekāntarūp nayapakṣake nirākaraṇameṁ samartha atinistuṣ nirbādh yukti ke avalambanase us nijavaibhavakā janma huā hai , punaḥ vah kaisā hai ? nirmal vijñānaghan ātmāmeṁ antarnimagna (antarlīn) paramaguru – sarvajñadev aur aparaguru — gaṇadharādikase lekar hamāre guruparyanta, unake prasādarūpase diyā gayā jo śuddhātmatattvakā anugrahapūrvak upadeś usase nijavaibhavakā janma huā hai . punaḥ vah kaisā hai ? nirantar jharatā huā — svādameṁ ātā huā jo sundar ānanda hai, usakī mudrāse yukta pracurasaṁvedanarūp svasaṁvedanase nijavaibhavakā janma huā hai . yoṁ jis-jis prakārase mere jñānakā vaibhav hai us samasta vaibhavase dikhātā hūn̐ . maiṁ jo yah dikhāūn̐ to use svayamev apane anubhav- pratyakṣase parīkṣā karake pramāṇ karanā; aur yadi kahīṁ akṣar, mātrā, alaṁkār, yukti ādi prakaraṇoṁmeṁ cūk jāūn̐ to chal (doṣ) grahaṇ karanemeṁ sāvadhān mat honā . (śāstrasamudrake bahutase prakaraṇ haiṁ, isalie yahān̐ svasaṁvedanarūp artha pradhān hai; isalie arthakī parīkṣā karanī cāhie .)
bhāvārtha : — ācārya āgamakā sevan, yuktikā avalamban, par aur apar gurukā upadeś aur svasaṁvedan — yoṁ cār prakārase utpanna hue apane jñānake vaibhavase ekatva-vibhakta śuddha ātmākā svarūp dikhāte haiṁ . he śrotāoṁ ! use apane svasaṁvedan-pratyakṣase pramāṇ karo; yadi kahīṁ kisī prakaraṇameṁ bhūl jāūn̐ to utane doṣako grahaṇ mat karanā . kahanekā āśay yah hai ki yahān̐ apanā anubhav pradhān hai; usase śuddha svarūpakā niścay karo ..5..
Page 15 of 642
PDF/HTML Page 48 of 675
single page version
ṇa vi hodi appamatto ṇa pamatto jāṇago du jo bhāvo .
yo hi nām svataḥsiddhatvenānādirananto nityodyoto viśadajyotirjñāyak eko bhāvaḥ sa saṁsārāvasthāyāmanādibandhaparyāyanirūpaṇayā kṣīrodakavatkarmapudgalaiḥ samamekatve‘pi dravyasvabhāv- nirūpaṇayā durantakaṣāyacakrodayavaicitryavaśen pravartamānānāṁ puṇyapāpanirvartakānāmupāttavaiśvarūpyāṇāṁ śubhāśubhabhāvānāṁ svabhāvenāpariṇamanātpramatto‘pramattaśca na bhavati . eṣ evāśeṣadravyāntarabhāvebhyo bhinnatvenopāsyamānaḥ śuddha ityabhilapyate . na cāsya jñeyaniṣṭhatven jñāyakatvaprasiddheḥ
ab yahān̐ yah praśna uṭhatā hai ki aisā śuddha ātmā kaun hai ki jisakā svarūp jānanā cāhie ? isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [yaḥ tu ] jo [jñāyakaḥ bhāvaḥ ] jñāyak bhāv hai vah [apramattaḥ api ] apramatta bhī [na bhavati ] nahīṁ aur [na pramattaḥ ] pramatta bhī nahīṁ hai, — [evaṁ ] isaprakār [śuddhaṁ ] ise śuddha [bhaṇanti ] kahate haiṁ; [ca yaḥ ] aur jo [jñātaḥ ] jñāyakarūpase jñāt huā [saḥ tu ] vah to [saḥ ev ] vahī hai, anya koī nahīṁ .
ṭīkā : — jo svayaṁ apanese hī siddha honese (kisīse utpanna huā na honese) anādi sattārūp hai, kabhī vināśako prāpta na honese ananta hai, nitya-udyotarūp honese kṣaṇik nahīṁ hai aur spaṣṭa prakāśamān jyoti hai aisā jo jñāyak ek ‘bhāv’ hai vah saṁsārakī avasthāmeṁ anādi bandhaparyāyakī nirūpaṇāse (apekṣāse) kṣīr-nīrakī bhāṁti karmapudgaloṁke sāth ekarūp hone par bhī dravyake svabhāvakī apekṣāse dekhā jāy to duranta kaṣāyacakrake udayakī ( – kaṣāyasamūhake apār udayoṁkī) vicitratāke vaśase pravartamān jo puṇya-pāpako utpanna karanevāle samasta anekarūp śubhāśubhabhāv unake svabhāvarūp pariṇamit nahīṁ hotā (jñāyakabhāvase jaṛabhāvarūp nahīṁ hotā) isaliye pramatta bhī nahīṁ hai aur apramatta bhī nahīṁ hai; vahī samasta anya dravyoṁke bhāvoṁse bhinnarūpase upāsit hotā huā ‘śuddha kahalātā hai .
Page 16 of 642
PDF/HTML Page 49 of 675
single page version
dāhyaniṣṭhadahanasyevāśuddhatvaṁ, yato hi tasyāmavasthāyāṁ jñāyakatven yo jñātaḥ sa svarūpaprakāśanadaśāyāṁ pradīpasyev kartr̥karmaṇorananyatvāt jñāyak ev .
aur jaise dāhya ( — jalane yogya padārtha) ke ākār honese agniko dahan kahate haiṁ tathāpi usake dāhyakr̥t aśuddhatā nahīṁ hotī, usī prakār jñeyākār honese us ‘bhāv’ke sāth jñāyakatā prasiddha hai, tathāpi usake jñeyakr̥t aśuddhatā nahīṁ hai; kyoṁki jñeyākār avasthāmeṁ jo jñāyakarūpase jñāt huā vah svarūpaprakāśanakī (svarūpako jānanekī) avasthāmeṁ bhī dīpakakī bhāṁti, kartā- karmakā ananyatva honese jñāyak hī hai — svayaṁ jānanevālā hai, isalie svayaṁ kartā aur apaneko jānā, isalie svayaṁ hī karma hai . (jaise dīpak ghaṭapaṭādiko prakāśit karanekī avasthāmeṁ bhī dīpak hai aur apaneko — apanī jyotirūp śikhāko — prakāśit karanekī avasthāmeṁ bhī dīpak hī hai, anya kuch nahīṁ; usī prakār jñāyakakā samajhanā cāhiye .)
bhāvārtha : — aśuddhatā paradravyake saṁyogase ātī hai . usameṁ mūl dravya to anya dravyarūp nahīṁ hotā, mātra paradravyake nimittase avasthā malin ho jātī hai . dravyadr̥ṣṭise to dravya jo hai vahī hai aur paryāy(avasthā)-dr̥ṣṭise dekhā jāye to malin hī dikhāī detā hai . isīprakār ātmākā svabhāv jñāyakatvamātra hai, aur usakī avasthā pudgalakarmake nimittase rāgādirūp malin hai vah paryāy hai . paryāy-dr̥ṣṭise dekhā jāy to vah malin hī dikhāī detā hai aur dravyadr̥ṣṭise dekhā jāye to jñāyakatva to jñāyakatva hī hai; yah kahīṁ jaṛatva nahīṁ huā . yahān̐ dravyadr̥ṣṭiko pradhān karake kahā hai . jo pramatta-apramattake bhed haiṁ ve paradravyake saṁyogajanit paryāy haiṁ . yah aśuddhatā dravyadr̥ṣṭimeṁ gauṇ hai, vyavahār hai, abhūtārtha hai, asatyārtha hai, upacār hai . dravyadr̥ṣṭi śuddha hai, abhed hai, niścay hai, bhūtārtha hai, satyārtha hai, paramārtha hai . isaliye ātmā jñāyak hī hai; usameṁ bhed nahīṁ hai isaliye vah pramatta-apramatta nahīṁ hai . ‘jñāyak’ nām bhī use jñeyako jānanese diyā jātā hai; kyoṁki jñeyakā pratibimba jab jhalakatā hai tab jñānameṁ vaisā hī anubhav hotā hai . tathāpi use jñeyakr̥t aśuddhatā nahīṁ hai, kyoṁki jaisā jñey jñānameṁ pratibhāsit huā vaisā jñāyakakā hī anubhav karane par jñāyak hī hai . ‘yah jo maiṁ jānanevālā hūn̐ so maiṁ hī hūn̐, anya koī nahīṁ’ — aisā apaneko apanā abhedarūp anubhav huā tab is jānanerūp kriyākā kartā svayaṁ hī hai aur jise jānā vah karma bhī svayaṁ hī hai . aisā ek jñāyakatvamātra svayaṁ śuddha hai . — yah śuddhanayakā viṣay hai . anya jo parasaṁyogajanit bhed haiṁ ve sab bhedarūp aśuddhadravyārthikanayake viṣay haiṁ . aśuddhadravyārthikanay bhī śuddha dravyakī dr̥ṣṭimeṁ paryāyārthik hī hai, isaliye vyavahāranay hī hai aisā āśay samajhanā cāhie .
yahān̐ yah bhī jānanā cāhie ki jinamatakā kathan syādvādarūp hai, isaliye aśuddhanayako
Page 17 of 642
PDF/HTML Page 50 of 675
single page version
sarvathā asatyārtha na mānā jāye; kyoṁki syādvādapramāṇase śuddhatā aur aśuddhatā — donoṁ vastuke dharma haiṁ aur vastudharma vastukā sattva hai; antar mātra itanā hī hai ki aśuddhatā paradravyake saṁyogase hotī hai . aśuddhanayako yahān̐ hey kahā hai, kyoṁki aśuddhanayakā viṣay saṁsār hai aur saṁsārameṁ ātmā kleś bhogatā hai; jab svayaṁ paradravyase bhinna hotā hai tab saṁsār chūṭatā hai aur kleś dūr hotā hai . isaprakār duḥkh miṭāneke liye śuddhanayakā upadeś pradhān hai . aśuddhanayako asatyārtha kahanese yah na samajhanā cāhie ki ākāśake phū lakī bhān̐ti vah vastudharma sarvathā hī nahīṁ hai . aisā sarvathā ekānta samajhanese mithyātva hotā hai; isaliye syādvādakī śaraṇ lekar śuddhanayakā ālamban lenā cāhiye . svarūpakī prāpti honeke bād śuddhanayakā bhī ālamban nahīṁ rahatā . jo vastusvarūp hai vah hai — yah pramāṇadr̥ṣṭi hai . isakā phal vītarāgatā hai . isaprakār niścay karanā yogya hai .
yahān̐, (jñāyakabhāv) pramatta-apramatta nahīṁ hai aisā kahā hai vahān̐ guṇasthānoṁkī paripāṭīmeṁ chaṭṭhe guṇasthān tak pramatta aur sātaveṁse lekar apramatta kahalātā hai . kintu yah sab guṇasthān aśuddhanayakī kathanīmeṁ hai; śuddhanayase to ātmā jñāyak hī hai ..6..
ab, praśna yah hotā hai ki darśan, jñān aur cāritrako ātmākā dharma kahā gayā hai, kintu yah to tīn bhed hue; aur in bhedarūp bhāvoṁse ātmāko aśuddhatā ātī hai ! isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [jñāninaḥ ] jñānīke [caritraṁ darśanaṁ jñānam ] cāritra, darśan, jñān — yah tīn bhāv [vyavahāreṇ ] vyavahārase [upadiśyate ] kahe jāte haiṁ; niścayase [jñānaṁ api na ] jñān bhī nahīṁ hai, [caritraṁ na ] cāritra bhī nahīṁ hai aur [darśanaṁ na ] darśan bhī nahīṁ hai; jñānī to ek [jñāyakaḥ śuddhaḥ ] śuddha jñāyak hī hai .
Page 18 of 642
PDF/HTML Page 51 of 675
single page version
āstāṁ tāvadbandhapratyayāt jñāyakasyāśuddhatvaṁ, darśanajñānacāritrāṇyev na vidyante; yato hyanantadharmaṇyekasmin dharmiṇyaniṣṇātasyāntevāsijanasya tadavabodhavidhāyibhiḥ kai ściddharmaistamanuśāsatāṁ sūriṇāṁ dharmadharmiṇoḥ svabhāvato‘bhede‘pi vyapadeśato bhedamutpādya vyavahāramātreṇaiv jñānino darśanaṁ jñānaṁ cāritramityupadeśaḥ . paramārthatastvekadravyaniṣpītānantaparyāyatayaikaṁ kiṁcinmilitāsvādam- bhedamekasvabhāvamanubhavato na darśanaṁ na jñānaṁ na cāritraṁ, jñāyak evaikaḥ śuddhaḥ .
ṭīkā : — is jñāyak ātmāko bandhaparyāyake nimittase aśuddhatā to dūr raho, kintu usake darśan, jñān, cāritra bhī vidyamān nahīṁ haiṁ; kyoṁki ananta dharmoṁvāle ek dharmīmeṁ jo niṣṇāt nahīṁ haiṁ aise nikaṭavartī śiṣyajanako, dharmīko batalānevāle katipay dharmoṁke dvārā, upadeś karate hue ācāryoṁkā — yadyapi dharma aur dharmīkā svabhāvase abhed hai tathāpi nāmase bhed karake — vyavahāramātrase hī aisā upadeś hai ki jñānīke darśan hai, jñān hai, cāritra hai . kintu paramārthase dekhā jāye to ananta paryāyoṁko ek dravya pī gayā honese jo ek hai aise kuch — mile hue āsvādavāle, abhed, ekasvabhāvī tattva — kā anubhav karanevāleko darśan bhī nahīṁ hai, jñān bhī nahīṁ hai, cāritra bhī nahīṁ hai, ek śuddha jñāyak hī hai .
bhāvārtha : — is śuddha ātmāke karmabandhake nimittase aśuddhatā hotī hai, yah bāt to dūr hī raho, kintu usake darśan, jñān, cāritrake bhī bhed nahīṁ hai kyoṁki vastu anantadharmarūp ekadharmī hai . parantu vyavahārī jan dharmoṁko hī samajhate haiṁ, dharmīko nahīṁ jānate; isaliye vastuke kinhīṁ asādhāraṇ dharmoṁko upadeśameṁ lekar abhedarūp vastumeṁ bhī dharmoṁke nāmarūp bhedako utpanna karake aisā upadeś diyā jātā hai ki jñānīke darśan hai, jñān hai, cāritra hai . isaprakār abhedameṁ bhed kiyā jātā hai, isaliye vah vyavahār hai . yadi paramārthase vicār kiyā jāye to ek dravya ananta paryāyoṁko abhedarūpase pī kar baiṭhā hai, isaliye usameṁ bhed nahīṁ hai .
yahān̐ koī kah sakatā hai ki paryāy bhī dravyake hī bhed haiṁ, avastu nahīṁ; tab phi ra unheṁ vyavahār kaise kahā jā sakatā hai ? usakā samādhān yah hai : — yah ṭhīk hai, kintu yahān̐ dravyadr̥ṣṭise abhedako pradhān karake upadeś diyā hai . abhedadr̥ṣṭimeṁ bhedako gauṇ kahanese hī abhed bhalībhān̐ti mālūm ho sakatā hai . isaliye bhedako gauṇ karake use vyavahār kahā hai . yahān̐ yah abhiprāy hai ki bhedadr̥ṣṭimeṁ nirvikalpa daśā nahīṁ hotī aur sarāgīke vikalpa hote rahate haiṁ; isaliye jahān̐ tak rāgādik dūr nahīṁ ho jāte vahān̐ tak bhedako gauṇ karake abhedarūp nirvikalpa anubhav karāyā gayā hai . vītarāg honeke bād bhedābhedarūp vastukā jñātā ho jātā hai vahān̐ nayakā ālamban hī nahīṁ rahatā ..7..
Page 19 of 642
PDF/HTML Page 52 of 675
single page version
yathā khalu mlecchaḥ svastītyabhihite sati tathāvidhavācyavācakasaṁbaṁdhāvabodhabahiṣkr̥tatvānna kiṁcidapi pratipadyamāno meṣ ivānimeṣonmeṣitacakṣuḥ prekṣat ev, yadā tu sa ev tadetadbhāṣā- sambandhaikārthajñenānyen tenaiv vā mlecchabhāṣāṁ samudāy svastipadasyāvināśo bhavato bhavatvityabhidheyaṁ pratipādyate tadā sadya evodyadamandānandamayāśrujhalajjhalallocanapātrastatpratipadyat ev; tathā kil loko‘pyātmetyabhihite sati yathāvasthitātmasvarūpaparijñānabahiṣkr̥tatvānna kiṁcidapi pratipadyamāno
ab yahān̐ punaḥ yah praśna uṭhā hai ki — yadi aisā hai to ek paramārthakā hī upadeś denā cāhiye; vyavahār kisaliye kahā jātā hai ? isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [yathā ] jaise [anāryaḥ ] anārya (mleccha) janako [anāryabhāṣāṁ vinā tu ] anāryabhāṣāke binā [grāhayitum ] kisī bhī vastukā svarūp grahaṇ karāneke liye [na api śakyaḥ ] koī samartha nahīṁ hai [tathā ] usīprakār [vyavahāreṇ vinā ] vyavahārake binā [paramārthopadeśanam ] paramārthakā upadeś denā [aśakyam ] aśakya hai .
ṭīkā : — jaise kisī mlecchase yadi koī brāhmaṇ ‘svasti’ aisā śabda kahe to vah mleccha us śabdake vācyavācak sambandhako na jānanese kuch bhī na samajhakar us brāhmaṇakī or meṁḍhekī bhāṁti ān̐kheṁ phāṛakar ṭakaṭakī lagākar dekhatā hī rahatā hai, kintu jab brāhmaṇakī aur mlecchakī bhāṣākā — donoṁkā artha jānanevālā koī dūsarā puruṣ yā vahī brāhmaṇ mlecchabhāṣā bolakar use samajhātā hai ki ‘svasti’ śabdakā artha yah hai ki ‘‘terā avināśī kalyāṇ ho’’, tab tatkāl hī utpanna honevāle atyanta ānandamay aśruoṁse jisake netra bhar jāte haiṁ aisā vah mleccha is ‘svasti’ śabdake arthako samajh jātā hai; isīprakār vyavahārījan bhī ‘ātmā’ śabdake
Page 20 of 642
PDF/HTML Page 53 of 675
single page version
meṣ ivānimeṣonmeṣitacakṣuḥ prekṣat ev, yadā tu sa ev vyavahāraparamārthapathaprasthāpitasamyagbodh- mahāratharathinānyen tenaiv vā vyavahārapathamāsthāy darśanajñānacāritrāṇyatatītyātmetyātmapadasyābhidheyaṁ pratipādyate tadā sadya evodyadamaṁdānaṁdāntaḥsundarabandhurabodhataraṁgastatpratipadyat ev . evaṁ mleccha- sthānīyatvājjagato vyavahāranayo‘pi mlecchabhāṣāsthānīyatven paramārthapratipādakatvādupanyasanīyaḥ . ath ca brāhmaṇo na mlecchitavya iti vacanādvayavahāranayo nānusartavyaḥ .
ka hane par ‘ātmā’ śabdake arthakā jñān na honese kuch bhī na samajhakar meṁḍhekī bhāṁti ān̐kheṁ phāṛakar ṭakaṭakī lagākar dekhatā rahatā hai, kintu jab vyavahār-paramārtha mārga par samyagjñānarūpī mahārathako calānevāle sārathī samān anya koī ācārya athavā ‘ātmā’ śabdako kahanevālā svayaṁ hī vyavahāramārgameṁ rahatā huā ātmā śabdakā yah artha batalātā hai ki — ‘‘darśan, jñān, cāritrako jo sadā prāpta ho vah ātmā hai’’, tab tatkāl hī utpanna honevāle atyanta ānandase jisake hr̥dayameṁ sundar bodhataraṁgeṁ (jñānataraṁgeṁ) uchalane lagatī haiṁ aisā vah vyavahārījan us ‘ātmā’ śabdake arthako acchī tarah samajh letā hai . isaprakār jagat to mlecchake sthān par honese, aur vyavahāranay bhī mlecchabhāṣāke sthān par honese paramārthakā pratipādak (kahanevālā) hai isaliye, vyavahāranay sthāpit karane yogya hai; kintu brāhmaṇako mleccha nahīṁ ho jānā cāhie — is vacanase vah (vyavahāranay) anusaraṇ karane yogya nahīṁ hai .
bhāvārtha : — log śuddhanayako nahīṁ jānate, kyoṁki śuddhanayakā viṣay abhed ekarūp vastu hai; kintu ve aśuddhanayako hī jānate haiṁ, kyoṁki usakā viṣay bhedarūp anek prakār hai; isaliye ve vyavahārake dvārā hī paramārthako samajh sakate haiṁ . ataḥ vyavahāranayako paramārthakā kahanevālā jānakar usakā upadeś kiyā jātā hai . isakā artha yah nahīṁ samajhanā cāhie ki yahān̐ vyavahārakā ālamban karāte haiṁ, pratyut vyavahārakā ālamban chuṛākar paramārthameṁ pahun̐cāte haiṁ, — yah samajhanā cāhiye ..8..
ab, praśna yah hotā hai ki vyavahāranay paramārthakā pratipādak kaise hai ? isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
Page 21 of 642
PDF/HTML Page 54 of 675
single page version
jo sudaṇāṇaṁ savvaṁ jāṇadi sudakevaliṁ tamāhu jiṇā . ṇāṇaṁ appā savvaṁ jamhā sudakevalī tamhā ..10..
yaḥ śruten kevalaṁ śuddhamātmānaṁ jānāti sa śrutakevalīti tāvat paramārtho; yaḥ śrutajñānaṁ sarvaṁ jānāti sa śrutakevalīti tu vyavahāraḥ . tadatra sarvamev tāvat jñānaṁ nirūpyamāṇaṁ kimātmā kimanātmā ? na tāvadanātmā, samastasyāpyanātmanaścetanetarapadārthapaṁcatayasya jñānatādātmyānupapatteḥ . tato gatyantarābhāvāt jñānamātmetyāyāti . ataḥ śrutajñānamapyātmaiv syāt . evaṁ sati yaḥ
gāthārtha : — [yaḥ ] jo jīv [hi ] niścayase (vāstavameṁ) [śruten tu ] śrutajñānake dvārā [imaṁ ] is anubhavagocar [kevalaṁ śuddham ] keval ek śuddha [ātmānan ] ātmāko [abhigacchati ] sammukh hokar jānatā hai, [taṁ ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokako pragaṭ jānanevāle [r̥ṣayaḥ ] r̥ṣīśvar [śrutakevalinam ] śrutakevalī [bhaṇanti ] kahate haiṁ; [yaḥ ] jo jīv [sarvaṁ ] sarva [śrutajñānaṁ ] śrutajñānako [jānāti ] jānatā hai; [taṁ ] use [jināḥ ] jinadev [śrutakevalinaṁ ] śrutakevalī [āhuḥ ] kahate haiṁ, [yasmāt ] kyoṁki [jñānaṁ sarvaṁ ] jñān sab [ātmā ] ātmā hī hai, [tasmāt ] isaliye [śrutakevalī ] (vah jīv) śrutakevalī hai
ṭīkā : — pratham, ‘‘jo śrutase keval śuddha ātmāko jānate haiṁ ve śrutakevalī haiṁ’’ vah to paramārtha hai; aur ‘‘jo sarva śrutajñānako jānate haiṁ ve śrutakevalī haiṁ’’ yah vyavahār hai . yahān̐ do pakṣa lekar parīkṣā karate haiṁ : — uparokta sarva jñān ātmā hai yā anātmā ? yadi anātmākā pakṣa liyā jāye to vah ṭhīk nahīṁ hai, kyoṁki jo samasta jaṛarūp anātmā ākāśādik pāṁc dravya haiṁ, unakā
Page 22 of 642
PDF/HTML Page 55 of 675
single page version
ātmānaṁ jānāti sa śrutakevalītyāyāti, sa tu paramārtha ev . evaṁ jñānajñāninorbheden vyapadiśatā vyavahāreṇāpi paramārthamātramev pratipādyate, na kiṁcidapyatiriktam . ath ca yaḥ śruten kevalaṁ śuddhamātmānaṁ jānāti sa śrutakevalīti paramārthasya pratipādayitumaśakyatvādyaḥ śrutajñānaṁ sarvaṁ jānāti sa śrutakevalīti vyavahāraḥ paramārthapratipādakatvenātmānaṁ pratiṣṭhāpayati .
jñānake sāth tādātmya banatā hī nahīṁ (kyoṁki unameṁ jñān siddha nahīṁ hai) . isaliye anya pakṣakā abhāv honese ‘jñān ātmā hī hai’ yah pakṣa siddha huā . isaliye śrutajñān bhī ātmā hī hai . aisā honese ‘jo ātmāko jānatā hai, vah śrutakevalī hai’ aisā hī ghaṭit hotā hai; aur vah to paramārtha hī hai . isaprakār jñān aur jñānīke bhedase kahanevālā jo vyavahār hai usase bhī paramārtha mātra hī kahā jātā hai, usase bhinna kuch nahīṁ kahā jātā . aur ‘‘jo śrutase keval śuddha ātmāko jānate haiṁ ve śrutakevalī haiṁ’’ aise paramārthakā pratipādan karanā aśakya honese, ‘‘jo sarva śrutajñānako jānate haiṁ ve śrutakevalī haiṁ’’ aisā vyavahār paramārthake pratipādakatvase apaneko dr̥rḥatāpūrvak sthāpit karatā hai .
bhāvārtha : — jo śrutajñānase abhedarūp jñāyakamātra śuddha ātmāko jānatā hai vah śrutakevalī hai, yah to paramārtha (niścay kathan) hai . aur jo sarva śrutajñānako jānatā hai usane bhī jñānako jānanese ātmāko hī jānā hai, kyoṁki jo jñān hai vah ātmā hī hai; isaliye jñān-jñānīke bhedako kahanevālā jo vyavahār usane bhī paramārtha hī kahā hai, anya kuch nahīṁ kahā . aur paramārthakā viṣay to kathaṁcit vacanagocar bhī nahīṁ hai, isaliye vyavahāranay hī ātmāko pragaṭarūpase kahatā hai, aisā jānanā cāhie ..9-10..
ab, yah praśna upasthit hotā hai ki — pahale yah kahā thā ki vyavahārako aṅgīkār nahīṁ karanā cāhie, kintu yadi vah paramārthako kahanevālā hai to aise vyavahārako kyoṁ aṅgīkār na kiyā jāye ? isake uttararūpameṁ gāthāsūtra kahate haiṁ : —
Page 23 of 642
PDF/HTML Page 56 of 675
single page version
vyavahāranayo hi sarva evābhūtārthatvādabhūtamarthaṁ pradyotayati, śuddhanay ek ev bhūtārthatvāt bhūtamarthaṁ pradyotayati . tathā hi — yathā prabalapaṁk saṁvalanatirohitasahajaikācchabhāvasya payaso‘nubhavitāraḥ puruṣāḥ paṁk payasorvivekamakurvanto bahavo‘nacchamev tadanubhavanti; kecittu svakaravikīrṇak takanipātamātropajanitapaṁk payovivekatayā svapuruṣakārāvirbhāvitasahajaikāccha- bhāvatvādacchamev tadanubhavanti; tathā prabalakarmasaṁvalanatirohitasahajaikajñāyakabhāvasyātmano‘nubhavitāraḥ puruṣā ātmakarmaṇorvivekamakurvanto vyavahāravimohitahr̥dayāḥ pradyotamānabhāvavaiśvarūpyaṁ tamanubhavanti; bhūtārthadarśinastu svamatinipātitaśuddhanayānubodhamātropajanitātmakarmavivekatayā svapuruṣakārā-
gāthārtha : — [vyavahāraḥ ] vyavahāranay [abhūtārthaḥ ] abhūtārtha hai [tu ] aur [śuddhanayaḥ ] śuddhanay [bhūtārthaḥ ] bhūtārtha hai, aisā [darśitaḥ ] r̥ṣīśvaroṁne batāyā hai; [jīvaḥ ] jo jīv [bhūtārthaṁ ] bhūtārthakā [āśritaḥ ] āśray letā hai vah jīv [khalu ] niścayase (vāstavameṁ) [samyagdr̥ṣṭiḥ ] samyagdr̥ṣṭi [bhavati ] hai .
ṭīkā : — vyavahāranay sab hī abhūtārtha hai, isaliye vah avidyamān, asatya, abhūt arthako pragaṭ karatā hai; śuddhanay ek hī bhūtārtha honese vidyamān, satya, bhūt arthako pragaṭ karatā hai . yah bāt dr̥ṣṭāntase batalāte haiṁ : — jaise prabal kīcaṛake milanese jisakā sahaj ek nirmalabhāv tirobhūt (ācchādit) ho gayā hai, aise jalakā anubhav karanevāle puruṣ — jal aur kīcaṛakā vivek na karanevāle (donoṁke bhedako na samajhanevāle) — bahutase to us jalako malin hī anubhavate haiṁ, kintu kitane hī apane hāthase ḍāle huve 1katakaphalake paṛane mātrase utpanna jal-kādavakī vivekatāse, apane puruṣārtha dvārā āvirbhūt kiye gaye sahaj ek nirmalabhāvapanese, us jalako nirmal hī anubhav karate haiṁ; isīprakār prabal karmoṁke milanese, jisakā sahaj ek jñāyakabhāv tirobhūt ho gayā hai, aise ātmākā anubhav karanevāle puruṣ — ātmā aur karmakā vivek (bhed) na karanevāle, vyavahārase vimohit hr̥dayavāle to, use (ātmāko) jisameṁ bhāvoṁkī viśvarūpatā (anekarūpatā) pragaṭ hai aisā anubhav karate haiṁ; kintu bhūtārthadarśī (śuddhanayako dekhanevāle) apanī buddhise ḍāle huve śuddhanayake anusār bodh honemātrase utpanna ātma-karmakī vivekatāse, apane puruṣārtha dvārā āvirbhūt kiye gaye sahaj ek
1. katakaphal=nirmalī; (ek auṣadhi jisase kīcaṛ nīce baiṭh jātā hai) .
Page 24 of 642
PDF/HTML Page 57 of 675
single page version
virbhāvitasahajaikajñāyakabhāvatvāt pradyotamānaikajñāyakabhāvaṁ tamanubhavanti . tadatra ye bhūtārthamāśrayanti ta ev samyak paśyantaḥ samyagdr̥ṣṭayo bhavanti, na punaranye, katakasthānīyatvāt śuddhanayasya . ataḥ pratyagātmadarśibhirvyavahāranayo nānusartavyaḥ .
ath ca keṣāṁcitkadācitso‘pi prayojanavān . yataḥ — jñāyakabhāvatvake kāraṇ use (ātmāko) jisameṁ ek jñāyakabhāv prakāśamān hai aisā anubhav karate haiṁ . yahān̐, śuddhanay katakaphalake sthān par hai, isaliye jo śuddhanayakā āśray lete haiṁ ve hī samyak avalokan karanese samyagdr̥ṣṭi haiṁ, dūsare (jo aśuddhanayakā sarvathā āśray lete haiṁ ve) samyagdr̥ṣṭi nahīṁ haiṁ . isaliye karmoṁse bhinna ātmāke dekhanevāloṁko vyavahāranay anusaraṇ karane yogya nahīṁ hai .
bhāvārtha : — yahān̐ vyavahāranayako abhūtārtha aur śuddhanayako bhūtārtha kahā hai . jisakā viṣay vidyamān na ho, asatyārtha ho, use abhūtārtha kahate haiṁ . vyavahāranayako abhūtārtha kahanekā āśay yah hai ki — śuddhanayakā viṣay abhed ekākārarūp nitya dravya hai, usakī dr̥ṣṭimeṁ bhed dikhāī nahīṁ detā; isalie usakī dr̥ṣṭimeṁ bhed avidyamān, asatyārtha hī kahanā cāhie . aisā na samajhanā cāhie ki bhedarūp koī vastu hī nahīṁ hai . yadi aisā mānā jāye to jaise vedāntamatavāle bhedarūp anityako dekhakar avastu māyāsvarūp kahate haiṁ aur sarvavyāpak ek abhed nitya śuddhabrahmako vastu kahate haiṁ vaisā siddha ho aur usase sarvathā ekānta śuddhanayake pakṣarūp mithyādr̥ṣṭikā hī prasaṁg āye . isalie yahān̐ aisā samajhanā cāhie ki jinavāṇī syādvādarūp hai, vah prayojanavaś nayako mukhya-gauṇ karake kahatī hai . prāṇiyoṁko bhedarūp vyavahārakā pakṣa to anādi kālase hī hai aur isakā upadeś bhī bahudhā sarva prāṇī paraspar karate haiṁ . aur jinavāṇīmeṁ vyavahārakā upadeś śuddhanayakā hastāvalamba (sahāyak) jānakar bahut kiyā hai; kintu usakā phal saṁsār hī hai . śuddhanayakā pakṣa to kabhī āyā nahīṁ aur usakā upadeś bhī viral hai — vah kahīṁ kahīṁ pāyā jātā hai . isaliye upakārī śrīgurune śuddhanayake grahaṇakā phal mokṣa jānakar usakā upadeś pradhānatāse diyā hai ki — ‘‘śuddhanay bhūtārtha hai, satyārtha hai; isakā āśray lenese samyagdr̥ṣṭi ho sakatā hai; ise jāne binā jab tak jīv vyavahārameṁ magna hai tab tak ātmāke jñānaśraddhānarūp niścay samyaktva nahīṁ ho sakatā .’’ aisā āśay samajhanā cāhie ..11..
ab, ‘‘yah vyavahāranay bhī kisī kisīko kisī kāl prayojanavān hai, sarvathā niṣedh karane yogya nahīṁ hai; isaliye usakā upadeś hai’’ yah kahate haiṁ : —
Page 25 of 642
PDF/HTML Page 58 of 675
single page version
ye khalu paryantapākottīrṇajātyakārtasvarasthānīyaṁ paramaṁ bhāvamanubhavanti teṣāṁ pratham- dvitīyādyanekapākaparamparāpacyamānakārtasvarānubhavasthānīyāparamabhāvānubhavanaśūnyatvācchuddhadravyādeśitayā samudyotitāskhalitaikasvabhāvaikabhāvaḥ śuddhanay evoparitanaikaprativarṇikāsthānīyatvātparijñāyamānaḥ prayojanavān; ye tu prathamadvitīyādyanekapākaparamparāpacyamānakārtasvarasthānīyamaparamaṁ bhāvamanu- bhavanti teṣāṁ paryantapākottīrṇajātyakārtasvarasthānīyaparamabhāvānubhavanaśūnyatvādaśuddhadravyādeśitayop-
gāthārtha : — [paramabhāvadarśibhiḥ ] paramabhāvake dekhanevāleko to [śuddhādeśaḥ ] śuddha (ātmā) kā upadeś karanevālā [śuddhaḥ ] śuddhanay [jñātavyaḥ ] jānane yogya hai; [punaḥ ] aur [ye tu ] jo jīv [aparame bhāve ] aparamabhāvameṁ [sthitāḥ ] sthit haiṁ ve [vyavahāradeśitāḥ ] vyavahār dvārā upadeś karane yogya haiṁ .
ṭīkā : — jo puruṣ antim pākase utare hue śuddha suvarṇake samān (vastuke) utkr̥ṣṭa bhāvakā anubhav karate haiṁ unheṁ pratham, dvitīy ādi pākoṁkī paramparāse pacyamān (pakāye jāte hue) aśuddha svarṇake samān jo anutkr̥ṣṭa madhyam bhāv haiṁ unakā anubhav nahīṁ hotā; isalie, śuddhadravyako kahanevālā honese jisane avical akhaṇḍa ekasvabhāvarūp ek bhāv pragaṭ kiyā hai aisā śuddhanay hī, sabase ū parakī ek prativarṇikā (svarṇa varṇa) ke samān honese, jānanemeṁ ātā huā prayojanavān hai . parantu jo puruṣ pratham, dvitīy ādi anek pākoṁ (tāvoṁ) kī parapamparāse pacyamān aśuddha svarṇake samān jo (vastukā) anutkr̥ṣṭa madhyam (bhāv) usakā anubhav karate haiṁ unheṁ antim tāvase utare hue śuddha svarṇake samān utkr̥ṣṭa bhāvakā anubhav nahīṁ hotā; isaliye, aśuddha dravyako kahanevālā honese jisane bhinna-bhinna ek-ek bhāvasvarūp anek bhāv dikhāye haiṁ aisā vyavahāranay, vicitra (anek) varṇamālāke samān honese, jānanemeṁ ātā ( – jñāt hotā) huā us kāl prayojanavān hai . isaprakār apane apane samayameṁ donoṁ nay kāryakārī
Page 26 of 642
PDF/HTML Page 59 of 675
single page version
darśitaprativiśiṣṭaikabhāvānekabhāvo vyavahāranayo vicitravarṇamālikāsthānīyatvātparijñāyamānastadātve prayojanavān; tīrthatīrthaphalayoritthamev vyavasthitatvāt . uktaṁ ca —
[artha : — ācārya kahate haiṁ ki he bhavya jīvoṁ ! yadi tum jinamatakā pravartan karanā cāhate ho to vyavahār aur niścay — in donoṁ nayoṁko mat choṛo; kyoṁki vyavahāranayake binā to tīrtha – vyavahāramārgakā nāś ho jāyagā aur niścayanayake binā tattva (vastu)kā nāś ho jāyegā . ]
bhāvārtha : — lokameṁ soneke solah vān (tāv) prasiddha haiṁ . pandrahaveṁ vān tak usameṁ cūrī ādi parasaṁyogakī kālimā rahatī hai, isalie tab tak vah aśuddha kahalātā hai; aur tāv dete dete jab antim tāvase utaratā hai tab vah solah-vān yā sau ṭaṁcī śuddha sonā kahalātā hai . jinheṁ solahavānavāle sonekā jñān, śraddhān tathā prāpti huī hai unheṁ pandrah-vān takakā sonā koī prayojanavān nahīṁ hotā, aur jinheṁ solah-vānavāle śuddha sonekī prāpti nahīṁ huī hai unheṁ tab tak pandrah-vān takakā sonā bhī prayojanavān hai . isī prakār yah jīv nāmak padārtha hai, jo ki pudgalake saṁyogase aśuddha anekarūp ho rahā hai . usakā samasta paradravyoṁse bhinna, ek jñāyakatvamātrakā jñān, śraddhān tathā ācaraṇarūp prāpti — yah tīnoṁ jinheṁ ho gaye haiṁ, unheṁ pudgalasaṁyogajanit anekarūpatāko kahanevālā aśuddhanay kuch bhī prayojanavān (kisī matalabakā) nahīṁ hai; kintu jahān̐ tak śuddhabhāvakī prāpti nahīṁ huī vahān̐ tak jitanā aśuddhanayakā kathan hai utanā yathāpadavī prayojanavān hai . jahāṁ tak yathārtha jñānaśraddhānakī prāptirūp samyagdarśanakī prāpti nahīṁ huī ho, vahāṁ tak to jinase yathārtha upadeś milatā hai aise jinavacanoṁko sunanā, dhāraṇ karanā tathā jinavacanoṁko kahanevāle śrī jin- gurukī bhakti, jinabimbake darśan ityādi vyavahāramārgameṁ pravr̥tta honā prayojanavān hai; aur jinheṁ śraddhān – jñān to hue hai; kintu sākṣāt prāpti nahīṁ huī unheṁ pūrvakathit kārya, paradravyakā ālamban choṛanerūp aṇuvrat-mahāvratakā grahaṇ, samiti, gupti aur paṁc parameṣṭhīkā dhyānarūp pravartan tathā us prakār pravartan karanevāloṁkī saṁgati evaṁ viśeṣ jānaneke liye śāstroṁkā
Page 27 of 642
PDF/HTML Page 60 of 675
single page version
jinavacasi ramante ye svayaṁ vāntamohāḥ .
ranavamanayapakṣākṣuṇṇamīkṣanta ev ..4..
abhyās karanā ityādi vyavahāramārgameṁ svayaṁ pravartan karanā aur dūsaroṁko pravartan karānā — aise vyavahāranayakā upadeś aṅgīkār karanā prayojanavān hai . ❃vyavahāranayako kathaṁcit asatyārtha kahā gayā hai; kintu yadi koī use sarvathā asatyārtha jānakar choṛ de to vah śubhopayogarūp vyavahārako choṛ degā aur use śuddhopayogakī sākṣāt prāpti to nahīṁ huī hai, isalie ulṭā aśubhopayogameṁ hī ākar, bhraṣṭa hokar, cāhe jaisī svecchārūp pravr̥tti karegā to vah narakādi gati tathā paramparāse nigodako prāpta hokar saṁsārameṁ hī bhramaṇ karegā . isalie śuddhanayakā viṣay jo sākṣāt śuddha ātmā hai usakī prāpti jab tak na ho tab tak vyavahār bhī prayojanavān hai — aisā syādvād matameṁ śrī guruoṁkā upadeś hai ..12.. isī arthakā kalaśarūp kāvya ṭīkākār kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ubhay-nay virodh-dhvaṁsini ] niścay aur vyavahār — in do nayoṁke viṣayake bhedase paraspar virodh hai; us virodhakā nāś karanevālā [syāt-pad-aṅke ] ‘syāt’-padase cihnit jo [jinavacasi ] jin bhagavānakā vacan (vāṇī) hai usameṁ [ye ramante ] jo puruṣ ramate haiṁ ( - pracur prīti sahit abhyās karate haiṁ) [te ] ve [svayaṁ ] apane āp hī (anya kāraṇake binā) [vāntamohāḥ ] mithyātvakarmake udayakā vaman karake [uccaiḥ paraṁ jyotiḥ samayasāraṁ ] is atiśayarūp paramajyoti prakāśamān śuddha ātmāko [sapadi īkṣante ev ] tatkāl hī dekhate haiṁ . vah samayasārarūp śuddha ātmā [anavam ] navīn utpanna nahīṁ huā, kintu pahale karmoṁse ācchādit thā so vah pragaṭ vyaktirūp ho gayā hai . aur vah [anay-pakṣa-akṣuṇṇam ] sarvathā ekāntarūp kunayake pakṣase khaṇḍit nahīṁ hotā, nirbādh hai . ❃vyavahāranayake upadeśase aisā nahīṁ samajhanā cāhie ki ātmā paradravyakī kriyā kar sakatā hai, lekin aisā samajhanā ki vyavahāropadiṣṭa śubh bhāvoṁko ātmā vyavahārase kar sakatā hai . aur us upadeśase aisā
ki sādhak daśāmeṁ bhūmikāke anusār śubh bhāv āye binā nahīṁ rahate .