Page 28 of 642
PDF/HTML Page 61 of 675
single page version

bhāvārtha : — jinavacan (jinavāṇī) syādvādarūp hai . jahāṁ do nayoṁke viṣayakā virodh hai — jaise ki : jo satrūp hotā hai vah asatrūp nahīṁ hotā hai, jo ek hotā hai vah anek nahīṁ hotā, jo nitya hotā hai vah anitya nahīṁ hotā, jo bhedarūp hotā hai vah abhedarūp nahīṁ hotā, jo śuddha hotā hai vah aśuddha nahīṁ hotā ityādi nayoṁke viṣayameṁ virodh hai — vahān̐ jinavacan kathaṁcit vivakṣāse sat-asatrūp, ek-anekarūp, nitya-anityarūp, bhed-abhedarūp, śuddha-aśuddharūp jis prakār vidyamān vastu hai usī prakār kahakar virodh miṭā detā hai, asat kalpanā nahīṁ karatā . vah jinavacan dravyārthik aur paryāyārthik — in donoṁ nayoṁmeṁ, prayojanavaś śuddhadravyārthik nayako mukhya karake use niścay kahatā hai aur aśuddhadravyārthikarūp paryāyārthikanayako gauṇ kar use vyavahār kahatā hai . — aise jinavacanameṁ jo puruṣ ramaṇ karate haiṁ ve is śuddha ātmāko yathārtha prāpta kar lete haiṁ; anya sarvathā-ekāntavādī sāṁkhyādik use prāpta nahīṁ kar pāte, kyoṁki vastu sarvathā ekānta pakṣakā viṣay nahīṁ hai tathāpi ve ek hī dharmako grahaṇ karake vastukī asatya kalpanā karate haiṁ — jo asatyārtha hai, bādhā sahit mithyā dr̥ṣṭi hai .4.

isaprakār in bārah gāthāoṁmeṁ pīṭhikā (bhūmikā) hai .

ab ācārya śuddhanayako pradhān karake niścay samyaktvakā svarūp kahate haiṁ . aśuddhanayakī (vyavahāranayakī) pradhānatāmeṁ jīvādi tattvoṁke śraddhānako samyaktva kahā hai, jab ki yahān̐ un jīvādi tattvoṁko śuddhanayake dvārā jānanese samyaktva hotā hai, yah kahate haiṁ . ṭīkākār isakī sūcanārūp tīn ślok kahate haiṁ, unameṁse pratham ślokameṁ yah kahate haiṁ ki vyavahāranayako kathaṁcit prayojanavān kahā tathāpi vah kuch vastubhūt nahīṁ hai : —

ślokārtha : — [vyavaharaṇ-nayaḥ ] jo vyavahāranay hai vah [yadyapi ] yadyapi [ih prāk- padavyāṁ ] is pahalī padavīmeṁ (jab tak śuddhasvarūpakī prāpti nahīṁ ho jātī tab tak) [nihit- padānāṁ ] jinhoṁne apanā pair rakhā hai aise puruṣoṁko, [hanta ] arere ! [hastāvalambaḥ syāt ] hastāvalamban tulya kahā hai, [tad-api ] tathāpi [cit-camatkār-mātraṁ par-virahitaṁ paramaṁ arthaṁ antaḥ paśyatāṁ ] jo puruṣ caitanya-camatkāramātra, paradravyabhāvoṁse rahit (śuddhanayake viṣayabhūt) param

Page 29 of 642
PDF/HTML Page 62 of 675
single page version

‘artha’ ko antaraṅgameṁ avalokan karate haiṁ, usakī śraddhā karate haiṁ tathā usarūp līn hokar cāritrabhāvako prāpta hote haiṁ unheṁ [eṣaḥ ] yah vyavahāranay [kiñcit na ] kuch bhī prayojanavān nahīṁ hai .

bhāvārtha : — śuddha svarūpakā jñān, śraddhān tathā ācaraṇ honeke bād aśuddhanay kuch bhī prayojanakārī nahīṁ hai .5.

ab niścay samyaktvakā svarūp kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [asya ātmanaḥ ] is ātmāko [yad ih dravyāntarebhyaḥ pr̥thak darśanam ] anya dravyoṁse pr̥thak dekhanā (śraddhān karanā) [etat ev niyamāt samyagdarśanam ] hī niyamase samyagdarśan hai . yah ātmā [vyāptuḥ ] apane guṇ-paryāyoṁmeṁ vyāpta (rahanevālā) hai, aur [śuddhanayataḥ ekatve niyatasya ] śuddhanayase ekatvameṁ niścit kiyā gayā hai tathā [pūrṇa-jñān- ghanasya ] pūrṇajñānaghan hai . [ca ] aur [tāvān ayaṁ ātmā ] jitanā samyagdarśan hai utanā hī yah ātmā hai . [tat ] isalie ācārya prārthanā karate haiṁ ki ‘‘[imām nav-tattva-santatiṁ muktvā ] is navatattvakī paripāṭīko choṛakar, [ayam ātmā ekaḥ astu naḥ ] yah ātmā ek hī hameṁ prāpta ho’’ .

bhāvārtha : — sarva svābhāvik tathā naimittik apanī avasthārūp guṇaparyāyabhedoṁmeṁ vyāpanevālā yah ātmā śuddhanayase ekatvameṁ niścit kiyā gayā hai — śuddhanayase jñāyakamātra ek-ākār dikhalāyā gayā hai, use sarva anyadravyoṁke aur anyadravyoṁke bhāvoṁse alag dekhanā, śraddhān karanā so niyamase samyagdarśan hai . vyavahāranay ātmāko anek bhedarūp kahakar samyagdarśanako anek bhedarūp kahatā hai, vahān̐ vyabhicār (doṣ) ātā hai, niyam nahīṁ rahatā . śuddhanayakī sīmā tak pahun̐cane par vyabhicār nahīṁ rahatā, isalie niyamarūp hai . śuddhanayake viṣayabhūt ātmā pūrṇajñānaghan hai — sarva lokālokako jānanevāle jñānasvarūp hai . aise ātmākā śraddhānarūp samyagdarśan hai . yah kahīṁ pr̥thak padārtha nahīṁ hai — ātmākā hī pariṇām hai, isaliye ātmā hī hai . ataḥ jo samyagdarśan hai so ātmā hai, anya nahīṁ .

Page 30 of 642
PDF/HTML Page 63 of 675
single page version

yahān̐ itanā viśeṣ samajhanā cāhie ki jo nay hai so śrutapramāṇakā aṁś hai, isaliye śuddhanay bhī śrutapramāṇakā hī aṁś huā . śrutapramāṇ parokṣa pramāṇ hai, kyoṁki vastuko sarvajñake āgamake vacanase jānā hai; isaliye yah śuddhanay sarva dravyoṁse bhinna, ātmākī sarva paryāyoṁmeṁ vyāpta, pūrṇa caitanya kevalajñānarūp — sarva lokālokako jānanevāle, asādhāraṇ caitanyadharmako parokṣa dikhātā hai . yah vyavahārī chadmastha jīv āgamako pramāṇ karake śuddhanayase dikhāye gaye pūrṇa ātmākā śraddhān kare so vah śraddhān niścay samyagdarśan hai . jab tak keval vyavahāranayake viṣayabhūt jīvādik bhedarūp tattvoṁkā hī śraddhān rahatā hai tab tak niścay samyagdarśan nahīṁ hotā . isaliye ācārya kahate haiṁ ki is navatattvoṁkī saṁtati (paripāṭī) ko choṛakar śuddhanayake viṣayabhūt ek ātmā hī hameṁ prāpta ho; ham dūsarā kuch nahīṁ cāhate . yah vītarāg avasthākī prārthanā hai, koī nayapakṣa nahīṁ hai . yadi sarvathā nayoṁkā pakṣapāt hī huā ka re to mithyātva hī hai .

yahān̐ koī praśna karatā hai ki — ātmā caitanya hai, mātra itanā hī anubhavameṁ āye to itanī śraddhā samyagdarśan hai yā nahīṁ ? usakā samādhān yah hai : — nāstikoṁko choṛakar sabhī matavāle ātmāko caitanyamātra mānate haiṁ; yadi itanī hī śraddhāko samyagdarśan kahā jāye to sabako samyaktva siddha ho jāyagā . isaliye sarvajñakī vāṇīmeṁ jaisā pūrṇa ātmākā svarūp kahā hai vaisā śraddhān honese hī niścay samyaktva hotā hai, aisā samajhanā cāhie .6.

ab, ṭīkākār – ācārya nimnalikhit ślokameṁ yah kahate haiṁ ki — ‘tatpaścāt śuddhanayake ādhīn, sarva dravyoṁse bhinna, ātmajyoti pragaṭ ho jātī hai’ : —

ślokārtha : — [ataḥ ] tatpaścāt [śuddhanay-āyattaṁ ] śuddhanayake ādhīn [pratyag- jyotiḥ ] jo bhinna ātmajyoti hai [tat ] vah [cakāsti ] pragaṭ hotī hai [yad ] ki jo [nav-tattva-gatatve api ] navatattvoṁmeṁ prāpta hone par bhī [ekatvaṁ ] apane ekatvako [na muṁcati ] nahīṁ choṛatī .

bhāvārtha : — navatattvoṁmeṁ prāpta huā ātmā anekarūp dikhāī detā hai; yadi usakā bhinna svarūp vicār kiyā jāye to vah apanī caitanyacamatkāramātra jyotiko nahīṁ choṛatā .7.

Page 31 of 642
PDF/HTML Page 64 of 675
single page version

amūni hi jīvādīni navatattvāni bhūtārthenābhigatāni samyagdarśanaṁ sampadyanta ev, amīṣu tīrthapravr̥ttinimittamabhūtārthanayen vyapadiśyamāneṣu jīvājīvapuṇyapāpāsravasaṁvaranirjarābandhamokṣalakṣaṇeṣu navatattveṣvekatvadyotinā bhūtārthanayenaikatvamupānīy śuddhanayatven vyavasthāpitasyātmano‘nubhūterātma- khyātilakṣaṇāyāḥ sampadyamānatvāt . tatra vikāryavikārakobhayaṁ puṇyaṁ tathā pāpam, āsrāvyāsrāvako- bhayamāsravaḥ, saṁvāryasaṁvārakobhayaṁ saṁvaraḥ, nirjaryanirjarakobhayaṁ nirjarā, bandhyabandhakobhayaṁḥ bandhaḥ,

gāthārtha : — [bhūtārthen abhigatāḥ ] bhūtārtha nayase jñāt [jīvājīvau ] jīv, ajīv [ca ] aur [puṇyapāpaṁ ] puṇya, pāp [ca ] tathā [āsravasaṁvaranirjarāḥ ] āsrav, saṁvar, nirjarā, [bandhaḥ ] bandha [ca ] aur [mokṣaḥ ] mokṣa [samyaktvam ] — yah nav tattva samyaktva haiṁ .

ṭīkā : — ye jīvādi navatattva bhūtārtha nayase jāne huve samyagdarśan hī haiṁ ( – yah niyam kahā); kyoṁki tīrthakī (vyavahār dharmakī) pravr̥ttike liye abhūtārtha (vyavahār)nayase kahe jāte haiṁ aise ye navatattva — jinake lakṣaṇ jīv, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha aur mokṣa haiṁ — unameṁ ekatva pragaṭ karanevāle bhūtārthanayase ekatva prāpta karake, śuddhanayarūpase sthāpit ātmākī anubhūti — jisakā lakṣaṇ ātmakhyāti hai — usakī prāpti hotī hai . (śuddhanayase navatattvoṁko jānanese ātmākī anubhūti hotī hai, is hetuse yah niyam kahā hai .) vahān̐, vikārī hone yogya aur vikār karanevālā — donoṁ puṇya haiṁ tathā donoṁ pāp haiṁ, āsrav hone yogya aur āsrav karanevālā — donoṁ āsrav haiṁ, saṁvararūp hone yogya (saṁvārya) aur saṁvar karanevālā (saṁvārak) — donoṁ saṁvar haiṁ, nirjarā honeke yogya aur nirjarā karanevālā — donoṁ nirjarā haiṁ, bandhaneke yogya aur bandhan karanevālā — donoṁ bandha haiṁ aur mokṣa hone yogya tathā mokṣa karanevālā — donoṁ mokṣa haiṁ; kyoṁki ekake hī apane āp puṇya, pāp,

Page 32 of 642
PDF/HTML Page 65 of 675
single page version

mocyamocakobhayaṁ mokṣaḥ, svayamekasya puṇyapāpāsravasaṁvaranirjarābandhamokṣānupapatteḥ . tadubhayaṁ ca jīvājīvāviti . bahirdr̥ṣṭayā navatattvānyamūni jīvapudgalayoranādibandhaparyāyamupetyaikatvenānubhūy- mānatāyāṁ bhūtārthāni, ath caikajīvadravyasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārthāni . tato‘mīṣu navatattveṣu bhūtārthanayenaiko jīv ev pradyotate . tathāntardr̥ṣṭayā jñāyako bhāvo jīvaḥ, jīvasya vikāraheturajīvaḥ . kevalajīvavikārāśca puṇyapāpāsravasaṁvaranirjarābandhamokṣalakṣaṇāḥ, kevalājīvavikār- hetavaḥ puṇyapāpāsravasaṁvaranirjarābandhamokṣā iti . navatattvānyamūnyapi jīvadravyasvabhāvamapohya svaparapratyayaikadravyaparyāyatvenānubhūyamānatāyāṁ bhūtārthāni, ath ca sakalakālamevāskhalantamekaṁ jīvadravyasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārthāni . tato‘mīṣvapi navatattveṣu bhūtārthanayenaiko jīv ev pradyotate . evamasāvekatven dyotamānaḥ śuddhanayatvenānubhūyat ev . yā tvanubhūtiḥ sātmakhyāti- revātmakhyātistu samyagdarśanamev . iti samastamev niravadyam . āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha, mokṣakī upapatti (siddhi) nahīṁ banatī . ve donoṁ jīv aur ajīv haiṁ (arthāt un domeṁse ek jīv hai aur dūsarā ajīv) .

bāhya (sthūl) dr̥ṣṭise dekhā jāye to : — jīv-pudgalakī anādi bandhaparyāyake samīp jākar ekarūpase anubhav karanepar yah navatattva bhūtārtha haiṁ, satyārtha haiṁ aur ek jīvadravyake svabhāvake samīp jākar anubhav karanepar ve abhūtārtha haiṁ, asatyārtha haiṁ; (ve jīvake ekākār svarūpameṁ nahīṁ haiṁ;) isaliye in nav tattvoṁmeṁ bhūtārtha nayase ek jīv hī prakāśamān hai . isīprakār antardr̥ṣṭise dekhā jāye to : — jñāyak bhāv jīv hai aur jīvake vikārakā hetu ajīv hai; aur puṇya, pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha tathā mokṣa — ye jinake lakṣaṇ haiṁ aise keval jīvake vikār haiṁ aur puṇya, pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha tathā mokṣa — ye vikārahetu keval ajīv haiṁ . aise yah navatattva, jīvadravyake svabhāvako choṛakar, svayaṁ aur par jinake kāraṇ haiṁ aisī ek dravyakī paryāyoṁke rūpameṁ anubhav karane par bhūtārtha haiṁ aur sarva kālameṁ askhalit ek jīvadravyake svabhāvake samīp jākar anubhav karane par ve abhūtārtha haiṁ, asatyārtha haiṁ . isaliye in navoṁ tattvoṁmeṁ bhūtārtha nayase ek jīv hī prakāśamān hai . isaprakār yah, ekatvarūpase prakāśit hotā huā, śuddhanayarūpase anubhav kiyā jātā hai . aur jo yah anubhūti hai so ātmakhyāti (ātmākī pahicān) hī hai, aur jo ātmakhyāti hai so samyagdarśan hī hai . isaprakār yah sarva kathan nirdoṣ hai — bādhā rahit hai .

bhāvārtha : — in nav tattvoṁmeṁ, śuddhanayase dekhā jāy to, jīv hī ek caitanyacamatkāramātra prakāśarūp pragaṭ ho rahā hai, isake atirikta bhinna bhinna nav tattva kuch bhī dikhāī nahīṁ dete . jab

Page 33 of 642
PDF/HTML Page 66 of 675
single page version

athaivamekatven dyotamānasyātmano‘dhigamopāyāḥ pramāṇanayanikṣepāḥ ye te khalvabhūtārthā- tak isaprakār jīv tattvakī jānakārī jīvako nahīṁ hai tab tak vah vyavahāradr̥ṣṭi hai, bhinna bhinna nav tattvoṁko mānatā hai . jīvapudgalakī bandhaparyāyarūp dr̥ṣṭise yah padārtha bhinna bhinna dikhāī dete haiṁ; kintu jab śuddhanayase jīv-pudgalakā nijasvarūp bhinna bhinna dekhā jāye tab ve puṇya, pāpādi sāt tattva kuch bhī vastu nahīṁ haiṁ; ve nimitta-naimittik bhāvase hue the, isalie jab vah nimitta- naimittikabhāv miṭ gayā tab jīv-pudgal bhinna bhinna honese anya koī vastu (padārtha) siddha nahīṁ ho sakatī . vastu to dravya hai, aur dravyakā nijabhāv dravyake sāth hī rahatā hai tathā nimitta- naimittikabhāvakā to abhāv hī hotā hai, isaliye śuddhanayase jīvako jānanese hī samyagdarśanakī prāpti ho sakatī hai . jab tak bhinna bhinna nav padārthoṁko jāne, aur śuddhanayase ātmāko na jāne tab tak paryāyabuddhi hai ..13.. yahān̐, is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [iti ] isaprakār [ciram nav-tattva-cchannam idam ātmajyotiḥ ] nav tattvoṁmeṁ bahut samayase chipī huī yah ātmajyoti [unnīyamānaṁ ] śuddhanayase bāhar nikālakar pragaṭ kī gaī hai, [varṇamālā-kalāpe nimagnaṁ kanakam iv ] jaise varṇoke samūhameṁ chipe hue ekākār svarṇako bāhar nikālate haiṁ . [ath ] isalie ab he bhavya jīvoṁ ! [satataviviktaṁ ] ise sadā anya dravyoṁse tathā unase honevāle naimittik bhāvoṁse bhinna, [ekarūpaṁ ] ekarūp [dr̥śyatām ] dekho . [pratipadam udyotamānam ] yah (jyoti), pad pad par arthāt pratyek paryāyameṁ ekarūp citcamatkāramātra udyotamān hai .

bhāvārtha : — yah ātmā sarva avasthāoṁmeṁ vividharūpase dikhāī detā thā, use śuddhanayane ek caitanya-camatkāramātra dikhāyā hai; isaliye ab use sadā ekākār hī anubhav karo, paryāyabuddhikā ekānta mat rakho — aisā śrī guruoṁkā upadeś hai .8.

ṭīkā : — ab, jaise navatattvoṁmeṁ ek jīvako hī jānanā bhūtārtha kahā hai, usīprakār, ekarūpase prakāśamān ātmāke adhigamake upāy jo pramāṇ, nay, nikṣep haiṁ ve bhī niścayase

Page 34 of 642
PDF/HTML Page 67 of 675
single page version

steṣvapyayamek ev bhūtārthaḥ . pramāṇaṁ tāvatparokṣaṁ pratyakṣaṁ ca . tatropāttānupāttaparadvāreṇ pravartamānaṁ parokṣaṁ, kevalātmapratiniyatatven pravartamānaṁ pratyakṣaṁ ca . tadubhayamapi pramātr̥pramāṇaprameyabhedasyānubhūy- mānatāyāṁ bhūtārtham, ath ca vyudastasamastabhedaikajīvasvabhāvasyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham . nayastu dravyārthikaḥ paryāyārthikaśca . tatra dravyaparyāyātmake vastuni dravyaṁ mukhyatayānubhāvayatīti dravyārthikaḥ, paryāyaṁ mukhyatayānubhāvayatīti paryāyārthikaḥ . tadubhayamapi dravyaparyāyayoḥ paryāyeṇānubhūyamānatāyāṁ bhūtārtham, ath ca dravyaparyāyānālīḍhaśuddhavastumātrajīvasvabhāvasyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham . nikṣepastu nām sthāpanā dravyaṁ bhāvaśca . tatrātadguṇe vastuni saṁjñākaraṇaṁ nām . so‘yamityanyatra pratinidhi- vyavasthāpanaṁ sthāpanā . vartamānatatparyāyādanyad dravyam . vartamānatatparyāyo bhāvaḥ . taccatuṣṭayaṁ abhūtārtha haiṁ, unameṁ bhī ātmā ek hī bhūtārtha hai (kyoṁki jñey aur vacanake bhedoṁse pramāṇādi anek bhedarūp hote haiṁ) . unameṁse pahale, pramāṇ doṁ prakārake haiṁ — parokṣa aur pratyakṣa . 1upātta aur kare so pratyakṣa hai . (pramāṇ jñān hai . vah pān̐c prakārakā hai — mati, śrut, avadhi, manaḥparyay aur keval . unameṁse mati aur śrutajñān parokṣa haiṁ, avadhi aur manaḥparyayajñān vikal-pratyakṣa haiṁ aur kevalajñān sakal-pratyakṣa hai . isaliye yah do prakārake pramāṇ haiṁ .) ve donoṁ pramātā, pramāṇ, prameyake bhedakā anubhav karanepar to bhūtārtha haiṁ, satyārtha haiṁ; aur jisameṁ sarva bhed gauṇ ho gaye haiṁ aise ek jīvake svabhāvakā anubhav karanepar ve abhūtārtha haiṁ, asatyārtha haiṁ .

nay do prakārake haiṁ — dravyārthik aur paryāyārthik . vahāṁ dravya-paryāyasvarūp vastumeṁ dravyakā mukhyatāse anubhav karāye so dravyārthik nay hai aur paryāyakā mukhyatāse anubhav karāye so paryāyārthik nay hai . yah donoṁ nay dravya aur paryāyakā paryāyase (bhedase, kramase) anubhav karane par to bhūtārtha haiṁ, satyārtha haiṁ; aur dravya tathā paryāy donoṁse anāliṁgit (āliṁgan nahīṁ kiyā huā) śuddhavastumātra jīvake (caitanyamātra) svabhāvakā anubhav karanepar ve abhūtārtha haiṁ, asatyārtha haiṁ .

nikṣepake cār bhed haiṁ — nām, sthāpanā, dravya aur bhāv . vastumeṁ jo guṇ na ho us guṇake nāmase (vyavahārake lie) vastukī saṁjñā karanā so nām nikṣep hai . ‘yah vah hai’ isaprakār anya vastumeṁ anya vastukā pratinidhitva sthāpit karanā ( – pratimārūp sthāpan karanā) so sthāpanā nikṣep hai . vartamānase anya arthāt atīt athavā anāgat paryāyase vastuko vartamānameṁ kahanā so dravya

2anupātta par (padārthoṁ) dvārā pravarte vah parokṣa hai aur keval ātmāse hī pratiniścitarūpase pravr̥tti

1. upātta=prāpta . (indriy, man ityādi upātta padārtha haiṁ .)

2. anupātta=aprāpta . (prakāś, upadeś ityādi anupātta par padārtha haiṁ .)

Page 35 of 642
PDF/HTML Page 68 of 675
single page version

svasvalakṣaṇavailakṣaṇyenānubhūyamānatāyāṁ bhūtārtham, ath ca nirvilakṣaṇasvalakṣaṇaikajīvasvabhāvasyānubhūy- mānatāyāmabhūtārtham . athaivamamīṣu pramāṇanayanikṣepeṣu bhūtārthatvenaiko jīv ev pradyotate .

nikṣep he . vartamān paryāyase vastuko vartamānameṁ kahanā so bhāv nikṣep hai . in cāroṁ nikṣepoṁkā apane-apane lakṣaṇabhedase (vilakṣaṇarūpase — bhinna bhinna rūpase) anubhav kiye jānepar ve bhūtārtha haiṁ, satyārtha haiṁ; aur bhinna lakṣaṇase rahit ek apane caitanyalakṣaṇarūp jīvasvabhāvakā anubhav karanepar ve cāroṁ hī abhūtārtha haiṁ, asatyārtha haiṁ . isaprakār in pramāṇ-nay-nikṣepoṁmeṁ bhūtārtharūpase ek jīv hī prakāśamān hai .

bhāvārtha : — in pramāṇ, nay, nikṣepoṁkā vistārase kathan tadviṣayak granthoṁse jānanā cāhiye; unase dravyaparyāyasvarūp vastukī siddhi hotī hai . ve sādhak avasthāmeṁ to satyārtha hī haiṁ, kyoṁki ve jñānake hī viśeṣ haiṁ . unake binā vastuko cāhe jaisā sādhā jāye to viparyay ho jātā hai . avasthānusār vyavahārake abhāvakī tīn rītiyān̐ haiṁ : pratham avasthāmeṁ pramāṇādise yathārtha vastuko jānakar jñān-śraddhānakī siddhi karanā; jñān-śraddhānake siddha honepar śraddhānake lie pramāṇādikī koī āvaśyakatā nahīṁ hai . kintu ab yah dūsarī avasthāmeṁ pramāṇādike ālambanase viśeṣ jñān hotā hai aur rāg-dveṣ-mohakarmakā sarvathā abhāvarūp yathākhyāt cāritra pragaṭ hotā hai; usase kevalajñānakī prāpti hotī hai . kevalajñān honeke paścāt pramāṇādikā ālamban nahīṁ rahatā . tatpaścāt tīsarī sākṣāt siddha avasthā hai, vahān̐ bhī koī ālamban nahīṁ hai . isaprakār siddha avasthāmeṁ pramāṇ-nay-nikṣepakā abhāv hī hai .

is arthakā kalaśarūp ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — ācārya śuddhanayakā anubhav karake kahate haiṁ ki — [asmin sarvaṁk ṣe dhāmni anubhavam upayāte ] in samasta bhedoṁko gauṇ karanevālā jo śuddhanayake viṣayabhūt caitanya-camatkāramātra tejaḥpuñja ātmā hai, usakā anubhav honepar [nayaśrīḥ na udayati ] nayoṁkī lakṣmī udit nahīṁ hotī, [pramāṇaṁ astam eti ] pramāṇ asta ho jātā hai [api ca ] aur [nikṣepacakram kvacit yāti, na vidmaḥ ] nikṣepoṁkā samūh kahāṁ cālā jātā hai so

Page 36 of 642
PDF/HTML Page 69 of 675
single page version

(upajāti) ātmasvabhāvaṁ parabhāvabhinna- māpūrṇamādyantavimuktamekam . vilīnasaṁk lpavik lpajālaṁ prakāśayan śuddhanayo‘bhyudeti ..10.. ham nahīṁ jānate . [kim aparam abhidadhmaḥ ] isase adhik kyā kaheṁ ? [dvaitam ev na bhāti ] dvait hī pratibhāsit nahīṁ hotā .

bhāvārtha : — bhedako atyanta gauṇ karake kahā hai ki — pramāṇ, nayādi bhedakī to bāt hī kyā ? śuddha anubhavake honepar dvait hī bhāsit nahīṁ hotā, ekākār cinmātra hī dikhāī detā hai .

yahān̐ vijñānādvaitavādī tathā vedāntī kahate haiṁ ki — antameṁ paramārtharūp to advaitakā hī anubhav huā . yahī hamārā mat hai; isameṁ āpane viśeṣ kyā kahā ? isakā uttar : — tumhāre matameṁ sarvathā advait mānā jātā hai . yadi sarvathā advait mānā jāye to bāhya vastukā abhāv hī ho jāye, aur aisā abhāv to pratyakṣa viruddha hai . hamāre matameṁ nayavivakṣā hai jo ki bāhya vastukā lop nahīṁ karatī . jab śuddha anubhavase vik lpa miṭ jātā hai tab ātmā paramānandako prāpta hotā hai, isaliye anubhav karāneke lie yah kahā hai ki ‘‘śuddha anubhavameṁ dvait bhāsit nahīṁ hotā’’ . yadi bāhya vastukā lop kiyā jāye to ātmākā bhī lop ho jāyegā aur śūnyavādakā prasaṅga āyegā . isalie jaisā tum kahate ho usaprakārase vastusvarūpakī siddhi nahīṁ ho sakatī, aur vastusvarūpakī yathārtha śraddhāke binā jo śuddha anubhav kiyā jātā hai vah bhī mithyārūp hai; śūnyakā prasaṅga honese tumhārā anubhav bhī ākāś-kusumake anubhavake samān hai .9.

āge śuddhanayakā uday hotā hai usakī sūcanārūp ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [śuddhanayaḥ ātmasvabhāvaṁ prakāśayan abhyudeti ] śuddhanay ātmasvabhāvako pragaṭ karatā huā udayarūp hotā hai . vah ātmasvabhāvako [parabhāvabhinnam ] paradravya, paradravyake bhāv tathā paradravyake nimittase honevāle apane vibhāv — aise parabhāvoṁse bhinna pragaṭ karatā hai . aur vah, [āpūrṇam ] ātmasvabhāv sampūrṇarūpase pūrṇa hai — samasta lokālokakā jñātā hai — aisā pragaṭ karatā hai; (kyoṁki jñānameṁ bhed karmasaṁyogase haiṁ, śuddhanayameṁ karma gauṇ haiṁ ) . aur vah, [ādi- anta-vimukta m ] ātmasvabhāvako ādi-antase rahit pragaṭ karatā hai (arthāt kisī ādise lekar jo kisīse utpanna nahīṁ kiyā gayā, aur kabhī bhī kisīse jisakā vināś nahī hotā, aise

Page 37 of 642
PDF/HTML Page 70 of 675
single page version

yā khalvabaddhaspr̥ṣṭasyānanyasya niyatasyāviśeṣasyāsaṁyuktasya cātmano‘nubhūtiḥ sa śuddhanayaḥ, sā tvanubhūtirātmaiv; ityātmaik ev pradyotate . kathaṁ yathoditasyātmano‘nubhūtiriti cedbaddha- spr̥ṣṭatvādīnāmabhūtārthatvāt . tathā hi — yathā khalu bisinīpatrasya salilanimagnasya pāriṇāmik bhāvako vah pragaṭ karatā hai) . aur vah, [ekam ] ātmasvabhāvako ek — sarva bhedabhāvoṁse (dvaitabhāvoṁse) rahit ekākār — pragaṭ karatā hai, aur [vilīnasaṁkalpavikalpajālaṁ ] jisameṁ samasta saṁkalpa-vik lpake samūh vilīn ho gaye haiṁ aisā pragaṭ karatā hai . (dravyakarma, bhāvakarma, nokarma ādi pudgaladravyoṁmeṁ apanī kalpanā karanā so saṁkalpa hai, aur jñeyoṁke bhedase jñānameṁ bhed jñāt honā so vikalpa hai .) aisā śuddhanay prakāśarūp hotā hai .10.

gāthārtha : — [yaḥ ] jo nay [ātmānam ] ātmāko [abaddhaspr̥ṣṭam ] bandha rahit aur parake sparśase rahit, [ananyakaṁ ] anyatva rahit, [niyatam ] calācalatā rahit, [aviśeṣam ] viśeṣ rahit, [asaṁyuktaṁ ] anyake saṁyogase rahit — aise pāṁc bhāvarūpase [paśyati ] dekhatā hai [taṁ ] use, he śiṣya ! tū [śuddhanayaṁ ] śuddhanay [vijānīhi ] jān .

ṭīkā : — niścayase abaddha-aspr̥ṣṭa, ananya, niyat, aviśeṣ aur asaṁyukta — aise ātmākī jo anubhūti so śuddhanay hai, aur vah anubhūti ātmā hī hai; isaprakār ātmā ek hī prakāśamān hai . (śuddhanay, ātmākī anubhūti yā ātmā sab ek hī haiṁ, alag nahīṁ .) yahāṁ śiṣya pūchatā hai ki jaisā ū par kahā hai vaise ātmākī anubhūti kaise ho sakatī hai ? usakā samādhān yah hai : — baddhaspr̥ṣṭatva ādi bhāv abhūtārtha haiṁ, isalie yah anubhūti ho sakatī hai . is bātako dr̥ṣṭāntase pragaṭ karate haiṁ —

Page 38 of 642
PDF/HTML Page 71 of 675
single page version

salilaspr̥ṣṭatvaparyāyeṇānubhūyamānatāyāṁ salilaspr̥ṣṭatvaṁ bhūtārthamapyekāntataḥ salilāspr̥śyaṁ bisinīpatrasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham, tathātmano‘nādibaddhasya baddhaspr̥ṣṭatva- paryāyeṇānubhūyamānatāyāṁ baddhaspr̥ṣṭatvaṁ bhūtārthamapyekāntataḥ pudgalāspr̥śyamātmasvabhāv- mupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham . yathā ca mr̥ttikāyāḥ karakakarīrakarkarīkapālādi- paryāyeṇānubhūyamānatāyāmanyatvaṁ bhūtārthamapi sarvato‘pyaskhalantamekaṁ mr̥ttikāsvabhāvamupetyānu- bhūyamānatāyāmabhūtārtham, tathātmano nārakādiparyāyeṇānubhūyamānatāyāmanyatvaṁ bhūtārthamapi sarvato‘pyaskhalantamek mātmasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham . yathā ca vāridhervr̥ddhihāni-

jaise kamalinī-patra jalameṁ ḍūbā huā ho to usakā jalase sparśit honerūp avasthāse anubhav karanepar jalase sparśit honā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi jalase kiṁcitmātra bhī na sparśit hone yogya kamalinī-patrake svabhāvake samīp jākar anubhav karanepar jalase sparśit honā abhūtārtha hai — asatyārtha hai; isīprakār anādi kālase ban̐dhe hue ātmākā, pudgalakarmoṁse baṁdhane — sparśit honerūp avasthāse anubhav karanepar baddhaspr̥ṣṭatā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi pudgalase kiṁcitmātra bhī sparśit na hone yogya ātmasvabhāvake samīp jākar anubhav karanepar baddhaspr̥ṣṭatā abhūtārtha hai — asatyārtha hai .

tathā jaise miṭṭīkā, kamaṇḍal, ghaṛā, jhārī, sakorā ityādi paryāyoṁse anubhav karanepar anyatva bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi sarvataḥ askhalit ( – sarva paryāyabhedoṁse kiṁcitmātra bhī bhedarūp na honevāle aise) ek miṭṭīke svabhāvake samīp jākar anubhav karanepar anyatva abhūtārtha hai — asatyārtha hai; isīprakār ātmākā, nārak ādi paryāyoṁse anubhav karanepar (paryāyoṁke anya-anyatvarūp) anyatva bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi sarvataḥ askhalit ( – sarva paryāyabhedoṁse kiṁcitmātra bhī bhedarūp na honevāle aise) ek caitanyākār ātmasvabhāvake samīp jākar anubhav karanepar anyatva abhūtārtha hai — asatyārtha hai .

jaise samudrakā, vr̥ddhihānirūp avasthāse anubhav karanepar aniyatatā (aniścitatā) bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi nitya-sthir samudrasvabhāvake samīp jākar anubhav karanepar aniyatatā abhūtārtha hai — asatyārtha hai; isīprakār ātmākā, vr̥ddhihānirūp paryāyabhedoṁse anubhav karanepar aniyatatā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi nitya-sthir (niścal) ātmasvabhāvake samīp jākar anubhav karanepar aniyatatā abhūtārtha hai — asatyārtha hai .

jaise suvarṇakā, cikanāpan, pīlāpan, bhārīpan ityādi guṇarūp bhedoṁse anubhav karanepar

Page 39 of 642
PDF/HTML Page 72 of 675
single page version

paryāyeṇānubhūyamānatāyāmaniyatatvaṁ bhūtārthamapi nityavyavasthitaṁ vāridhisvabhāv- mupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham, tathātmano vr̥ddhihāniparyāyeṇānubhūyamānatāyāmaniyatatvaṁ bhūtārthamapi nityavyavasthitamātmasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham . yathā ca kāṁcanasya snigdhapītagurutvādiparyāyeṇānubhūyamānatāyāṁ viśeṣatvaṁ bhūtārthamapi pratyastamitasamastaviśeṣaṁ kāṁcanasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham, tathātmano jñānadarśanādiparyāyeṇānubhūyamānatāyāṁ viśeṣatvaṁ bhūtārthamapi pratyastamitasamastaviśeṣamātmasvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham . yathā cāpāṁ saptārciḥpratyayauṣṇyasamāhitatvaparyāyeṇānubhūyamānatāyāṁ saṁyuktatvaṁ bhūtārthamapyekāntataḥ śītamapsvabhāvamupetyānubhūyamānatāyāmabhūtārtham, tathātmanaḥ karmapratyayamohasamāhitatva- paryāyeṇānubhūyamānatāyāṁ saṁyuktatvaṁ bhūtārthamapyekāntataḥ svayaṁ bodhaṁ jīvasvabhāvamupetyānubhūy- mānatāyāmabhūtārtham . viśeṣatā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi jisameṁ sarva viśeṣ vilay ho gaye haiṁ aise suvarṇa svabhāvake samīp jākar anubhav karanepar viśeṣatā abhūtārtha hai — asatyārtha hai; isīprakār ātmākā, jñān, darśan ādi guṇarūp bhedoṁse anubhav karanepar viśeṣatā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi jisameṁ sarva viśeṣ vilay ho gaye haiṁ aise ātmasvabhāvake samīp jākar anubhav karanepar viśeṣatā abhūtārtha hai — asatyārtha hai .

jaise jalakā, agni jisakā nimitta hai aisī uṣṇatāke sāth saṁyukta tārūp taptatārūp -avasthāse anubhav karanepar (jalako) uṣṇatārūp saṁyukta tā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi ekānta śītalatārūp jalasvabhāvake samīp jākar anubhav karane par (uṣṇatāke sāth) saṁyukta tā abhūtārtha hai — asatyārtha hai; isīprakār ātmākā, karma jisakā nimitta hai aise mohake sāth saṁyukta tārūp avasthāse anubhav karanepar saṁyukta tā bhūtārtha hai — satyārtha hai, tathāpi jo svayaṁ ekānta bodharūp (jñānarūp) hai aise jīvasvabhāvake samīp jākar anubhav karanepar saṁyukta tā abhūtārtha hai — asatyārtha hai .

bhāvārtha : — ātmā pāṁc prakārase anekarūp dikhāī detā hai : — (1) anādi kālase karmapudgalake sambandhase bandhā huā karmapudgalake sparśavālā dikhāī detā hai, (2) karmake nimittase honevālī nar, nārak ādi paryāyoṁmeṁ bhinna bhinna svarūpase dikhāī detā hai, (3) śakti ke avibhāg praticched (aṁś) ghaṭate bhī haiṁ, barḥate bhī haiṁ — yah vastusvabhāv hai, isalie vah nitya-niyat ekarūp dikhāī nahīṁ detā, (4) vah darśan, jñān ādi anek guṇoṁse viśeṣarūp dikhāī detā hai aur (5) karmake nimittase honevāle moh, rāg, dveṣ ādi

Page 40 of 642
PDF/HTML Page 73 of 675
single page version

pariṇāmoṁkar sahit vah sukhaduḥkharūp dikhāī detā hai . yah sab aśuddhadravyārthikarūp vyavahāranayakā viṣay hai . is dr̥ṣṭi (apekṣā)se dekhā jāye to yah sab satyārtha hai . parantu ātmākā ek svabhāv is nayase grahaṇ nahīṁ hotā, aur ek svabhāvako jāne binā yathārtha ātmāko kaise jānā jā sakatā hai ? isalie dūsare nayako — usake pratipakṣī śuddhadravyārthik nayako — grahaṇ karake, ek asādhāraṇ jñāyakamātra ātmākā bhāv lekar, use śuddhanayakī dr̥ṣṭise sarva paradravyoṁse bhinna, sarva paryāyoṁmeṁ aikākār, hānivr̥ddhise rahit, viśeṣoṁse rahit aur naimittik bhāvoṁse rahit dekhā jāye to sarva (pāṁc) bhāvoṁse jo anekaprakāratā hai vah abhūtārtha hai — asatyārtha hai .

yahāṁ yah samajhanā cāhie ki vastukā svarūp ananta dharmātmak hai, vah syādvādase yathārtha siddha hotā hai . ātmā bhī ananta dharmavālā hai . usake kuch dharma to svābhāvik haiṁ aur kuch pudgalake saṁyogase hote haiṁ . jo karmake saṁyogase hote haiṁ, unase to ātmākī sāṁsārik pravr̥tti hotī hai aur tatsambandhī jo sukh-duḥkhādi hote haiṁ unheṁ bhogatā hai . yah, is ātmākī anādikālīn ajñānase paryāyabuddhi hai; use anādi-ananta ek ātmākā jñān nahīṁ hai . ise batānevālā sarvajñakā āgam hai . usameṁ śuddhadravyārthik nayase yah batāyā hai ki ātmākā ek asādhāraṇ caitanyabhāv hai jo ki akhaṇḍa nitya aur anādinidhan hai . use jānanese paryāyabuddhikā pakṣapāt miṭ jātā hai . paradravyoṁse, unake bhāvoṁse aur unake nimittase honevāle apane vibhāvoṁse apane ātmāko bhinna jānakar jīv usakā anubhav karatā hai tab paradravyake bhāvoṁsvarūp pariṇamit nahīṁ hotā; isalie karma bandha nahīṁ hotā aur saṁsārase nivr̥tta ho jātā hai . isaliye paryāyārthikarūp vyavahāranayako gauṇ karake abhūtārtha (asatyārtha) kahā hai aur śuddha niścayanayako satyārtha kahakar usakā ālamban diyā hai . vastusvarūpakī prāpti honeke bād usakā bhī ālamban nahīṁ rahatā . is kathanase yah nahīṁ samajh lenā cāhie ki śuddhanayako satyārtha kahā hai, isalie aśuddhanay sarvathā asatyārtha hī hai . aisā mānanese vedāntamatavāle jo ki saṁsārako sarvathā avastu mānate haiṁ unakā sarvathā ekānta pakṣa ā jāyegā aur usase mithyātva ā jāyegā, isaprakār yah śuddhanayakā ālamban bhī vedāntiyoṁkī bhāṁti mithyādr̥ṣṭipanā lāyegā . isaliye sarva nayoṁkī kathaṁcit satyārthatākā śraddhān karanese hī samyagdr̥ṣṭi huā jā sakatā hai . isaprakār syādvādako samajhakar jinamatakā sevan karanā cāhie, mukhya-gauṇ kathanako sunakar sarvathā ekānta pakṣa nahīṁ pakaṛanā cāhie . is gāthāsūtrakā vivecan karate hue ṭīkākār ācāryane bhī kahā hai ki ātmā vyavahāranayakī dr̥ṣṭimeṁ jo

Page 41 of 642
PDF/HTML Page 74 of 675
single page version

aur, yahāṁ yah samajhanā cāhie ki yah nay hai so śrutajñān-pramāṇakā aṁś hai; śrutajñān vastuko parokṣa batalātā hai; isalie yah nay bhī parokṣa hī batalātā hai . śuddha dravyārthikanayakā viṣayabhūt, baddhaspr̥ṣṭa ādi pāṁc bhāvoṁse rahit ātmā caitanyaśaktimātra hai . vah śakti to ātmāmeṁ parokṣa hai hī; aur usakī vyakti karmasaṁyogase matiśrutādi jñānarūp hai vah kathaṁcit anubhavagocar honese pratyakṣarūp bhī ka halātī hai, aur sampūrṇajñān – kevalajñān yadyapi chadmasthake pratyakṣa nahīṁ hai tathāpi yah śuddhanay ātmāke kevalajñānarūpako parokṣa batalātā hai . jab tak jīv is nayako nahīṁ jānatā tab tak ātmāke pūrṇa rūpakā jñān-śraddhān nahīṁ hotā . isalie śrī gurune is śuddhanayako pragaṭ karake upadeś kiyā hai ki baddhaspr̥ṣṭa ādi pān̐c bhāvoṁse rahit pūrṇajñānaghanasvabhāv ātmāko jānakar śraddhān karanā cāhie, paryāyabuddhi nahīṁ rahanā cāhie .

yahān̐ koī aisā praśna kare ki — aisā ātmā pratyakṣa to dikhāī nahīṁ detā aur binā dekhe śraddhān karanā asatya śraddhān hai . usakā uttar yah hai : — dekhe huekā śraddhān karanā to nāstik mat hai . jinamatameṁ to pratyakṣa aur parokṣa — donoṁ pramāṇ māne gaye haiṁ . unameṁse āgamapramāṇ parokṣa hai . usakā bhed śuddhanay hai . is śuddhanayakī dr̥ṣṭise śuddha ātmākā śraddhān karanā cāhie, keval vyavahār-pratyakṣakā hī ekānta nahīṁ karanā cāhie ..14..

yahān̐, is śuddhanayako mukhya karake kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [jagat tam ev samyaksvabhāvam anubhavatu ] jagatake prāṇī is samyak svabhāvakā anubhav karo ki [yatra ] jahān̐ [amī baddhaspr̥ṣṭabhāvādayaḥ ] yah baddhaspr̥ṣṭādibhāv [etya sphu ṭam upari tarantaḥ api ] spaṣṭatayā us svabhāvake ū par tarate haiṁ tathāpi ve [pratiṣṭhām na hi vidadhati ] (usameṁ) pratiṣṭhā nahīṁ pāte, kyoṁki dravyasvabhāv to nitya hai, ekarūp hai aur yah bhāv anitya haiṁ, anekarūp haiṁ; paryāyeṁ dravyasvabhāvameṁ praveś nahīṁ karatī, ū par hī rahatī haiṁ . [samantāt dyotamānaṁ ] yah śuddha svabhāv sarva avasthāoṁmeṁ prakāśamān hai . [apagatamohībhūy ] aise śuddha

Page 42 of 642
PDF/HTML Page 75 of 675
single page version

svabhāvakā, moh rahit hokar jagat anubhav karo; kyoṁki mohakarmake udayase utpanna mithyātvarūp ajñān jahāṁ tak rahatā hai vahāṁ tak yah anubhav yathārtha nahīṁ hotā .

bhāvārtha : — yahāṁ yah upadeś hai ki śuddhanayake viṣayarūp ātmākā anubhav karo .11.

ab, isī arthakā sūcak kalaśarūp kāvya punaḥ kahate haiṁ, jisameṁ yah kahā gayā hai ki aisā anubhav karane par ātmadev pragaṭ pratibhāsamān hotā hai : —

ślokārtha : — [yadi ] yadi [kaḥ api sudhīḥ ] koī subuddhi (samyagdr̥ṣṭi) jīv [bhūtaṁ bhāntam abhūtam ev bandhaṁ ] bhūt, vartamān aur bhaviṣya — tīnoṁ kālake karmabandhako apane ātmāse [rabhasāt ] tatkāl – śīghra [nirbhidya ] bhinna karake tathā [mohaṁ ] us karmodayake nimittase honevāle mithyātva (ajñān) ko [haṭhāt ] apane balase (puruṣārthase) [vyāhatya ] rokakar athavā nāś karake [antaḥ ] antaraṅgameṁ [kil aho kalayati ] abhyās kare — dekhe to [ayam ātmā ] yah ātmā [ātma-anubhav-ek-gamya mahimā ] apane anubhavase hī jānane yogya jisakī pragaṭ mahimā hai aisā [vyakta : ] vyakta (anubhavagocar), [dhruvaṁ ] niścal, [śāśvataḥ ] śāśvat, [nityaṁ karma-kalaṅka-paṅka-vikalaḥ ] nitya karmakalaṅka-kardamase rahit — [svayaṁ devaḥ ] aisā svayaṁ stuti karane yogya dev [āste ] virājamān hai .

bhāvārtha : — śuddhanayakī dr̥ṣṭise dekhā jāye to sarva karmoṁse rahit caitanyamātra dev avināśī ātmā antaraṅgameṁ svayaṁ virājamān hai . yah prāṇī — paryāyabuddhi bahirātmā — use bāhar ḍhūn̐rḥatā hai yah mahā ajñān hai .12.

Page 43 of 642
PDF/HTML Page 76 of 675
single page version

jo passadi appāṇaṁ abaddhapuṭṭhaṁ aṇaṇṇamavisesaṁ .

yeyamabaddhaspr̥ṣṭasyānanyasya niyatasyāviśeṣasyāsaṁyuktasya cātmano‘nubhūtiḥ sā khalvakhilasya jinaśāsanasyānubhūtiḥ, śrutajñānasya svayamātmatvāt; tato jñānānubhūtirevātmānubhūtiḥ . kintu

ab, ‘śuddhanayake viṣayabhūt ātmākī anubhūti hī jñānakī anubhūti hai’ isaprakār āgekī gāthākī sūcanāke artharūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [iti ] isaprakār [yā śuddhanayātmikā ātma-anubhūtiḥ ] jo pūrvakathit śuddhanayasvarūp ātmākī anubhūti hai [iyam ev kil jñān-anubhūtiḥ ] vahī vāstavameṁ jñānakī anubhūti hai [iti buddhvā ] yah jānakar tathā [ātmani ātmānam suniṣprakampam niveśya ] ātmāmeṁ ātmāko niścal sthāpit karake, [nityam samantāt ekaḥ avabodh-ghanaḥ asti ] ‘sadā sarva or ek jñānaghan ātmā hai’ isaprakār dekhanā cāhiye .

bhāvārtha : — pahale samyagdarśanako pradhān karake kahā thā; ab jñānako mukhya karake kahate haiṁ ki śuddhanayake viṣayasvarūp ātmākī anubhūti hī samyagjñān hai .13.

ab, is artharūp gāthā kahate haiṁ : —

gāthārtha : — [yaḥ ] jo puruṣ [ātmānam ] ātmāko [abaddhaspr̥ṣṭam ] abaddhaspr̥ṣṭa, [ananyam ] ananya, [aviśeṣam ] aviśeṣ (tathā upalakṣaṇase niyat aur asaṁyukta) [paśyati ] dekhatā hai vah [sarvam jinaśāsanaṁ ] sarva jinaśāsanako [paśyati ] dekhatā hai, — ki jo jinaśāsan [¹apadeśasāntamadhyaṁ ] bāhya dravyaśrut tathā abhyaṁtar jñānarūp bhāvaśrutavālā hai .

ṭīkā : — jo yah abaddhaspr̥ṣṭa, ananya, niyat, aviśeṣ aur asaṁyukta aise pāṁc bhāvasvarūp ātmākī anubhūti hai vah niścayase samasta jinaśāsanakī anubhūti hai, kyoṁki śrutajñān ★ pāṭhāntar : apadesasuttamajjhaṁ .1 apadeś=dravyaśrut; sānta = jñānarūp bhāvaśrut .

Page 44 of 642
PDF/HTML Page 77 of 675
single page version

tadānīṁ sāmānyaviśeṣāvirbhāvatirobhāvābhyāmanubhūyamānamapi jñānamabuddhalubdhānāṁ na svadate . tathā hi — yathā vicitravyaṁjanasaṁyogopajātasāmānyaviśeṣatirobhāvāvirbhāvābhyāmanubhūyamānaṁ lavaṇaṁ lokānāmabuddhānāṁ vyaṁjanalubdhānāṁ svadate, na punaranyasaṁyogaśūnyatopajātasāmānyaviśeṣāvirbhāvatiro- bhāvābhyām; ath ca yadev viśeṣāvirbhāvenānubhūyamānaṁ lavaṇaṁ tadev sāmānyāvirbhāvenāpi . tathā vicitrajñeyākārakarambitatvopajātasāmānyaviśeṣatirobhāvāvirbhāvābhyāmanubhūyamānaṁ jñānamabuddhānāṁ jñey- lubdhānāṁ svadate, na punaranyasaṁyogaśūnyatopajātasāmānyaviśeṣāvirbhāvatirobhāvābhyām; ath ca yadev viśeṣāvirbhāvenānubhūyamānaṁ jñānaṁ tadev sāmānyāvirbhāvenāpi . alubdhabuddhānāṁ tu yathā saindhavakhilyo- ‘nyadravyasaṁyogavyavaccheden keval evānubhūyamānaḥ sarvato‘pyekalavaṇarasatvāllavaṇatven svadate, tathā- svayaṁ ātmā hī hai . isalie jñānakī anubhūti hī ātmākī anubhūti hai . parantu ab vahān̐, sāmānya jñānake āvirbhāv (pragaṭapanā) aur viśeṣ (jñeyākār) jñānake tirobhāv (ācchādan)se jab jñānamātrakā anubhav kiyā jātā hai tab jñān pragaṭ anubhavameṁ ātā hai tathāpi jo ajñānī haiṁ, jñeyoṁmeṁ āsakta haiṁ unheṁ vah svādameṁ nahīṁ ātā . yah pragaṭ dr̥ṣṭāntase batalāte haiṁ : —

jaise — anek prakārake śākādi bhojanoṁke sambandhase utpanna sāmānya lavaṇake tirobhāv aur viśeṣ lavaṇake āvirbhāvase anubhavameṁ ānevālā jo (sāmānyake tirobhāvarūp aur śākādike svādabhedase bhedarūp – viśeṣarūp) lavaṇ hai usakā svād ajñānī, śāk-lolup manuṣyoṁko ātā hai, kintu anyakī sambandharahitatāse utpanna sāmānyake āvirbhāv aur viśeṣake tirobhāvase anubhavameṁ ānevālā jo ekākār abhedarūp lavaṇ hai usakā svād nahīṁ ātā; aur paramārthase dekhā jāye to, viśeṣake āvirbhāvase anubhavameṁ ānevālā (kṣārarasarūp) lavaṇ hī sāmānyake āvirbhāvase anubhavameṁ ānevālā (kṣārarasarūp) lavaṇ hai . isaprakār — anek prakārake jñeyoṁke ākāroṁke sāth miśrarūpatāse utpanna sāmānyake tirobhāv aur viśeṣake āvirbhāvase anubhavameṁ ānevālā jo (viśeṣabhāvarūp, bhedarūp, anekākārarūp) jñān hai vah ajñānī, jñey-lubdha jīvoṁko svādameṁ ātā hai, kintu anyajñeyākārakī saṁyogarahitatāse utpanna sāmānyake āvirbhāv aur viśeṣake tirobhāvase anubhavameṁ ānevālā jo ekākār abhedarūp jñān vah svādameṁ nahīṁ ātā; aur paramārthase vicār kiyā jāye to, jo jñān viśeṣake āvirbhāvase anubhavameṁ ātā hai vahī jñān sāmānyake āvirbhāvase anubhavameṁ ātā hai . alubdha jñāniyoṁko to, jaise saiṁdhavakī ḍalī, anyadravyake saṁyogakā vyavacched karake keval saiṁdhavakā hī anubhav kiye jāne par, sarvataḥ ek kṣārarasatvake kāraṇ kṣārarūpase svādameṁ ātī hai usīprakār ātmā bhī, paradravyake saṁyogakā vyavacched karake keval ātmākā hī anubhav

Page 45 of 642
PDF/HTML Page 78 of 675
single page version

tmāpi paradravyasaṁyogavyavaccheden keval evānubhūyamānaḥ sarvato‘pyekavijñānaghanatvāt jñānatven svadate .

kiye jāne par, sarvataḥ ek vijñānaghanatāke kāraṇ jñānarūpase svādameṁ ātā hai .

bhāvārtha : — yahān̐ ātmākī anubhūtiko hī jñānakī anubhūti kahā gayā hai . ajñānījan jñeyoṁmeṁ hī — indriyajñānake viṣayoṁmeṁ hī — lubdha ho rahe haiṁ; ve indriyajñānake viṣayoṁse anekākār hue jñānako hī jñeyamātra āsvādan karate haiṁ, parantu jñeyoṁse bhinna jñānamātrakā āsvādan nahīṁ karate . aur jo jñānī haiṁ, jñeyoṁmeṁ āsakta nahīṁ haiṁ ve jñeyoṁse bhinna ekākār jñānakā hī āsvād lete haiṁ, — jaise śākoṁse bhinna namakakī ḍalīkā kṣāramātra svād ātā hai, usīprakār āsvād lete haiṁ, kyoṁki jo jñān hai so ātmā hai aur jo ātmā hai so jñān hai . isaprakār guṇaguṇīkī abhed dr̥ṣṭimeṁ ānevālā sarva paradravyoṁse bhinna, apanī paryāyoṁmeṁ ekarūp, niścal, apane guṇoṁmeṁ ekarūp, paranimittase utpanna hue bhāvoṁse bhinna apane svarūpakā anubhav, jñānakā anubhav hai; aur yah anubhavan bhāvaśrutajñānarūp jinaśāsanakā anubhavan hai . śuddhanayase isameṁ koī bhed nahīṁ hai ..15..

ab, isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — ācārya kahate haiṁ ki [paramam mahaḥ naḥ astu ] hameṁ vah utkr̥ṣṭa tej -prakāś prāpta ho [yat sakalakālam cid-ucchalan-nirbharaṁ ] ki jo tej sadākāl caitanyake pariṇamanase paripūrṇa hai, [ullasat-lavaṇ-khilya-līlāyitam ] jaise namakakī ḍalī ek kṣārarasakī līlākā ālamban karatī hai, usīprakār jo tej [ek-rasam ālambate ] ek jñānarasasvarūpakā ālamban karatā hai; [akhaṇḍitam ] jo tej akhaṇḍit hai — jo jñeyoṁke ākārarūp khaṇḍit nahīṁ hotā, [anākulaṁ ] jo anākul hai — jisameṁ karmoṁke nimittase honevāle rāgādise utpanna ākulatā nahīṁ hai, [anantam antaḥ bahiḥ jvalat ] jo avināśīrūpase antaraṅgameṁ aur bāharameṁ pragaṭ daidīpyamān hai — jānanemeṁ ātmā hai, [sahajam ] jo svabhāvase huā hai — jise kisīne nahīṁ racā aur [sadā udvilāsaṁ ] sadā jisakā vilās udayarūp hai — jo ekarūp pratibhāsamān hai .

Page 46 of 642
PDF/HTML Page 79 of 675
single page version

daṁsaṇaṇāṇacarittāṇi sevidavvāṇi sāhuṇā ṇiccaṁ .

yenaiv hi bhāvenātmā sādhyaḥ sādhanaṁ ca syāttenaivāyaṁ nityamupāsya iti svayamākūy pareṣāṁ

bhāvārtha : — ācāryadevane prārthanā kī hai ki yah jñānānandamay ekākār svarūpajyoti hameṁ sadā prāpta raho .14.

ab, āgekī gāthākī sūcanārūp ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [eṣaḥ jñānaghanaḥ ātmā ] yah (pūrvakathit) jñānasvarūp ātmā, [siddhmi abhīpsubhiḥ ] svarūpakī prāptike icchuk puruṣoṁko [sādhyasādhakabhāven ] sādhyasādhakabhāvake bhedase [dvidhā ] do prakārase, [ekaḥ ] ek hī [nityam samupāsyatām ] nitya sevan karane yogya hai; usakā sevan karo .

bhāvārtha : — ātmā to jñānasvarūp ek hī hai, parantu usakā pūrṇarūp sādhyabhāv hai aur apūrṇarūp sādhakabhāv hai; aise bhāvabhedase do prakārase ekakā hī sevan karanā cāhie .15.

ab, darśan-jñān-cāritrarūp sādhakabhāv hai yah is gāthāmeṁ kahate haiṁ : —

gāthārtha : — [sādhunā ] sādhu puruṣako [darśanajñānacāritrāṇi ] darśan, jñān aur cāritra [nityam ] sadā [sevitavyāni ] sevan karane yogya haiṁ; [punaḥ ] aur [tāni trīṇi api ] un tīnoṁko [niścayataḥ ] niścayanayase [ātmānaṁ ca ev ] ek ātmā hī [jānīhi ] jāno .

ṭīkā : — yah ātmā jis bhāvase sādhya tathā sādhan ho us bhāvase hī nitya

Page 47 of 642
PDF/HTML Page 80 of 675
single page version

vyavahāreṇ sādhunā darśanajñānacāritrāṇi nityamupāsyānīti pratipādyate . tāni punastrīṇyapi paramārthenātmaik ev, vastvantarābhāvāt . yathā devadattasya kasyacit jñānaṁ śraddhānamanucaraṇaṁ ca devadattasvabhāvānatikramāddevadatta ev, na vastvantaram; tathātmanyapyātmano jñānaṁ śraddhānamanucaraṇaṁ cātmasvabhāvānatikramādātmaiv, na vastvantaram . tat ātmā ek evopāsya iti svayamev pradyotate . sa kil —

sevan karane yogya hai — isaprakār svayaṁ uddeś rakhakar dūsaroṁko vyavahārase pratipādan karate haiṁ ki ‘sādhu puruṣako darśan, jñān, cāritra sadā sevan karane yogya hai’ . kintu paramārthase dekhā jāye to yah tīnoṁ ek ātmā hī haiṁ, kyoṁki ve anya vastu nahīṁ — kintu ātmākī hī paryāy haiṁ . jaise kisī devadatta nāmak puruṣake jñān, śraddhān aur ācaraṇ, devadattake svabhāvakā ullaṁghan na karanese, (ve) devadatta hī haiṁ, — anya vastu nahīṁ, isīprakār ātmāmeṁ bhī ātmāke jñān, śraddhān aur ācaraṇ, ātmāke svabhāvakā ullaṁghan na karanese, ātmā hī haiṁ — anya vastu nahīṁ . isaliye yah svayamev siddha hotā hai ki ek ātmā hī sevan karane yogya hai .

bhāvārtha : — darśan, jñān, cāritra — tīnoṁ ātmākī hī paryāy haiṁ, koī bhinna vastu nahīṁ haiṁ, isaliye sādhu puruṣoṁko ek ātmākā hī sevan karanā yah niścay hai aur vyavahārase dūsaroṁko bhī yahī upadeś karanā cāhie ..16..

ab, isī arthakā kalaśarūp ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [pramāṇataḥ ] pramāṇadr̥ṣṭise dekhā jāye to [ātmā ] yah ātmā [samam mecakaḥ amecakaḥ ca api ] ek hī sāth anek avasthārūp (‘mecak’) bhī hai aur ek avasthārūp (‘amecak’) bhī hai, [darśan-jñān-cāritraiḥ tritvāt ] kyoṁki ise darśan-jñān- cāritrase to tritva (tīnapanā) hai aur [svayam ekatvataḥ ] apanese apaneko ekatva hai .

bhāvārtha : — pramāṇadr̥ṣṭimeṁ trikālasvarūp vastu dravyaparyāyarūp dekhī jātī hai, isaliye ātmāko bhī ek hī sāth ek-anekasvarūp dekhanā cāhie .16.

ab, nayavivakṣā kahate haiṁ : —