Page 48 of 642
PDF/HTML Page 81 of 675
single page version
ślokārtha : — [ekaḥ api ] ātmā ek hai, tathāpi [vyavahāreṇ ] vyavahāradr̥ṣṭise dekhā jāy to [trisvabhāvatvāt ] tīn-svabhāvarūpatāke kāraṇ [mecakaḥ ] anekākārarūp (‘mecak’) hai, [darśan-jñān-cāritraiḥ tribhiḥ pariṇatatvataḥ ] kyoṁki vah darśan, jñān aur cāritra — in tīn bhāvoṁrūp pariṇaman karatā hai .
bhāvārtha : — śuddhadravyārthik nayase ātmā ek hai; jab is nayako pradhān karake kahā jātā hai tab paryāyārthik nay gauṇ ho jātā hai, isalie ekako tīnarūp pariṇamit hotā huā kahanā so vyavahār huā, asatyārtha bhī huā . isaprakār vyavahāranayase ātmāko darśan, jñān, cāritrarūp pariṇāmoṁke kāraṇ ‘mecak’ kahā hai .17.
ab, paramārthanayase kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [paramārthen tu ] śuddha niścayanayase dekhā jāye to [vyakta -jñātr̥tva-jyotiṣā ] pragaṭ jñāyakatvajyotimātrase [ekakaḥ ] ātmā ekasvarūp hai, [sarva-bhāvāntar-dhvaṁsi-svabhāvatvāt ] kyoṁki śuddhadravyārthik nayase sarva anyadravyake svabhāv tathā anyake nimittase honevāle vibhāvoṁko dūr karanerūp usakā svabhāv hai, isaliye vah [amecakaḥ ] ‘amecak’ hai — śuddha ekākār hai .
bhāvārtha : — bhedadr̥ṣṭiko gauṇ karake abhedadr̥ṣṭise dekhā jāye to ātmā ekākār hī hai, vahī amecak hai .18.
ātmāko pramāṇ-nayase mecak, amecak kahā hai, us cintāko miṭākar jaise sādhyakī siddhi ho vaisā karanā cāhie, yah āgeke ślokameṁ kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ātmanaḥ ] yah ātmā [mecak-amecakatvayoḥ ] mecak hai — bhedarūp
Page 49 of 642
PDF/HTML Page 82 of 675
single page version
jah ṇām ko vi puriso rāyāṇaṁ jāṇiūṇ saddahadi . to taṁ aṇucaradi puṇo atthatthīo payatteṇ ..17.. evaṁ hi jīvarāyā ṇādavvo tah ya saddahedavvo .
anekākār hai tathā amecak hai — abhedarūp ekākār hai [cintayā ev alaṁ ] aisī cintāse to bas ho . [sādhyasiddhiḥ ] sādhya ātmākī siddhi to [darśan-jñān-cāritraiḥ ] darśan, jñān aur cāritra — in tīn bhāvoṁse hī hotī hai, [ na ca anyathā ] anya prakārase nahīṁ (yah niyam hai) .
bhāvārtha : — ātmāke śuddha svabhāvakī sākṣāt prāpti athavā sarvathā mokṣa vah sādhya hai . ātmā mecak hai yā amecak, aise vicār hī mātra karate rahanese vah sādhya siddha nahīṁ hotā; parantu darśan arthāt śuddha svabhāvakā avalokan, jñān arthāt śuddha svabhāvakā pratyakṣa jānanā aur cāritra arthāt śuddha svabhāvameṁ sthiratāse hī sādhyakī siddhi hotī hai . yahī mokṣamārga hai, anya nahīṁ .
vyavahārījan paryāyameṁ – bhedameṁ samajhate haiṁ, isaliye yahāṁ jñān, darśan, cāritrake bhedase samajhāyā hai .19.
ab, isī prayojanako do gāthāoṁmeṁ dr̥ṣṭāntapūrvak kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [yathā nām ] jaise [kaḥ api ] koī [arthārthikaḥ puruṣaḥ ] dhanakā arthī
Page 50 of 642
PDF/HTML Page 83 of 675
single page version
yathā hi kaścitpuruṣo‘rthārthī prayatnen prathamamev rājānaṁ jānīte, tatastamev śraddhatte, tatastamevānucarati, tathātmanā mokṣārthinā prathamamevātmā jñātavyaḥ, tataḥ sa ev śraddhātavyaḥ, tataḥ sa evānucaritavyaśca, sādhyasiddhestathānyathopapattyanupapattibhyām . tatra yadātmano‘nubhūyamānānek- bhāvasaṁk re‘pi paramavivekakauśalenāyamahamanubhūtirityātmajñānen saṁgacchamānamev tathetipratyayalakṣaṇaṁ śraddhānamutplavate tadā samastabhāvāntaraviveken niḥśaṁk mavasthātuṁ śakyatvādātmānucaraṇ- mutplavamānamātmānaṁ sādhayatīti sādhyasiddhestathopapattiḥ . yadā tvābālagopālamev sakalakālamev puruṣ [rājānaṁ ] rājāko [jñātvā ] jānakar [śraddadhāti ] śraddhā karatā hai, [tataḥ punaḥ ] tatpaścāt [taṁ prayatnen anucarati ] usakā prayatnapūrvak anucaraṇ karatā hai arthāt usakī sundar rītise sevā karatā hai, [evaṁ hi ] isīprakār [mokṣakāmen ] mokṣake icchukako [jīvarājaḥ ] jīvarūpī rājāko [jñātavyaḥ ] jānanā cāhie, [punaḥ ca ] aur phi ra [tathā ev ] isīprakār [śraddhātavyaḥ ] usakā śraddhān karanā cāhie [tu ca ] aur tatpaścāt [ sa ev anucaritavyaḥ ] usīkā anusaraṇ karanā cāhie arthāt anubhavake dvārā tanmay ho jānā cāhiye
ṭīkā : — niścayase jaise koī dhanakā arthī puruṣ bahut udyamase pahale to rājāko jāne ki yah rājā hai, phi ra usīkā śraddhān kare ki ‘yah avaśya rājā hī hai, isakī sevā karanese avaśya dhanakī prāpti hogī’ aur tatpaścāt usīkā anucaraṇ kare, sevā kare, ājñāmeṁ rahe, use prasanna kare; isīprakār mokṣārthī puruṣako pahale to ātmāko jānanā cāhie, aur phi ra usīkā śraddhān karanā cāhiye ki ‘yahī ātmā hai, isakā ācaraṇ karanese avaśya karmoṁse chūṭā jā sakegā’ aur tatpaścāt usīkā anucaraṇ karanā cāhie — anubhavake dvārā usameṁ līn honā cāhie; kyoṁki sādhya jo niṣkarma avasthārūp abhed śuddhasvarūp usakī siddhikī isīprakār upapatti hai, anyathā anupapatti hai (arthāt isīprakārase sādhyakī siddhi hotī hai, anya prakārase nahīṁ) .
(isī bātako viśeṣ samajhāte haiṁ : — ) jab ātmāko, anubhavameṁ ānevāle anek paryāyarūp bhedabhāvoṁke sāth miśritatā hone par bhī sarva prakārase bhedajñānameṁ pravīṇatāse ‘jo yah anubhūti hai so hī maiṁ hūn̐’ aise ātmajñānase prāpta honevālā, yah ātmā jaisā jānā vaisā hī hai isaprakārakī pratīti jisakā lakṣaṇ hai aisā, śraddhān udit hotā hai tab samasta anyabhāvoṁkā bhed honese niḥśaṁk sthir honemeṁ samartha honese ātmākā ācaraṇ uday hotā huā ātmāko sādhatā hai . aise sādhya ātmākī siddhikī isaprakār upapatti hai .
parantu jab aisā anubhūtisvarūp bhagavān ātmā ābālagopāl sabake sadākāl svayaṁ hī
Page 51 of 642
PDF/HTML Page 84 of 675
single page version
svayamevānubhūyamāne‘pi bhagavatyanubhūtyātmanyātmanyanādibandhavaśāt paraiḥ samamekatvādhyavasāyen vimūḍhasyāyamahamanubhūtirityātmajñānaṁ notplavate, tadabhāvādajñātakharaśr̥ṁgaśraddhānasamānatvāt śraddhānamapi notplavate, tadā samastabhāvāntaraviveken niḥśaṁk mavasthātumaśakyatvādātmānucaraṇamanutplavamānaṁ nātmānaṁ sādhayatīti sādhyasiddheranyathānupapattiḥ .
apatitamidamātmajyotirudgacchadaccham .
na khalu na khalu yasmādanyathā sādhyasiddhiḥ ..20..
anubhavameṁ ānepar bhī anādi bandhake vaś par (dravyoṁ)ke sāth ekatvake niścayase mūḍh – ajñānī janako ‘jo yah anubhūti hai vahī maiṁ hūn̐’ aisā ātmajñān udit nahīṁ hotā aur usake abhāvase, ajñātakā śraddhān gadheke sīṁgake śraddhān samān hai isalie, śraddhān bhī udit nahīṁ hotā tab samasta anyabhāvoṁke bhedase ātmāmeṁ niḥśaṁk sthir honekī asamarthatāke kāraṇ ātmākā ācaraṇ udit na honese ātmāko nahīṁ sādh sakatā . isaprakār sādhya ātmākī siddhikī anyathā anupapatti hai .
bhāvārtha : — sādhya ātmākī siddhi darśan-jñān-cāritrase hī hai, anya prakārase nahīṁ . kyoṁki : — pahale to ātmāko jāne ki yah jo jānanevālā anubhavameṁ ātā hai so maiṁ hūn̐ . isake bād usakī pratītirūp śraddhān hotā hai; kyoṁki jāne binā kisakā śraddhān karegā ? tatpaścāt samasta anyabhāvoṁse bhed karake apanemeṁ sthir ho . — isaprakār siddhi hotī hai . kintu yadi jāne hī nahīṁ, to śraddhān bhī nahīṁ ho sakatā; aur aisī sthitimeṁ sthiratā kahān̐ karegā ? isaliye yah niścay hai ki anya prakārase siddhi nahīṁ hotī ..17-18..
ab, isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — ācārya kahate haiṁ ki — [anantacaitanyacihnaṁ ] ananta (avinaśvar) caitanya jisakā cihna hai aisī [idam ātmajyotiḥ ] is ātmajyotikā [satatam anubhavāmaḥ ] ham nirantar anubhav karate haiṁ, [yasmāt ] kyoṁki [anyathā sādhyasiddhiḥ na khalu na khalu ] usake anubhavake binā anya prakārase sādhya ātmākī siddhi nahīṁ hotī . vah ātmajyoti aisī hai ki [katham api samupāttatritvam api ekatāyāḥ apatitam ] jisane kisī prakārase tritva aṅgīkār
Page 52 of 642
PDF/HTML Page 85 of 675
single page version
nanu jñānatādātmyādātmā jñānaṁ nityamupāsta ev, kutastadupāsyatvenānuśāsyat iti cet, tanna, yato na khalvātmā jñānatādātmye‘pi kṣaṇamapi jñānamupāste, svayambuddhabodhitabuddhatvakāraṇ- pūrvakatven jñānasyotpatteḥ . tarhi tatkāraṇātpūrvamajñān evātmā nityamevāpratibuddhatvāt ? evametat .
kamme ṇokammamhi ya ahamidi ahakaṁ ca kamma ṇokammaṁ .
jā esā khalu buddhī appaḍibuddho havadi tāv ..19.. kiyā hai tathāpi jo ekatvase cyut nahīṁ huī aur [accham udgacchat ] jo nirmalatāse udayako prāpta ho rahī hai .
bhāvārtha : — ācārya kahate haiṁ ki jise kisī prakār paryāyadr̥ṣṭise tritva prāpta hai tathāpi śuddhadravyadr̥ṣṭise jo ekatvase rahit nahīṁ huī tathā jo ananta caitanyasvarūp nirmal udayako prāpta ho rahī hai aisī ātmajyotikā ham nirantar anubhav karate haiṁ . yah kahanekā āśay yah bhī jānanā cāhie ki jo samyagdr̥ṣṭi puruṣ haiṁ ve, jaisā ham anubhav karate haiṁ vaisā anubhav kareṁ .20.
ṭīkā : — ab, koī tarka kare ki ātmā to jñānake sāth tādātmyasvarūp hai, alag nahīṁ hai, isaliye vah jñānakā nitya sevan karatā hī hai; tab phi ra use jñānakī upāsanā karanekī śikṣā kyoṁ dī jātī hai ? usakā samādhān yah hai : — aisā nahīṁ hai . yadyapi ātmā jñānake sāth tādātmyasvarūp hai tathāpi vah ek kṣaṇamātra bhī jñānakā sevan nahīṁ karatā; kyoṁki svayaṁbuddhatva (svayaṁ svataḥ jānanā) athavā bodhitabuddhatva (dūsareke batānese jānanā) — in kāraṇapūrvak jñānakī utpatti hotī hai . (yā to kālalabdhi āye tab svayaṁ hī jān le athavā koī upadeś denevālā mile tab jāne — jaise soyā huā puruṣ yā to svayaṁ hī jāg jāye athavā koī jagāye tab jāge .) yahāṁ punaḥ praśna hotā hai ki yadi aisā hai to jānaneke kāraṇase pūrva kyā ātmā ajñānī hī hai, kyoṁki use sadaiv apratibuddhatva hai ? usakā uttar : — aisā hī hai, vah ajñānī hī hai .
ab yahāṁ punaḥ pūchate haiṁ ki — yah ātmā kitane samay tak (kahān̐ tak) apratibuddha rahatā hai vah kaho . usake uttararūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
Page 53 of 642
PDF/HTML Page 86 of 675
single page version
yathā sparśarasagandhavarṇādibhāveṣu pr̥thubudhnodarādyākārapariṇatapudgalaskandheṣu ghaṭo‘yamiti, ghaṭe ca sparśarasagandhavarṇādibhāvāḥ pr̥thubudhnodarādyākārapariṇatapudgalaskandhāścāmī iti vastvabhedenānu- bhūtistathā karmaṇi mohādiṣvantaraṁgeṣu nokarmaṇi śarīrādiṣu bahiraṅgeṣu cātmatiraskāriṣu pudgal- pariṇāmeṣvahamityātmani ca karma mohādayo‘ntaraṁgā nokarma śarīrādayo bahiraṅgāścātmatiraskāriṇaḥ pudgalapariṇāmā amī iti vastvabheden yāvantaṁ kālamanubhūtistāvantaṁ kālamātmā bhavatyapratibuddhaḥ . yadā kadācidyathā rūpiṇo darpaṇasya svaparākārāvabhāsinī svacchataiv vahnerauṣṇyaṁ jvālā ca tathā nīrūpasyātmanaḥ svaparākārāvabhāsinī jñātr̥taiv pudgalānāṁ karma nokarma ceti svataḥ parato vā bhedavijñānamūlānubhūtirutpatsyate tadaiv pratibuddho bhaviṣyati .
gāthārtha : — [yāvat ] jab tak is ātmākī [karmaṇi ] jñānāvaraṇādi dravyakarma, bhāvakarma [ca ] aur [nokarmaṇi ] śarīrādi nokarmameṁ [ahaṁ ] ‘yah maiṁ hūn̐’ [ca ] aur [ahakaṁ karma nokarma iti ] mujhameṁ (-ātmāmeṁ) ‘yah karma-nokarma haiṁ’ — [eṣā khalu buddhiḥ ] aisī buddhi hai, [tāvat ] tab tak [apratibuddhaḥ ] yah ātmā apratibuddha [bhavati ] hai .
ṭīkā : — jaise sparśa, ras, gaṁdh, varṇa ādi bhāvoṁmeṁ tathā cauṛā tal, baṛā udar ādike ākār pariṇat huye pudgalake skandhoṁmeṁ ‘yah ghaṭ hai’ isaprakār, aur ghaṛemeṁ ‘yah sparśa, ras, gaṁdh, varṇa ādi bhāv tathā cauṛā tal, baṛā udar ādike ākārarūp pariṇat pudgal-skaṁdh haiṁ ’ isaprakār vastuke abhedase anubhūti hotī hai, isīprakār karma – moh ādi antaraṅga (pariṇām) tathā nokarma — śarīrādi bāhya vastuyeṁ — ki jo (sab) pudgalake pariṇām haiṁ aur ātmākā tiraskār karanevāle haiṁ — unameṁ ‘yah maiṁ hūn̐’ isaprakār aur ātmāmeṁ ‘yah karma — moh ādi antaraṅga tathā nokarma — śarīrādi bahiraṅga, ātma-tiraskārī (ātmākā tiraskār karanevāle) pudgal-pariṇām haiṁ’ isaprakār vastuke abhedase jab tak anubhūti hai tab tak ātmā apratibuddha hai; aur jab kabhī, jaise rūpī darpaṇakī sva-parake ākārakā pratibhās karanevālī svacchatā hī hai aur uṣṇatā tathā jvālā agnikī hai isīprakār arūpī ātmākī to apaneko aur parako jānanevālī jñātr̥tā hī hai aur karma tathā nokarma pudgalake haiṁ, isaprakār svataḥ athavā paropadeśase jisakā mūl bhedavijñān hai aisī anubhūti utpanna hogī tab hī (ātmā) pratibuddha hogā
Page 54 of 642
PDF/HTML Page 87 of 675
single page version
macalitamanubhūtiṁ ye svato vānyato vā .
rmukuravadavikārāḥ santataṁ syusta ev ..21..
bhāvārtha : — jaise sparśādimeṁ pudagalakā aur pudgalameṁ sparśādikā anubhav hotā hai arthāt donoṁ ekarūp anubhavameṁ āte haiṁ, usīprakār jab tak ātmāko, karma-nokarmameṁ ātmākī aur ātmāmeṁ karma-nokarmakī bhrānti hotī hai arthāt donoṁ ekarūp bhāsit hote haiṁ, tab tak to vah apratibuddha hai : aur jab vah yah jānatā hai ki ātmā to jñātā hī hai aur karma-nokarma pudgalake hī haiṁ tabhī vah pratibuddha hotā hai . jaise darpaṇameṁ agnikī jvālā dikhāī detī hai vahāṁ yah jñāt hotā hai ki ‘‘jvālā to agnimeṁ hī hai, vah darpaṇameṁ praviṣṭa nahīṁ hai, aur jo darpaṇameṁ dikhāī de rahī hai vah darpaṇakī svacchatā hī hai’’; isīprakār ‘‘karma-nokarma apane ātmāmeṁ praviṣṭa nahīṁ haiṁ; ātmākī jñān-svacchatā aisī hī hai ki jisameṁ jñeyakā pratibimba dikhāī de; isīprakār karma-nokarma jñey haiṁ, isaliye ve pratibhāsit hote haiṁ’’ — aisā bhedajñānarūp anubhav ātmāko yā to svayamev ho athavā upadeśase ho tabhī vah pratibuddha hotā hai ..19..
ab, isī arthakā sūcak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ye ] jo puruṣ [svataḥ vā anyataḥ vā ] apanese hī athavā parake upadeśase [katham api hi ] kisī bhī prakārase [bhedavijñānamūlām ] bhedavijñān jisakā mūl utpattikāraṇ hai aisī apane ātmākī [acalitam ] avical [anubhūtim ] anubhūtiko [labhante ] prāpta karate haiṁ, [te ev ] ve hī puruṣ [mukuravat ] darpaṇakī bhāṁti [pratiphalan- nimagna-ananta-bhāv-svabhāvaiḥ ] apanemeṁ pratibimbit hue ananta bhāvoṁke svabhāvoṁse [santataṁ ] nirantar [avikārāḥ ] vikārarahit [syuḥ ] hote haiṁ, — jñānameṁ jo jñeyoṁke ākār pratibhāsit hote haiṁ unase rāgādi vikārako prāpta nahīṁ hote .21.
ab śiṣya praśna karatā hai ki apratibuddhako kaise pahicānā jā sakatā hai usakā cihna batāiye; usake uttararūp gāthā kahate haiṁ : —
Page 55 of 642
PDF/HTML Page 88 of 675
single page version
gāthārtha : — [anyat yat paradravyaṁ ] jo puruṣ apanese anya jo paradravya — [sacittācittamiśraṁ vā ] sacitta strīputrādik, acitta dhanadhānyādik athavā miśra grāmanagarādik haiṁ — unheṁ yah samajhatā hai ki [ahaṁ etat ] maiṁ yah hūn̐, [etat aham ] yah dravya mujh-svarūp hai, [aham etasya asmi ] maiṁ isakā hūn̐, [etat mam asti ] yah merā hai, [etat mam pūrvam āsīt ] yah merā pahale thā, [etasya aham api pūrvam āsam ] isakā maiṁ bhī pahale thā, [etat mam punaḥ bhaviṣyati] yah merā bhaviṣyameṁ hogā, [aham api etasya bhaviṣyāmi ] maiṁ bhī isakā bhaviṣyameṁ
Page 56 of 642
PDF/HTML Page 89 of 675
single page version
yathāgnirindhanamastīndhanamagnirastyagnerindhanamastīndhanasyāgnirasti, agnerindhanaṁ pūrvamāsīdi- ndhanasyāgniḥ pūrvamāsīt, agnerindhanaṁ punarbhaviṣyatīndhanasyāgniḥ punarbhaviṣyatītīndhan evā- sadbhūtāgnivikalpatvenāpratibuddhaḥ kaścillakṣyet, tathāhametadasmyetadahamasti mamaitadastyetasyāhamasmi, mamaitatpūrvamāsīdetasyāhaṁ pūrvamāsaṁ, mamaitatpunarbhaviṣyatyetasyāhaṁ punarbhaviṣyāmīti paradravya evāsadbhūtātmavikalpatvenāpratibuddho lakṣyetātmā . nāgniriṁdhanamasti nendhanamagnirastyagni- ragnirastīndhanamindhanamasti nāgnerindhanamasti nendhanasyāgnirastyagneragnirastīndhanasyendhanamasti, nāgnerindhanaṁ pūrvamāsīnnendhanasyāgniḥ pūrvamāsīdagneragniḥ pūrvamāsīdindhanasyendhanaṁ pūrvamāsīt, nāgnerindhanaṁ punarbhaviṣyati nendhanasyāgniḥ punarbhaviṣyatyagneragniḥ punarbhaviṣyatīndhanasyendhanaṁ punarbhaviṣyatīti kasyacidagnāvev sadbhūtāgnivikalpavannāhametadasmi naitadahamastya- hamahamasmyetadetadasti, na mamaitadasti naitasyāhamasmi mamāhamasmyetasyaitadasti, na hoūn̐gā, — [etat tu asadbhūtam ] aisā jhūṭhā [ātmavikalpaṁ ] ātmavikalpa [karoti ] karatā hai vah [sammūḍhaḥ ] mūḍh hai, mohī hai, ajñānī hai; [tu ] aur jo puruṣ [bhūtārthaṁ ] paramārtha vastusvarūpako [jānan ] jānatā huā [tam ] vaisā jhūṭhā vikalpa [na karoti ] nahīṁ karatā vah [asammūḍhaḥ ] mūḍh nahīṁ, jñānī hai .
ṭīkā : — (dr̥ṣṭāntase samajhāte haiṁḥ) jaise koī puruṣ īṁdhan aur agniko milā huā dekhakar aisā jhūṭhā vikalpa kare ki ‘‘agni hai so īṁdhan hai aur īṁdhan hai so agni hai; agnikā īṁdhan hai, īṁdhanakī agni hai; agnikā īṁdhan pahale thā, īṁdhanakī agni pahale thī; agnikā īṁdhan bhaviṣyameṁ hogā, īṁdhanakī agni bhaviṣyameṁ hogī;’’ — aisā īṁdhanameṁ hī agnikā vikalpa karatā hai vah jhūṭhā hai, usase apratibuddha (ajñānī) koī pahicānā jātā hai, isīprakār koī ātmā paradravyameṁ hī asatyārtha ātmavikalpa (ātmākā vikalpa) kare ki ‘‘maiṁ yah paradravya hūn̐, yah paradravya mujhasvarūp hai; yah merā paradravya hai, is paradravyakā maiṁ hūn̐; merā yah pahale thā, maiṁ isakā pahale thā; merā yah bhaviṣyameṁ hogā; maiṁ isakā bhaviṣyameṁ hoūn̐gā’’; — aise jhūṭhe vikalpoṁse apratibuddha (ajñānī) pahicānā jātā hai .
aur, ‘‘agni hai vah īndhan nahīṁ hai, īṁdhan hai vah agni nahīṁ hai, — agni hai vah agni hī hai, īṁdhan hai vah īṁdhan hī hai; agnikā īṁdhan nahīṁ, īṁdhanakī agni nahīṁ, — agnikī hī agni hai, īṁdhanakā īṁdhan hai; agnikā īṁdhan pahale nahīṁ thā, īṁdhanakī agni pahale nahīṁ thī, — agnikī agni pahale thī īṁdhanakā īṁdhan pahale thā; agnikā īṁdhan bhaviṣyameṁ nahīṁ hogā, īṁdhanakī agni bhaviṣyameṁ nahīṁ hogī, — agnikī agni hī bhaviṣyameṁ hogī, īṁdhanakā īṁdhan hī bhaviṣyameṁ hogā’’;
Page 57 of 642
PDF/HTML Page 90 of 675
single page version
mamaitatpūrvamāsīnnaitasyāhaṁ pūrvamāsaṁ mamāhaṁ pūrvamāsametasyaitatpūrvamāsīt, na mamaitatpunarbhaviṣyati naitasyāhaṁ punarbhaviṣyāmi mamāhaṁ punarbhaviṣyāmyetasyaitatpunarbhaviṣyatīti svadravya ev sadbhūtātmavikalpasya pratibuddhalakṣaṇasya bhāvāt .
rasayatu rasikānāṁ rocanaṁ jñānamudyat .
kil kalayati kāle kvāpi tādātmyavr̥ttim ..22..
— isaprakār jaise kisīko agnimeṁ hī satyārtha agnikā vikalpa ho so pratibuddhakā lakṣaṇ hai, isīprakār ‘‘maiṁ yah paradravya nahīṁ hūn̐, yah paradravya mujhasvarūp nahīṁ hai, — maiṁ to maiṁ hī hūn̐, paradravya hai vah paradravya hī hai; merā yah paradravya nahīṁ, is paradravyakā maiṁ nahīṁ thā, — merā hī maiṁ hūn̐, paradravyakā paradravya hai; yah paradravya merā pahale nahīṁ thā, is paradravyakā maiṁ pahale nahīṁ thā, — merā maiṁ hī pahale thā, paradravyakā paradravya pahale thā; yah paradravya merā bhaviṣyameṁ nahīṁ hogā, isakā maiṁ bhaviṣyameṁ nahīṁ hoūn̐gā, — maiṁ apanā hī bhaviṣyameṁ hoūn̐gā, is (paradravya)kā yah (paradravya) bhaviṣyameṁ hogā’’ . — aisā jo svadravyameṁ hī satyārtha ātmavikalpa hotā hai vahī pratibuddha(jñānī)kā lakṣaṇ hai, isase jñānī pahicānā jātā hai .
bhāvārtha : — jo paradravyameṁ ātmākā vikalpa karatā hai vah to ajñānī hai aur jo apane ātmāko hī apanā mānatā hai vah jñānī hai — yah agni-īṁdhanake dr̥ṣṭāntase dr̥rḥ kiyā hai ..20se22..
ab is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [jagat ] jagat arthāt jagatke jīvo ! [ājanmalīḍhaṁ moham ] anādi saṁsārase lekar āj tak anubhav kiye gaye mohako [idānīṁ tyajatu ] ab to choṛo aur [rasikānāṁ rocanaṁ ] rasik janoṁko rucikar, [udyat jñānam ] uday huā jo jñān usakā [rasayatu ] āsvādan karo; kyoṁki [ih ] is lokameṁ [ātmā ] ātmā [kil ] vāstavameṁ [katham api ] kisīprakār bhī [anātmanā sākam ] anātmā(paradravya)ke sāth [kva api kāle ] kadāpi [tādātmyavr̥ttim kalayati na ] tādātmyavr̥tti (ekatva)ko prāpta nahīṁ hotā, kyoṁki [ekaḥ ] ātmā ek hai vah anya dravyake sāth ekatārūp nahīṁ hotā
bhāvārtha : — ātmā paradravyake sāth kisīprakār kisī samay ekatāke bhāvako prāpta nahīṁ
Page 58 of 642
PDF/HTML Page 91 of 675
single page version
hotā . isaprakār ācāryadevane, anādikālase paradravyake prati lagā huvā jo moh hai usakā bhedavijñān batāyā hai aur preraṇā kī hai ki is ekatvarūp mohako ab choṛ do aur jñānakā āsvādan karo; moh vr̥thā hai, jhūṭhā hai, duḥkhakā kāraṇ hai .22.
ab apratibuddhako samajhāneke lie prayatna karate haiṁ : —
‘ye baddha aur abaddha pudgaladravya merā’ vo kahai ..23..
vo kaise pudgal ho sake jo, tū kahe merā are ! ..24..
tū tab hi aisā kah sake, ‘hai merā’ pudgaladravyako ..25..
gāthārtha : — [ajñānamohitamati: ] jisakī mati ajñānase mohit hai aur [bahubhāvasaṁyukta: ] jo moh, rāg, dveṣ ādi anek bhāvoṁse yukta hai aisā [jīv: ] jīv
Page 59 of 642
PDF/HTML Page 92 of 675
single page version
yugapadanekavidhasya bandhanopādheḥ sannidhānen pradhāvitānāmasvabhāvabhāvānāṁ saṁyogavaśādvicitro- pāśrayoparaktaḥ spha ṭikopal ivātyantatirohitasvabhāvabhāvatayā astamitasamastavivekajyotirmahatā svayamajñānen vimohitahr̥dayo bhedamakr̥ tvā tānevāsvabhāvabhāvān svīkurvāṇaḥ pudgaladravyaṁ mamedamityanubhavati kilāpratibuddho jīvaḥ . athāyamev pratibodhyate — re durātman, ātmapaṁsan, jahīhi jahīhi paramāvivekaghasmarasatr̥ṇābhyavahāritvam . dūranirastasamastasandehaviparyāsānadhyavasāyen [bhaṇati ] kahatā hai ki [idaṁ ] yah [baddham tathā ca abaddhaṁ ] śarīrādik baddha tathā dhanadhānyādik abaddha [pudgalaṁ dravyam ] pudgaladraḍḍavya [mam ] merā hai . ācārya kahate haiṁ ki — [sarvajñajñānadr̥ṣṭa: ] sarvajñake jñān dvārā dekhā gayā jo [nityam ] sadā [upayogalakṣaṇ: ] upayogalakṣaṇavālā [jīvaḥ ] jīv hai [sa: ] vah [pudgaladravyībhūtaḥ ] pudgaladraḍḍavyarūp [kathaṁ ] kaise ho sakatā hai [yat ] jisase ki [bhaṇasi ] tū kahatā hai ki [idaṁ mam ] yah pudgaladraḍḍavya merā hai ? [yadi ] yadie [sa: ] jīvadravya [pudgaladravyībhūt: ] pudgaladraḍḍavyarūp ho jāy aur [itarat ] pudgaladraḍḍavya [jīvatvam ] jīvatvako [āgatam ] prāpta kare [tat ] to [vaktuṁ śakta: ] tū kah sakatā hai [yat ] ki [idaṁ pudgalaṁ dravyam ] yah pudgaladraḍḍavya [mam ] merā hai . (kintu aisā to nahīṁ hotā .)
ṭīkā : — ek hī sāth anek prakārakī bandhanakī upādhikī ati nikaṭatāse vegapūrvak bahate huye asvabhāvabhāvoṁke saṁyogavaś jo (apratibuddha – ajñānī jīv) anek prakārake varṇavāle svabhāvabhāvatvase jo jisakī samasta bhedajñānarūp jyoti asta ho gaī hai aisā hai, aur mahā ajñānase jisakā hr̥day svayaṁ svataḥ hī vimohit hai-aisā apratibuddha (-ajñānī) jīv sva-parakā bhed na karake, un asvabhāvabhāvoṁko hī (jo apane svabhāv nahīṁ haiṁ aise vibhāvoṁko hī) apanā karatā huā, pudgaladravyako ‘yah merā hai’ isaprakār anubhav karatā hai . (jaise spha ṭikapāṣāṇameṁ anek prakārake varṇoṁkī nikaṭatāse anekavarṇarūpatā dikhāī detī hai, spha ṭikakā nij śvet-nirmalabhāv dikhāī nahīṁ detā, isīprakār apratibuddhako karmakī upādhise ātmākā śuddha svabhāv ācchādit ho rahā hai — dikhāī nahīṁ detā, isalie pudgaladravyako apanā mānatā hai t) aise apratibuddhako ab samajhāyā jā rahā hai ki : — re durātman ! ātmaghāt karanevāle ! jaise param avivekapūrvak khānevāle
1āśrayakī nikaṭatāse raṁge hue spha ṭik pāṣāṇ jaisā hai, atyanta tirobhūt (ḍhan̐ke huye) apane
1āśray = jisameṁ spha ṭikamaṇi rakhā huā ho vah vastu .
Page 60 of 642
PDF/HTML Page 93 of 675
single page version
viśvaikajyotiṣā sarvajñajñānen sphu ṭīkr̥taṁ kil nityopayogalakṣaṇaṁ jīvadravyaṁ tatkathaṁ pudgaladravyībhūtaṁ yen pudgaladravyaṁ mamedamityanubhavasi, yato yadi kathaṁcanāpi jīvadravyaṁ pudgaladravyībhūtaṁ syāt pudgaladravyaṁ ca jīvadravyībhūtaṁ syāt tadaiv lavaṇasyodakamiv mamedaṁ pudgaladravyamityanubhūtiḥ kil ghaṭet, tattu na kathaṁcanāpi syāt . tathā hi — yathā kṣāratvalakṣaṇaṁ lavaṇamudakībhavat dravatvalakṣaṇamudakaṁ ca lavaṇībhavat kṣāratvadravatvasahavr̥ttyavirodhādanubhūyate, na tathā nityopayogalakṣaṇaṁ jīvadravyaṁ pudgaladravyībhavat nityānupayogalakṣaṇaṁ pudgaladravyaṁ ca jīvadravyībhavat upayogānupayogayoḥ prakāśatamasoriv sahavr̥ttivirodhādanubhūyate . tatsarvathā prasīd, vibudhyasva, svadravyaṁ mamedamityanubhav . hāthī ādi paśu sundar āhārako tr̥ṇ sahit khā jāte haiṁ usīprakār khāneke svabhāvako tū choṛ, choṛ . jisane samasta saṁdeh, viparyay, anadhyavasāy dūr kar diye haiṁ aur jo viśvako (samasta vastuoṁko) prakāśit karaneke lie ek advitīy jyoti hai aise sarvajñajñānase sphu ṭa (pragaṭ) kiyā gayā jo nitya upayogasvabhāvarūp jīvadravya vah pudgaladravyarūp kaise ho gayā ki jisase tū yah anubhav karatā hai ki ‘yah pudgaladravya merā hai’ ? kyoṁki yadi kisī bhī prakārase jīvadravya pudgaladravyarūp ho aur pudgaladravya jīvadravyarūp ho tabhī ‘namakakā pānī’ isaprakārake anubhavakī bhāṁti aisī anubhūti vāstavameṁ ṭhīk ho sakatī hai ki ‘yah pudgaladravya merā hai’; kintu aisā to kisī bhī prakārase nahīṁ banatā
dr̥ṣṭānta dekar isī bātako spaṣṭa karate haiṁ : — jaise khārāpan jisakā lakṣaṇ hai aisā namak pānīrūp hotā huā dikhāī detā hai aur dravatva (pravāhīpan) jisakā lakṣaṇ hai aisā pānī namakarūp hotā dikhāī detā hai, kyoṁki khārepan aur dravatvakā ek sāth rahanemeṁ avirodh hai, arthāt usameṁ koī bādhā nahīṁ ātī, isaprakār nitya upayogalakṣaṇavālā jīvadravya pudgaladravya hotā huā dikhāī nahīṁ detā aur nitya anupayog (jaṛ) lakṣaṇavālā pudgaladravya jīvadravya hotā huā dekhanemeṁ nahīṁ ātā, kyoṁki prakāś aur andhakārakī bhān̐ti upayog aur anupayogakā ek hī sāth rahanemeṁ virodh hai; jaṛ aur cetan kabhī bhī ek nahīṁ ho sakate . isaliye tū sarva prakārase prasanna ho, (apane cittako ujjaval karake) sāvadhān ho aur svadravyako hī ‘yah merā hai’ isaprakār anubhav kar . (isaprakār śrī guruoṁkā upadeś hai .)
bhāvārtha : — yah ajñānī jīv pudgaladravyako apanā mānatā hai; use upadeś dekar sāvadhān kiyā hai ki jaṛ aur cetanadravya — donoṁ sarvathā bhinna-bhinna haiṁ, kabhī bhī kisī bhī prakārase ekarūp nahīṁ hote aisā sarvajña bhagavānane dekhā hai; isaliye he ajñānī ! tū paradravyako ekarūp mānanā choṛ de; vyarthakī mānyatāse bas kar ..23-24-25..
Page 61 of 642
PDF/HTML Page 94 of 675
single page version
tyajasi jhagiti mūrtyā sākamekatvamoham ..23..
jadi jīvo ṇa sarīraṁ titthayarāyariyasaṁthudī cev .
ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ayi ] ‘ayi’ yah komal sambodhanakā sūcak avyay hai . ācāryadev komal sambodhanase kahate haiṁ ki he bhāī ! tū [katham api ] kisīprakār mahā kaṣṭase athavā [mr̥tvā ] marakar bhī [tattvakautūhalī san ] tattvoṁkā kautūhalī hokar [mūrteḥ muhūrtam pārśvavartī bhav ] is śarīrādi mūrta dravyakā ek muhūrta (do ghaṛī) paṛausī hokar [anubhav ] ātmākā anubhav kar [ath yen ] ki jisase [svaṁ vilasantaṁ ] apane ātmāko vilāsarūp, [pr̥thak ] sarva paradravyoṁse bhinna [samālokya ] dekhakar [mūrtyā sākam ] is śarīrādi mūrtik pudgaladravyake sāth [ekatvamoham ] ekatvake mohako [jhagiti tyajasi ] tū śīghra hī choṛ degā
bhāvārtha : — yadi yah ātmā do ghaṛī pudgaladravyase bhinna apane śuddha svarūpakā anubhav kare (usameṁ līn ho), parīṣahake āne par bhī ḍige nahīṁ, to ghātiyākarmakā nāś karake, kevalajñān utpanna karake, mokṣako prāpta ho . ātmānubhavakī aisī mahimā hai tab mithyātvakā nāś karake samyagdarśanakī prāpti honā to sugam hai; isaliye śrī guruoṁne pradhānatāse yahī upadeś diyā hai .23.
ab apratibuddha jīv kahatā hai usakī gāthā kahate haiṁ : —
mithyā bane stavanā sabhī, so ekatā jīvadehakī ! ..26..
Page 62 of 642
PDF/HTML Page 95 of 675
single page version
dhāmoddāmamahasvināṁ janamano muṣṇanti rūpeṇ ye .
vandyāste‘ṣṭasahasralakṣaṇadharāstīrtheśvarāḥ sūrayaḥ ..24..
— ityādikā tīrthakarācāryastutiḥ samastāpi mithyā syāt . tato ya evātmā tadev śarīraṁ pudgaladravyamiti mamaikāntikī pratipattiḥ .
gāthārtha : — apratibuddha jīv kahatā hai ki — [yadi ] yadi [jīvaḥ ] jīv [śarīraṁ na ] śarīr nahīṁ hai to [tīrthakarācāryasaṁstutiḥ ] tīrthaṁkar-ācāryoṁkī jo stuti kī gaī hai vah [sarvā api ] sabhī [mithyā bhavati ] mithyā (jhūṭhī) hotī hai; [ten tu ] isaliye ham samajhate haiṁ ki [ātmā ] jo ātmā hai vah [dehaḥ ca ev ] deh hī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — jo ātmā hai vahī pudgaladravyasvarūp yah śarīr hai . yadi aisā na ho to tīrthaṁkar-ācāryoṁkī jo stuti kī gaī hai vah sab mithyā siddha hogī . vah stuti isaprakār hai : —
ślokārtha : — [te tīrtheśvarāḥ sūrayaḥ vandyāḥ ] ve tīrthaṁkar-ācārya vandanīy haiṁ . kaise haiṁ ve ? [ye kāntyā ev daśadiśaḥ snapayanti ] apane śarīrakī kāntise dasoṁ diśāoṁko dhote haiṁ — nirmal karate haiṁ, [ye dhāmnā uddām-mahasvināṁ dhām nirundhanti ] apane tejase utkr̥ṣṭa tejavāle sūryādike tejako ḍhak dete haiṁ, [ye rūpeṇ janamanaḥ muṣṇanti ] apane rūpase logoṁke manako har lete haiṁ, [divyen dhvaninā śravaṇayoḥ sākṣāt sukhaṁ amr̥taṁ kṣarantaḥ ] divyadhvanise (bhavyoṁke) kānoṁmeṁ sākṣāt sukhāmr̥t barasāte haiṁ aur ve [aṣṭasahasralakṣaṇadharāḥ ] ek hajār āṭh lakṣaṇoṁke dhārak haiṁ .24.
— ityādirūpase tīrthaṁkar-ācāryoṁkī jo stuti hai vah sab hī mithyā siddha hotī hai . isaliye hamārā to yahī ekānta niścay hai ki jo ātmā hai vahī śarīr hai, pudgaladravya hai . isaprakār apratibuddhane kahā ..26..
Page 63 of 642
PDF/HTML Page 96 of 675
single page version
vavahāraṇao bhāsadi jīvo deho ya havadi khalu ekko .
ih khalu parasparāvagāḍhāvasthāyāmātmaśarīrayoḥ samāvartitāvasthāyāṁ kanakakaladhautayorek- skandhavyavahāravadvayavahāramātreṇaivaikatvaṁ, na punarniścayataḥ, niścayato hyātmaśarīrayorupayogānupayog- svabhāvayoḥ kanakakaladhautayoḥ pītapāṇḍuratvādisvabhāvayorivātyantavyatiriktatvenaikārthatvānupapatteḥ nānātvameveti . evaṁ hi kil nayavibhāgaḥ . tato vyavahāranayenaiv śarīrastavanenātmastavanamupapannam .
ācāryadev kahate haiṁ ki aisā nahīṁ hai; tū nayavibhāgako nahīṁ jānatā . vah nayavibhāg isaprakār hai aisā gāthā dvārā kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [vyavahāranayaḥ ] vyavahāranay to [bhāṣate ] yah kahatā hai ki [jīvaḥ dehaḥ ca ] jīv aur śarīr [ekaḥ khalu ] ek hī [bhavati ] hai; [tu ] kintu [niścayasya ] niścayanayake abhiprāyase [jīvaḥ dehaḥ ca ] jīv aur śarīr [kadā api ] kabhī bhī [ekārthaḥ ] ek padārtha [na ] nahīṁ haiṁ .
ṭīkā : — jaise is lokameṁ sone aur cāṁdīko galākar ek kar denese ekapiṇḍakā vyavahār hotā hai usīprakār ātmā aur śarīrakī paraspar ek kṣetrameṁ rahanekī avasthā honese ekapanekā vyavahār hotā hai . yoṁ vyavahāramātrase hī ātmā aur śarīrakā ekapanā hai, parantu niścayase ekapanā nahīṁ hai; kyoṁki niścayase dekhā jāye to, jaise pīlāpan ādi aur saphe dī ādi jinakā svabhāv hai aise sone aur cāṁdīmeṁ atyanta bhinnatā honese unameṁ ekapadārthapanekī asiddhi hai, isalie anekatva hī hai, isīprakār upayog aur anupayog jinakā svabhāv hai aise ātmā aur śarīrameṁ atyanta bhinnatā honese unameṁ ekapadārthapanekī asiddhi hai, isaliye anekatva hī hai . aisā yah pragaṭ nayavibhāg hai .
Page 64 of 642
PDF/HTML Page 97 of 675
single page version
iṇamaṇṇaṁ jīvādo dehaṁ poggalamayaṁ thuṇittu muṇī .
yathā kaladhautaguṇasya pāṇḍuratvasya vyapadeśen paramārthato‘tatsvabhāvasyāpi kārtasvarasya vyavahāramātreṇaiv pāṇḍuraṁ kārtasvaramityasti vyapadeśaḥ, tathā śarīraguṇasya śuklalohitatvādeḥ stavanen paramārthato‘tatsvabhāvasyāpi tīrthakarakevalipuruṣasya vyavahāramātreṇaiv śuklalohitastīrthakarakevali- isaliye vyavahāranayase hī śarīrake stavanase ātmākā stavan hotā hai .
bhāvārtha : — vyavahāranay to ātmā aur śarīrako ek kahatā hai aur niścayanay bhinna kahatā hai . isaliye vyavahāranayase śarīrakā stavan karanese ātmākā stavan mānā jātā hai ..27..
yahī bāt is gāthāmeṁ kahate haiṁ : —
māne munī jo kevalī vandan huā, stavanā huī ..28..
gāthārtha : — [jīvāt anyat ] jīvase bhinna [idam pudgalamayaṁ dehaṁ ] is pudgalamay dehakī [stutvā ] stuti karake [muniḥ ] sādhu [manyate khalu ] aisā mānate haiṁ ki [mayā ] maiṁne [kevalī bhagavān ] kevalī bhagavānakī [stutaḥ ] stuti kī aur [vanditaḥ ] vandanā kī .
ṭīkā : — jaise, paramārthase saphe dī sonekā svabhāv nahīṁ hai, phi ra bhī cāṁdīkā jo śvet guṇ hai, usake nāmase sonekā nām ‘śvet svarṇa’ kahā jātā hai yah vyavahāramātrase hī kahā jātā hai; isīprakār, paramārthase śukla-raktatā tīrthaṁkar-kevalīpuruṣakā svabhāv na hone par bhī, śarīrake guṇ jo śukla-raktatā ityādi haiṁ, unake stavanase tīrthaṁkar-kevalīpuruṣakā ‘śukla-rakta tīrthaṁkar-kevalīpuruṣ’ ke rūpameṁ stavan kiyā jātā hai vah vyavahāramātrase hī kiyā jātā hai . kintu niścayanayase śarīrakā stavan karanese ātmākā stavan nahīṁ ho sakatā .
Page 65 of 642
PDF/HTML Page 98 of 675
single page version
puruṣ ityasti stavanam . niścayanayen tu śarīrastavanenātmastavanamanupapannamev . tathā hi — taṁ ṇicchaye ṇa jujjadi ṇa sarīraguṇā hi hoṁti kevaliṇo .
yathā kārtasvarasya kaladhautaguṇasya pāṇḍuratvasyābhāvānna niścayatastadvayapadeśen vyapadeśaḥ, kārtasvaraguṇasya vyapadeśenaiv kārtasvarasya vyapadeśāt; tathā tīrthakarakevalipuruṣasya śarīraguṇasya
bhāvārtha : — yahān̐ koī praśna kare ki — vyavahāranay to asatyārtha kahā hai aur śarīr jaṛ hai tab vyavahārāśrit jaṛakī stutikā kyā phal hai ? usakā uttar yah hai : — vyavahāranay sarvathā asatyārtha nahīṁ hai, use niścayako pradhān karake asatyārtha kahā hai . aur chadmasthako apanā, parakā ātmā sākṣāt dikhāī nahīṁ detā, śarīr dikhāī detā hai, usakī śāntarūp mudrāko dekhakar apaneko bhī śānta bhāv hote haiṁ . aisā upakār samajhakar śarīrake āśrayase bhī stuti karatā hai; tathā śānta mudrāko dekhakar antaraṅgameṁ vītarāg bhāvakā niścay hotā hai yah bhī upakār hai ..28..
ū parakī bātako gāthāmeṁ kahate haiṁ : —
jo kevalīguṇako stave paramārtha kevali vo stave ..29..
gāthārtha : — [tat ] vah stavan [niścaye ] niścayameṁ [na yujyate ] yogya nahīṁ hai, [hi ] kyoṁki [śarīraguṇāḥ ] śarīrake guṇ [kevalinaḥ ] kevalīke [na bhavanti ] nahīṁ hote; [yaḥ ] jo [kevaliguṇān ] kevalīke guṇoṁkī [stauti ] stuti karatā hai [saḥ ] vah [tattvaṁ ] paramārthase [kevalinaṁ ] kevalīkī [stauti ] stuti karatā hai .
ṭīkā : — jaise cāṁdīkā guṇ jo saphe dapanā, usakā suvarṇameṁ abhāv hai, isaliye niścayase saphe dīke nāmase sonekā nām nahīṁ banatā, suvarṇake guṇ jo pīlāpan ādi haiṁ unake nāmase hī suvarṇakā nām hotā hai; isīprakār śarīrake guṇ jo śukla-raktatā ityādi haiṁ unakā tīrthaṁkar- kevalīpuruṣameṁ abhāv hai, isaliye niścayase śarīrake śukla-raktatā ādi guṇoṁkā stavan karanese
Page 66 of 642
PDF/HTML Page 99 of 675
single page version
śukl̥lohitatvāderabhāvānna niścayatastatstavanen stavanaṁ, tīrthakarakevalipuruṣaguṇasya stavanenaiv tīrthakarakevalipuruṣasya stavanāt .
ṇayarammi vaṇṇide jah ṇa vi raṇṇo vaṇṇaṇā ka dā hodi .
tīrthaṁkar-kevalīpuruṣakā stavan nahīṁ hotā hai, tīrthaṁkar-kevalīpuruṣake guṇoṁkā stavan karanese hī tīrthaṁkar-kevalīpuruṣakā stavan hotā hai ..29..
ab śiṣya praśna karatā hai ki ātmā to śarīrakā adhiṣṭhātā hai, isaliye śarīrake stavanase ātmākā stavan niścayase kyoṁ yukta nahīṁ hai ? usake uttararūp dr̥ṣṭānta sahit gāthā kahate haiṁ : —
tyoṁ dehaguṇake stavanase nahiṁ kevalīguṇ stavan ho ..30..
gāthārtha : — [yathā ] jaise [nagare ] nagarakā [varṇite api ] varṇan karane par bhī [rājñaḥ varṇanā ] rājākā varṇan [na kr̥tā bhavati ] nahīṁ kiyā jātā, isīprakār [dehaguṇe stūyamāne ] śarīrake guṇakā stavan karane par [kevaliguṇāḥ ] kevalīke guṇoṁkā [stutāḥ na bhavanti ] stavan nahīṁ hotā .
ṭīkā : — uparokta arthakā kāvya (ṭīkāmeṁ) kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [idaṁ nagaram hi ] yah nagar aisā hai ki jisane [prākār-kavalit
Page 67 of 642
PDF/HTML Page 100 of 675
single page version
– iti nagare varṇite‘pi rājñaḥ tadadhiṣṭhātr̥tve‘pi prākāropavanaparikhādimattvābhāvādvarṇanaṁ na syāt .
– iti śarīre stūyamāne‘pi tīrthakarakevalipuruṣasya tadadhiṣṭhātr̥tve‘pi susthitasarvāṁgatva- lāvaṇyādiguṇābhāvātstavanaṁ na syāt .
ath niścayastutimāh . tatra jñeyajñāyakasaṁk radoṣaparihāreṇ tāvat — -ambaram ] koṭake dvārā ākāśako grasit kar rakhā hai (arthāt isakā koṭ bahut ūn̐cā hai), [upavan-rājī-nirgīrṇa-bhūmitalam ] bagīcoṁkī paṁktiyoṁse jisane bhūmitalako nigal liyā hai (arthāt cāroṁ or bagīcoṁse pr̥thvī ḍhak gaī hai) aur [parikhāvalayen pātālam pibati iv ] koṭake cāroṁ orakī khāīke gherese mānoṁ pātālako pī rahā hai (arthāt khāī bahut gaharī hai) .25.
isaprakār nagarakā varṇan karane par bhī usase rājākā varṇan nahīṁ hotā kyoṁki, yadyapi rājā usakā adhiṣṭhātā hai tathāpi, vah rājā koṭ-bāg-khāī-ādivālā nahīṁ hai .
isīprakār śarīrakā stavan karane par tīrthaṅkarakā stavan nahīṁ hotā yah bhī ślok dvārā kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [jinendrarūpaṁ paraṁ jayati ] jinendrakā rūp utkr̥ṣṭatayā jayavanta vartatā hai, [nityam-avikār-susthit-sarvāṁgam ] jisameṁ sabhī aṁg sadā avikār aur susthit haiṁ, [apūrva -sahaj-lāvaṇyam ] jisameṁ (janmase hī) apūrva aur svābhāvik lāvaṇya hai (jo sarvapriy hai) aur [samudraṁ iv akṣobham ] jo samudrakī bhāṁti kṣobharahit hai, calācal nahīṁ hai .26.
isaprakār śarīrakā stavan karane par bhī usase tīrthaṁkar-kevalīpuruṣakā stavan nahīṁ hotā kyoṁki, yadyapi tīrthaṁkar-kevalīpuruṣake śarīrakā adhiṣṭhātr̥tva hai tathāpi, susthit sarvāṁgatā, lāvaṇya ādi ātmāke guṇ nahīṁ haiṁ, isaliye tīrthaṁkar-kevalīpuruṣake un guṇoṁkā abhāv hai ..30..
ab, (tīrthaṁkar-kevalīkī) niścayastuti kahate haiṁ . usameṁ pahale jñey-jñāyakake saṁkaradoṣakā parihār karake stuti kahate haiṁ : —