Page 68 of 642
PDF/HTML Page 101 of 675
single page version
jo iṁdiye jiṇittā ṇāṇasahāvādhiyaṁ muṇadi ādaṁ . taṁ khalu jidiṁdiyaṁ te bhaṇaṁti je ṇicchidā sāhū ..31..
yaḥ khalu niravadhibandhaparyāyavaśen pratyastamitasamastasvaparavibhāgāni nirmalabhedābhyāsakauś- lopalabdhāntaḥsphu ṭātisūkṣmacitsvabhāvāvaṣṭambhabalen śarīrapariṇāmāpannāni dravyendriyāṇi, prati- viśiṣṭasvasvaviṣayavyavasāyitayā khaṇḍaśaḥ ākarṣanti pratīyamānākhaṇḍaikacicchaktitayā bhāvendriyāṇi, grāhyagrāhakalakṣaṇasambandhapratyāsattivaśen sah saṁvidā parasparamekībhūtāniv cicchakteḥ svayamevānu-
niścayaviṣaiṁ sthit sādhujan bhāṣaiṁ jitendriy unhīṁko ..31..
gāthārtha : — [yaḥ ] jo [indriyāṇi ] indriyoṁko [jitvā ] jītakar [jñān- svabhāvādhikaṁ ] jñānasvabhāvake dvārā anyadravyase adhik [ātmānam ] ātmāko [jānāti ] jānatā hai [taṁ ] use, [ye niścitāḥ sādhavaḥ ] jo niścayanayameṁ sthit sādhu haiṁ [te ] ve, [khalu ] vāstavameṁ [jitendriyaṁ ] jitendriy [bhaṇanti ] kahate haiṁ .
ṭīkā : — (jo dravyendriyoṁ, bhāvendriyoṁ tathā indriyoṁke viṣayabhūt padārthoṁko — tīnoṁko apanese alag karake samasta anyadravyoṁse bhinna apane ātmākā anubhav karatā hai vah muni niścayase jitendriy hai .) anādi amaryādarūp bandhaparyāyake vaś jisameṁ samasta sva-parakā vibhāg asta ho gayā hai (arthāt jo ātmāke sāth aisī ekamek ho rahī hai ki bhed dikhāī nahīṁ detā) aisī śarīrapariṇāmako prāpta dravyendriyoṁko to nirmal bhedābhyāsakī pravīṇatāse prāpta antaraṅgameṁ pragaṭ atisūkṣma caitanyasvabhāvake avalambanake balase sarvathā apanese alag kiyā; so vah dravyendriyoṁko jītanā huā . bhinna-bhinna apane-apane viṣayoṁmeṁ vyāpārabhāvase jo viṣayoṁko khaṇḍakhaṇḍa grahaṇ karatī haiṁ (jñānako khaṇḍakhaṇḍarūp batalātī haiṁ) aisī bhāvendriyoṁko, pratītimeṁ ānevālī akhaṇḍa ek caitanyaśaktitāke dvārā sarvathā apanese bhinna jānā; so yah bhāvendriyoṁkā jītanā huā . grāhyagrāhakalakṣaṇavāle sambandhakī nikaṭatāke kāraṇ jo apane saṁvedan (anubhav) ke sāth paraspar ek jaise hue dikhāī dete haiṁ aise, bhāvendriyoṁke
Page 69 of 642
PDF/HTML Page 102 of 675
single page version
bhūyamānāsaṁgatayā bhāvendriyāvagr̥hyamāṇān sparśādīnindriyārthāṁśca sarvathā svataḥ pr̥thakkaraṇen vijityoparatasamastajñeyajñāyakasaṁk radoṣatvenaikatve ṭaṁkotkīrṇaṁ viśvasyāpyasyopari taratā pratyakṣo- dyotatayā nityamevāntaḥprakāśamānenānapāyinā svataḥsiddhen paramārthasatā bhagavatā jñānasvabhāven sarvebhyo dravyāntarebhyaḥ paramārthato‘tiriktamātmānaṁ saṁcetayate sa khalu jitendriyo jin ityekā niścayastutiḥ .
jo mohaṁ tu jiṇittā ṇāṇasahāvādhiyaṁ muṇadi ādaṁ .
taṁ jidamohaṁ sāhuṁ paramaṭṭhaviyāṇayā beṁti ..32.. dvārā grahaṇ kiye hue, indriyoṁke viṣayabhūt sparśādi padārthoṁko, apanī caitanyaśaktikī svayamev anubhavameṁ ānevālī asaṁgatāke dvārā sarvathā apanese alag kiyā; so yah indriyoṁke viṣayabhūt padārthoṁkā jītanā huā . isaprakār jo (muni) dravyendriyoṁ, bhāvendriyoṁ tathā indriyoṁke viṣayabhūt padārthoṁko (tīnoṁko) jītakar, jñeyajñāyak-saṁkar nāmak doṣ ātā thā so sab dūr honese ekatvameṁ ṭaṁkotkīrṇa aur jñānasvabhāvake dvārā sarva anyadravyoṁse paramārthase bhinna aise apane ātmākā anubhav karatā hai vah niścayase jitendriy jin hai . (jñānasvabhāv anya acetan dravyoṁmeṁ nahīṁ hai, isalie usake dvārā ātmā sabase adhik, bhinna hī hai .) kaisā hai yah jñānasvabhāv ? is viśvake (samasta padārthoṁke) ū par tiratā huā (unheṁ jānatā huā bhī unarūp na hotā huā), pratyakṣa udyotapanese sadā antaraṅgameṁ prakāśamān, avinaśvar, svataḥsiddha aur paramārthasat — aisā bhagavān jñānasvabhāv hai ..31.. isaprakār ek niścayastuti to yah huī .
(jñeyakā — dravyendriyoṁ, bhāvendriyoṁ tathā indriyoṁke viṣayabhūt padārthoṁkā aur jñāyakasvarūp svayaṁ ātmākā — un donoṁkā anubhav, viṣayoṁkī āsaktise, ekasā thā; jab bhedajñānase bhinnatva jñāt kiyā tab vah jñeyajñāyak-saṁkaradoṣ dūr huā aisā yahān̐ jānanā .)
ab, bhāvyabhāvak-saṁkaradoṣ dūr karake stuti kahate haiṁ : —
paramārtha-vijñāyak puruṣane un hi jitamohī kahā ..32..
Page 70 of 642
PDF/HTML Page 103 of 675
single page version
yo hi nām phaladānasamarthatayā prādurbhūy bhāvakatven bhavantamapi dūrat ev tadanuvr̥tterātmano bhāvyasya vyāvartanen haṭhānmohaṁ nyakkr̥tyoparatasamastabhāvyabhāvakasaṁk radoṣatvenaikatve ṭaṁkotkīrṇaṁ viśvasyāpyasyopari taratā pratyakṣodyotatayā nityamevāntaḥprakāśamānenānapāyinā svataḥsiddhen paramārthasatā bhagavatā jñānasvabhāven dravyāntarasvabhāvabhāvibhyaḥ sarvebhyo bhāvāntarebhyaḥ paramārtha- to‘tiriktamātmānaṁ saṁcetayate sa khalu jitamoho jin iti dvitīyā niścayastutiḥ .
evamev ca mohapadaparivartanen rāgadveṣakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovacanakāy- sūtrāṇyekādaś paṁcānāṁ śrotracakṣurghrāṇarasanasparśanasūtrāṇāmindriyasūtreṇ pr̥thagvyākhyā- tatvādvayākhyeyāni . anayā diśānyānyapyūhyāni .
gāthārtha : — [yaḥ tu ] jo muni [mohaṁ ] mohako [jitvā ] jītakar [ātmānam ] apane ātmāko [jñānasvabhāvādhikaṁ ] jñānasvabhāvake dvārā anyadravyabhāvoṁse adhik [jānāti ] jānatā hai [taṁ sādhuṁ ] us muniko [paramārthavijñāyakāḥ ] paramārthake jānanevāle [jitamohaṁ ] jitamoh [bruvanti ] kahate haiṁ .
ṭīkā : — mohakarma phal denekī sāmarthyase pragaṭ udayarūp hokar bhāvakapanese pragaṭ hotā hai, tathāpi tadanusār jisakī pravr̥tti hai aisā jo apanā ātmā bhāvya, usako bhedajñānake bal dvārā dūrase hī alag karanese isaprakār balapūrvak mohakā tiraskār karake, samasta bhāvyabhāvak- saṁkaradoṣ dūr ho jānese ekatvameṁ ṭaṁkotkīrṇa (niścal) aur jñānasvabhāvake dvārā anyadravyoṁke svabhāvoṁse honevāle sarva anyabhāvoṁse paramārthataḥ bhinna apane ātmākā jo (muni) anubhav karatā hai vah niścayase jitamoh (jisane mohako jītā hai aisā) jin haiṁ . kaisā hai vah jñānasvabhāv ? is samasta lokake upar tiratā huā, pratyakṣa udyotarūpase sadaiv antaraṅgameṁ prakāśamān, avināśī, apanese hī siddha aur paramārthasat aisā bhagavān jñānasvabhāv hai .
isaprakār bhāvyabhāvak bhāvake saṁkaradoṣako dūr karake dūsarī niścayastuti hai .
is gāthāsūtrameṁ ek mohakā hī nām liyā hai; usameṁ ‘moh’ padako badalakar usake sthān par rāg, dveṣ, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vacan, kāy rakhakar gyārah sūtra vyākhyānarūp karanā aur śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan tathā sparśan — in pāṁcake sūtroṁko indriyasūtrake dvārā alag vyākhyānarūp karanā; isaprakār solah sūtroṁko bhinna-bhinna
Page 71 of 642
PDF/HTML Page 104 of 675
single page version
jidamohassa du jaiyā khīṇo moho havejja sāhussa .
ih khalu pūrvaprakrānten vidhānenātmano mohaṁ nyakkr̥tya yathoditajñānasvabhāvātiriktā- tmasaṁcetanen jitamohasya sato yadā svabhāvabhāvabhāvanāsauṣṭhavāvaṣṭambhāttatsantānātyantavināśen punaraprādurbhāvāy bhāvakaḥ kṣīṇo mohaḥ syāttadā sa ev bhāvyabhāvakabhāvābhāvenaikatve ṭaṁkotkīrṇaṁ vyākhyānarūp karanā aur is upadeśase anya bhī vicār lenā .
bhāvārtha : — bhāvak mohake anusār pravr̥tti karanese apanā ātmā bhāvyarūp hotā hai use bhedajñānake balase bhinna anubhav karanevālā jitamoh jin hai . yahān̐ aisā āśay hai ki śreṇī carḥate hue jise mohakā uday anubhavameṁ na rahe aur jo apane balase upaśamādi karake ātmānubhav karatā hai use jitamoh kahā hai . yahān̐ mohako jītā hai; usakā nāś nahīṁ huā ..32..
ab, bhāvyabhāvak bhāvake abhāvase niścayastuti batalāte haiṁ : —
paramārthavijñāyak puruṣ kṣīṇamoh tab unako kahe ..33..
gāthārtha : — [jitamohasya tu sādhoḥ ] jisane mohako jīt liyā hai aise sādhuke [yadā ] jab [kṣīṇaḥ mohaḥ ] moh kṣīṇ hokar sattāmeṁse naṣṭa [bhavet ] hāe [tadā ] tab [niścayavidbhiḥ ] niścayake jānanevāle [khalu ] niścayase [saḥ ] us sādhuko [kṣīṇamohaḥ ] ‘kṣīṇamoh’ nāmase [bhaṇyate ] kahate haiṁ .
ṭīkā : — is niścayastutimeṁ, pūrvokta vidhānase ātmāmeṁse mohakā tiraskār karake, pūrvokta jñānasvabhāvake dvārā anyadravyase adhik ātmākā anubhav karanese jo jitamoh huā hai, use jab apane svabhāvabhāvakī bhāvanākā bhalībhāṁti avalamban karanese mohakī saṁtatikā aisā ātyantik vināś ho ki phi ra usakā uday na ho — isaprakār bhāvakarūp moh kṣīṇ ho, tab (bhāvak mohakā kṣay honese ātmāke vibhāvarūp bhāvyabhāvakā bhī abhāv hotā hai, aur
Page 72 of 642
PDF/HTML Page 105 of 675
single page version
paramātmānamavāptaḥ kṣīṇamoho jin iti tr̥tīyā niścayastutiḥ .
evamev ca mohapadaparivartanen rāgadveṣakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovacanakāyaśrotra- cakṣurghrāṇarasanasparśanasūtrāṇi ṣoḍaś vyākhyeyāni . anayā diśānyānyapyūhyāni .
nnuḥ stotraṁ vyavahārato‘sti vapuṣaḥ stutyā na tattattvataḥ .
nnātastīrthakarastavottarabalādekatvamātmāṁgayoḥ ..27..
isaprakār) bhāvyabhāvak bhāvakā abhāv honese ekatva honese ṭaṁkotkīrṇa (niścal) paramātmāko prāpta huā vah ‘kṣīṇamoh jin’ kahalātā hai . yah tīsarī niścayastuti hai .
yahān̐ bhī pūrva kathanānusār ‘moh’ padako badalakar rāg, dveṣ, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vacan, kāy, śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan, sparśa — in padoṁko rakhakar solah sūtroṁkā vyākhyān karanā aur isaprakārake upadeśase anya bhī vicār lenā .
bhāvārtha : — sādhu pahale apane balase upaśam bhāvake dvārā mohako jītakar, phi ra jab apanī mahā sāmarthyase mohako sattāmeṁse naṣṭa karake jñānasvarūp paramātmāko prāpta hotā hai tab vah kṣīṇamoh jin kahalātā hai ..33..
ab yahān̐ is niścay-vyavahārarūp stutike arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [kāyātmanoḥ vyavahārataḥ ekatvaṁ ] śarīr aur ātmāke vyavahāranayase ekatva hai, [tu punaḥ ] kintu [ niścayāt na ] niścayanayase nahīṁ hai; [vapuṣaḥ stutyā nuḥ stotraṁ vyavahārataḥ asti ] isalie śarīrake stavanase ātmā-puruṣakā stavan vyavahāranayase huā kahalātā hai, [tattvataḥ tat na ] niścayanayase nahīṁ; [niścayataḥ ] niścayase to [citstutyā ev ] caitanyake stavanase hī [citaḥ stotraṁ bhavati ] caitanyakā stavan hotā hai . [sā evaṁ bhavet ] us caitanyakā stavan yahān̐ jitendriy, jitamoh, kṣīṇamoh — ityādirūpase kahā vaisā hai . [ataḥ tīrthakarastavottarabalāt ] ajñānīne tīrthaṁkarake stavanakā jo praśna kiyā thā usakā isaprakār nayavibhāgase uttar diyā hai; jisake balase yah siddha huā ki [ātma-aṅgayoḥ ekatvaṁ na ] ātmā aur śarīrameṁ niścayase ekatva nahīṁ hai .27.
Page 73 of 642
PDF/HTML Page 106 of 675
single page version
nayavibhajanayuktyātyantamucchāditāyām .
svarasarabhasakr̥ṣṭaḥ prasphu ṭannek ev ..28..
ab phi ra, is arthake jānanese bhedajñānakī siddhi hotī hai is arthakā sūcak kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [paricit-tattvaiḥ ] jinhoṁne vastuke yathārtha svarūpako paricayarūp kiyā hai aise muniyoṁne [ātma-kāy-ekatāyāṁ ] jab ātmā aur śarīrake ekatvako [iti nay- vibhajan-yuktyā ] isaprakār nayavibhāgako yuktike dvārā [atyantam ucchāditāyām ] jaṛamūlase ukhāṛ pheṁ kā hai — usakā atyanta niṣedh kiyā hai, tab apane [sva-ras-rabhas-kr̥ṣṭaḥ prasphu ṭan ekaḥ ev ] nijarasake vegase ākr̥ṣṭa ho pragaṭ honevāle ek svarūp hokar [kasya ] kis puruṣako vah [bodhaḥ ] jñān [adya ev ] tatkāl hī [bodhaṁ ] yathārthapaneko [na avatarati ] prāpta na hogā ? avaśya hī hogā .
bhāvārtha : — niścayavyavahāranayake vibhāgase ātmā aur parakā atyanta bhed batāyā hai; use jānakar, aisā kaun puruṣ hai jise bhedajñān na ho ? hotā hī hai; kyoṁki jab jñān apane svarasase svayaṁ apane svarūpako jānatā hai, tab avaśya hī vah jñān apane ātmāko parase bhinna hī batalātā hai . koī dīrghasaṁsārī hī ho to usakī yahān̐ koī bāt nahīṁ hai .28.
isaprakār, apratibuddhane jo yah kahān̐ thā ki — ‘‘hamārā to yah niścay hai ki śarīr hī ātmā hai’’, usakā nirākaraṇ kiyā .
isaprakār yah ajñānī jīv anādikālīn mohake saṁtānase nirūpit ātmā aur śarīrake ekatvake saṁskārase atyanta apratibuddha thā vah ab tattvajñānasvarūp jyotikā pragaṭ uday honese aur netrake vikārīkī bhānti (jaise kisī puruṣakī ān̐khoṁmeṁ vikār thā tab use varṇādik anyathā dīkhate the aur jab netravikār dūr ho gayā tab ve jyoṁke tyoṁ — yathārtha dikhāī dene lage, isīprakār) paṭal samān āvaraṇakarmoṁke bhalībhānti ughaṛ jānese pratibuddha ho gayā aur
Page 74 of 642
PDF/HTML Page 107 of 675
single page version
tattvajñānajyotirnetravikārīv prakaṭodghāṭitapaṭalaṣṭasitipratibuddhaḥ (?) sākṣāt draṣṭāraṁ svaṁ svayamev hi vijñāy śraddhāy ca taṁ caivānucaritukāmaḥ svātmārāmasyāsyānyadravyāṇāṁ pratyākhyānaṁ kiṁ syāditi pr̥cchannitthaṁ vācyaḥ —
yato hi dravyāntarasvabhāvabhāvino‘nyānakhilānapi bhāvān bhagavajjñātr̥dravyaṁ svasvabhāv- bhāvāvyāpyatayā paratven jñātvā pratyācaṣṭe, tato ya ev pūrvaṁ jānāti sa ev paścātpratyācaṣṭe, sākṣāt draṣṭā āpako apanese hī jānakar tathā śraddhān karake, usīkā ācaraṇ karanekā icchuk hotā huā pūchatā hai ki ‘is svātmārāmako anya dravyoṁkā pratyākhyān (tyāganā) kyā hai ?’ usako ācārya isaprakār kahate haiṁ ki : —
isase niyamase jānanā ki jñān pratyākhyān hai ..34..
gāthārtha : — [yasmāt ] jisase [sarvān bhāvān ] ‘apanese atirikta sarva padārtha [parān ] par haiṁ ’ [iti jñātvā ] aisā jānakar [pratyākhyāti ] pratyākhyān karatā hai — tyāg karatā hai, [tasmāt ] isaliye, [pratyākhyānaṁ ] pratyākhyān [jñānaṁ ] jñān hī hai [niyamāt ] aisā niyamase [jñātavyam ] jānanā . apane jñānameṁ tyāgarūp avasthā hī pratyākhyān hai, dūsarā kuch nahīṁ .
ṭīkā : — yah bhagavān jñātā-dravya (ātmā) hai vah anyadravyake svabhāvase honevāle anya samasta parabhāvoṁko, ve apane svabhāvabhāvase vyāpta na honese pararūp jānakar, tyāg detā hai; isalie jo pahale jānatā hai vahī bādameṁ tyāg karatā hai, anya to koī tyāg karanevālā nahīṁ hai — isaprakār ātmāmeṁ niścay karake, pratyākhyānake (tyāgake) samay pratyākhyān karane yogya parabhāvakī upādhimātrase pravartamān tyāgake kartr̥tvakā nām (ātmāko) hone par bhī, paramārthase dekhā jāye to parabhāvake tyāgakartr̥tvakā nām apaneko nahīṁ hai, svayaṁ to is nāmase
Page 75 of 642
PDF/HTML Page 108 of 675
single page version
na punaranya ityātmani niścitya pratyākhyānasamaye pratyākhyeyopādhimātrapravartitakartr̥tvavyapadeśatve‘pi paramārthenāvyapadeśyajñānasvabhāvādapracyavanāt pratyākhyānaṁ jñānamevetyanubhavanīyam . ath jñātuḥ pratyākhyāne ko dr̥ṣṭānta ityat āh — jah ṇām ko vi puriso paradavvamiṇaṁ ti jāṇiduṁ cayadi .
yathā hi kaścitpuruṣaḥ sambhrāntyā rajakātparakīyaṁ cīvaramādāyātmīyapratipattyā paridhāy rahit hai, kyoṁki jñānasvabhāvase svayaṁ chūṭā nahīṁ hai, isalie pratyākhyān jñān hī hai — aisā anubhav karanā cāhie .
bhāvārtha : — ātmāko parabhāvake tyāgakā kartr̥tva hai vah nāmamātra hai . vah svayaṁ to jñānasvabhāv hai . paradravyako par jānā, aur phi ra parabhāvakā grahaṇ na karanā vahī tyāg hai . isaprakār, sthir huā jñān hī pratyākhyān hai, jñānake atirikta koī dūsarā bhāv nahīṁ hai ..34..
ab yahān̐ yah praśna hotā hai ki jñātākā pratyākhyān jñān hī kahā hai, to usakā dr̥ṣṭānta kyā hai ? usake uttarameṁ dr̥ṣṭānta-dārṣṭāntarūp gāthā kahate haiṁ : —
tyoṁ aurake haiṁ jānakar parabhāv jñānī parityaje ..35..
gāthārtha : — [yathā nām ] jaise lokameṁ [kaḥ api puruṣaḥ ] koī puruṣ [paradravyam idam iti jñātvā ] paravastuko ‘yah paravastu hai’ aisā jāne to aisā jānakar [tyajati ] paravastukā tyāg karatā hai, [tathā ] usīprakār [jñānī ] jñānī puruṣ [sarvān ] samasta [parabhāvān ] paradravyoṁke bhāvoṁko [jñātvā ] ‘yah parabhāv hai’ aisā jānakar [vimuñcati ] unako choṛ detā hai .
ṭīkā : — jisaprakār — koī puruṣ dhobīke gharase bhramavaś dūsarekā vastra lākar, use apanā samajhakar orḥakar so rahā hai aur apane āp hī ajñānī ( – yah vastra dūsarekā hai aise jñānase rahit) ho rahā hai; (kintu) jab dūsarā vyakti us vastrakā chor (pallā) pakaṛakar khīṁcatā
Page 76 of 642
PDF/HTML Page 109 of 675
single page version
śayānaḥ svayamajñānī sannanyen tadaṁcalamālambya balānnagnīkriyamāṇo maṁkṣu pratibudhyasvārpay parivartitametadvastraṁ māmakamityasakr̥dvākyaṁ śr̥ṇvannakhilaiścihnaiḥ suṣṭhu parīkṣya niścitametatparakīyamiti jñātvā jñānī san muṁcati taccīvaramacirāt, tathā jñātāpi sambhrāntyā parakīyānbhāvā- nādāyātmīyapratipattyātmanyadhyāsya śayānaḥ svayamajñānī san guruṇā parabhāvavivekaṁ kr̥tvaikīkriyamāṇo maṁkṣu pratibudhyasvaikaḥ khalvayamātmetyasakr̥cchrautaṁ vākyaṁ śr̥ṇvannakhilaiścihnaiḥ suṣṭhu parīkṣya niścitamete parabhāvā iti jñātvā jñānī san muṁcati sarvānparabhāvānacirāt .
danavamaparabhāvatyāgadr̥ṣṭāntadr̥ṣṭiḥ .
svayamiyamanubhūtistāvadāvirbabhūv ..29..
hai aur use nagna kar kahatā hai ki ‘tū śīghra jāg, sāvadhān ho, yah merā vastra badalemeṁ ā gayā hai, yah merā hai so mujhe de de’, tab bārambār kahe gaye is vākyako sunatā huā vah, (us vastrake) sarva cihnoṁse bhalībhānti parīkṣā karake, ‘avaśya yah vastra dūsarekā hī hai’ aisā jānakar , jñānī hotā huā, us (dūsareke) vastrako śīghra hī tyāg detā hai . isīprakār — jñātā bhī bhramavaś paradravyoṁke bhāvoṁko grahaṇ karake, unheṁ apanā jānakar, apanemeṁ ekarūp karake so rahā hai aur apane āp ajñānī ho rahā hai ; jab śrī guru parabhāvakā vivek (bhedajñān) karake use ek ātmabhāvarūp karate haiṁ aur kahate haiṁ ki ‘tū śīghra jāg, sāvadhān ho, yah terā ātmā vāstavameṁ ek (jñānamātra) hī hai, (anya sarva paradravyake bhāv haiṁ )’, tab bārambār kahe gaye is āgamake vākyako sunatā huā vah, samasta (sva-parake) cihnoṁse bhalībhāṁti parīkṣā karake, ‘avaśya yah parabhāv hī haiṁ, (maiṁ ek jñānamātra hī hūn̐)’ yah jānakar, jñānī hotā huā, sarva parabhāvoṁko śīghra choṛ detā hai
.
bhāvārtha : — jab tak paravastuko bhūlase apanī samajhatā hai tab tak mamatva rahatā hai; aur jab yathārtha jñān honese paravastuko dūsarekī jānatā hai tab dūsarekī vastumeṁ mamatva kaise rahegā ? arthāt nahīṁ rahe yah prasiddha hai ..35..
ab isī arthakā sūcak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [apar-bhāv-tyāg-dr̥ṣṭānta-dr̥ṣṭiḥ ] yah parabhāvake tyāgake dr̥ṣṭāntakī dr̥ṣṭi,
Page 77 of 642
PDF/HTML Page 110 of 675
single page version
ṇatthi mam ko vi moho bujjhadi uvaog ev ahamekko .
ih khalu phaladānasamarthatayā prādurbhūy bhāvaken satā pudgaladravyeṇābhinirvartya- [anavam atyanta-vegāt yāvat vr̥ttim na avatarati ] purānī na ho isaprakār atyanta vegase jab tak pravr̥ttiko prāpta na ho, [tāvat ] usase pūrva hī [jhaṭiti ] tatkāl [sakal-bhāvaiḥ anyadīyaiḥ vimuktā ] sakal anyabhāvoṁse rahit [svayam iyam anubhūtiḥ ] svayaṁ hī yah anubhūti to [āvirbabhūv ] pragaṭ ho gaī .
bhāvārtha : — yah parabhāvake tyāgakā dr̥ṣṭānta kahā us par dr̥ṣṭi paṛe usase pūrva, samasta anya bhāvoṁse rahit apane svarūpakā anubhav to tatkāl ho gayā; kyoṁki yah prasiddha hai ki vastuko parakī jān leneke bād mamatva nahīṁ rahatā .29.
ab, ‘is anubhūtise parabhāvakā bhedajñān kaise huā ?’ aisī āśaṁkā karake, pahale to jo bhāvakabhāv — mohakarmake udayarūp bhāv, usake bhedajñānakā prakār kahate haiṁ : —
1gāthārtha : — [budhyate ] jo yah jāne ki [mohaḥ mam kaḥ api nāsti ] ‘moh merā koī bhī (sambandhī) nahīṁ hai, [ekaḥ upayogaḥ ev aham ] ek upayog hī maiṁ hūn̐ — [taṁ ] aise jānaneko [samayasya ] siddhāntake athavā svaparasvarūpake [vijñāyakāḥ ] jānanevāle [mohanirmamatvaṁ ] mohase nirmamatva [bruvanti ] kahate haiṁ .
ṭīkā : — niścayase, (yah mere anubhavameṁ) phaladānakī sāmarthyase pragaṭ hokar
1is gāthākā dūsarā artha yah bhī hai ki : — ‘kiṁcitmātra moh merā nahīṁ hai, maiṁ ek hūn̐’ aisā upayog hī ( – ātmā hī) jāne, us upayogako ( – ātmāko) samayake jānanevāle mohake prati nirmam (mamatā rahit) kahate haiṁ .
Page 78 of 642
PDF/HTML Page 111 of 675
single page version
mānaṣṭaṁkotkīrṇaikajñāyakasvabhāvabhāvasya paramārthataḥ parabhāven bhāvayitumaśakyatvātkatamo‘pi na nām mam moho‘sti . kiṁcaitatsvayamev ca viśvaprakāśacaṁcuravikasvarānavaratapratāpasaṁpadā cicchaktimātreṇ svabhāvabhāven bhagavānātmaivāvabudhyate yatkilāhaṁ khalvekaḥ tataḥ samastadravyāṇāṁ paraspar- sādhāraṇāvagāhasya nivārayitumaśakyatvāt majjitāvasthāyāmapi dadhikhaṇḍāvasthāyāmiv parisphu ṭasvad- mānasvādabhedatayā mohaṁ prati nirmamatvo‘smi, sarvadaivātmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvāt . itītthaṁ bhāvakabhāvaviveko bhūtaḥ . bhāvak rūp honevāle pudgaladravyase racit moh merā kuch bhī nahīṁ lagatā, kyoṁki ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakasvabhāvabhāvakā paramārthase parake bhāv dvārā 1bhānā aśakya hai . aur yahān̐ svayamev, viśvako (samasta vastuoṁko) prakāśit karanemeṁ catur aur vikāsarūp aisī jisakī nirantar śāśvatī pratāpasampadā hai aise caitanyaśaktimātra svabhāvabhāvake dvārā, bhagavān ātmā hī jānatā hai ki — paramārthase maiṁ ek hūn̐ isalie, yadyapi samasta dravyoṁke paraspar sādhāraṇ avagāhakā ( – ekakṣetrāvagāhakā) nivāraṇ karanā aśakya honese merā ātmā aur jaṛ, śrīkhaṇḍakī bhāṁti, ekamek ho rahe haiṁ tathāpi, śrīkhaṇḍakī bhāṁti, spaṣṭa anubhavameṁ ānevāle svādake bhedake kāraṇ, maiṁ mohake prati nirmam hī hūn̐; kyoṁki sadaiv apane ekatvameṁ prāpta honese samay (ātmapadārtha athavā pratyek padārtha) jyoṁkā tyoṁ hī sthit rahatā hai . (dahī aur śakkar milānese śrīkhaṁḍ banatā hai usameṁ dahī aur śakkar ek jaise mālūm hote haiṁ tathāpi pragaṭarūp khaṭṭe-mīṭhe svādake bhedase bhinna-bhinna jāne jāte haiṁ; isīprakār dravyoṁke lakṣaṇabhedase jaṛ-cetanake bhinna-bhinna svādake kāraṇ jñāt hotā hai ki mohakarmake udayakā svād rāgādik hai vah caitanyake nijasvabhāvake svādase bhinna hī hai .) isaprakār bhāvakabhāv jo mohakā uday usase bhedajñān huā .
bhāvārtha : — yah mohakarma jaṛ pudgaladravya hai; usakā uday kaluṣ (malin) bhāvarūp hai; vah bhāv bhī, mohakarmakā bhāv honese, pudgalakā hī vikār hai . yah bhāvakakā bhāv jab is caitanyake upayogake anubhavameṁ ātā hai tab upayog bhī vikārī hokar rāgādirūp malin dikhāī detā hai . jab usakā bhedajñān ho ki ‘caitanyakī śaktikī vyakti to jñānadarśanopayogamātra hai aur yah kaluṣatā rāgadveṣamoharūp hai, vah dravyakarmarūp jaṛ pudgaladravyakī hai’, tab bhāvakabhāv jo dravyakarmarūp mohakā bhāv usase avaśya bhedabhāv hotā hai aur ātmā avaśya apane caitanyake anubhavarūp sthit hotā hai ..36..
1bhānā = bhāvyarūp karanā; banānā .
Page 79 of 642
PDF/HTML Page 112 of 675
single page version
(svāgatā) sarvataḥ svarasanirbharabhāvaṁ cetaye svayamahaṁ svamihaikam . nāsti nāsti mam kaścan mohaḥ śuddhacidghanamahonidhirasmi ..30..
evamev ca mohapadaparivartanen rāgadveṣakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovacanakāyaśrotra- cakṣurghrāṇarasanasparśanasūtrāṇi ṣoḍaś vyākhyeyāni . anayā diśānyānyapyūhyāni .
ṇatthi mam dhammaādī bujjhadi uvaog ev ahamekko .
ab is arthakā dyotak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ih ] is lokameṁ [ahaṁ ] maiṁ [svayaṁ ] svataḥ hī [ekaṁ svaṁ ] apane ek ātmasvarūpakā [cetaye ] anubhav karatā hūn̐ [sarvataḥ sva-ras-nirbhar-bhāvaṁ ] ki jo svarūp sarvataḥ apane nijarasarūp caitanyake pariṇamanase pūrṇa bhare hue bhāvavālā hai; isaliye [mohaḥ ] yāh moh [mam ] merā [kaścan nāsti nāsti ] kuch bhī nahīṁ lagatā arthāt isakā aur merā koī bhī sambandha nahīṁ hai . [śuddha-cid-ghan-mahaḥ-nidhiḥ asmi ] maiṁ to śuddha caitanyake samūharūp tejaḥpuṁjakā nidhi hūn̐ . (bhāvakabhāvake bhedase aisā anubhav kare .) .30.
isīprakār gāthāmeṁ jo ‘moh’ pad hai use badalakar, rāg, dveṣ, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vacan, kāy, śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan, sparśan — in solah padoṁke bhinna-bhinna solah gāthāsūtra vyākhyān karanā; aur isī upadeśase anya bhī vicār lenā .
ab jñeyabhāvake bhedajñānakā prakār kahate haiṁ : —
Page 80 of 642
PDF/HTML Page 113 of 675
single page version
amūni hi dharmādharmākāśakālapudgalajīvāntarāṇi svarasavijr̥mbhitānivāritaprasaraviśva- ghasmarapracaṇḍacinmātraśaktikavalitatayātyantamantarmagnānīvātmani prakāśamānāni ṭaṁkotkīrṇaikajñāyak- svabhāvatven tattvato‘ntastattvasya tadatiriktasvabhāvatayā tattvato bahistattvarūpatāṁ parityaktum- śakyatvānna nām mam santi . kiṁcaitatsvayamev ca nityamevopayuktastattvat evaikamanākulamātmānaṁ kalayan bhagavānātmaivāvabudhyate yatkilāhaṁ khalvekaḥ tataḥ saṁvedyasaṁvedakabhāvamātropajātetaretar- saṁvalane‘pi parisphu ṭasvadamānasvabhāvabhedatayā dharmādharmākāśakālapudgalajīvāntarāṇi prati
1gāthārtha : — [budhyate ] yah jāne ki [dharmādiḥ ] ‘yah dharma ādi dravya [mam nāsti ] mere kuch bhī nahīṁ lagate, [ekaḥ upayogaḥ ev ] ek upayog hī [aham ] maiṁ hūn̐ — [taṁ ] aisā jānaneko [samayasya vijñāyakāḥ ] siddhāntake athavā svaparake svarūparūp samayake jānanevāle [dharmanirmamatvaṁ ] dharmadravyake prati nirmamatva [bruvanti ] kahate haiṁ .
ṭīkā : — apane nijarasase jo pragaṭ huī hai, jisakā vistār anivār hai tathā samasta padārthoṁko grasit karanekā jisakā svabhāv hai aisī pracaṇḍa cinmātra śaktike dvārā grāsībhūt kiye jānese, māno atyanta antarmagna ho rahe hoṁ — jñānameṁ tadākār hokar ḍūb rahe hoṁ isaprakār ātmāmeṁ prakāśamān yah dharma, adharma, ākāś, kāl, pudgal aur anya jīv — ye samasta paradravya mere sambandhī nahīṁ haiṁ; kyoṁki ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakasvabhāvatvase paramārthataḥ antaraṅgatattva to maiṁ hūn̐ aur ve paradravya mere svabhāvase bhinna svabhāvavāle honese paramārthataḥ bāhyatattvarūpatāko choṛaneke liye asamartha haiṁ (kyoṁki ve apane svabhāvakā abhāv karake jñānameṁ praviṣṭa nahīṁ hote) . aur yahān̐ svayamev, (caitanyameṁ) nitya upayukta aur paramārthase ek, anākul ātmākā anubhav karatā huā bhagavān ātmā hī jānatā hai ki — maiṁ pragaṭ niścayase ek hī hūn̐ isalie, jñeyajñāyakabhāvamātrase utpanna paradravyoṁke sāth paraspar milan hone par bhī, pragaṭ svādameṁ ānevāle svabhāvake bhedake kāraṇ dharma, adharma, ākāś, kāl, pudgal aur anya jīvoṁke prati maiṁ nirmam hūn̐; kyoṁki sadā hī apane ekatvameṁ prāpta honese samay (ātmapadārtha athavā pratyek padārtha) jyoṁ kā tyoṁ hī sthit rahatā hai; (apane svabhāvako koī nahīṁ choṛatā) . isaprakār jñeyabhāvoṁse bhedajñān huā ..37..
1is gāthākā artha aisā bhī hotā hai : — ‘dharma ādi dravya mere nahīṁ haiṁ, maiṁ ek hūn̐’ aisā upayog hī jāne, us upayogako samayake jānanevāle dharma prati nirmam kahate haiṁ .
Page 81 of 642
PDF/HTML Page 114 of 675
single page version
nirmamatvo‘smi, sarvadaivātmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvāt . itītthaṁ jñeyabhāvaviveko bhūtaḥ .
svayamayamupayogo bibhradātmānamekam .
kr̥tapariṇatirātmārām ev pravr̥ttaḥ ..31..
athaivaṁ darśanajñānacāritrapariṇatasyāsyātmanaḥ kīdrak svarūpasaṁcetanaṁ bhavatītyāvedayannup- saṁharati — ahamekko khalu suddho daṁsaṇaṇāṇamaio sadārūvī .
yahān̐ isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [iti ] isaprakār pūrvoktarūpase bhāvak bhāv aur jñeyabhāvoṁse bhedajñān hone par [sarvaiḥ anyabhāvaiḥ sah viveke sati ] sarva anyabhāvoṁse jab bhinnatā huī tab [ayaṁ upayogaḥ ] yah upayog [svayaṁ ] svayaṁ hī [ekaṁ ātmānam ] apane ek ātmāko hī [bibhrat ] dhāraṇ karatā huā, [prakaṭitaparamārthaiḥ darśanajñānavr̥ttaiḥ kr̥tapariṇatiḥ ] jinakā paramārtha pragaṭ huā hai aise darśanajñānacāritrase jisane pariṇati kī hai aisā, [ātma-ārāme ev pravr̥ttaḥ ] apane ātmārūpī bāg (krīṛāvan)meṁ hī pravr̥tti karatā hai, anyatra nahīṁ jātā .
bhāvārtha : — sarva paradravyoṁse tathā unase utpanna hue bhāvoṁse jab bhed jānā tab upayogako ramaṇake liye apanā ātmā hī rahā, anya ṭhikānā nahīṁ rahā . isaprakār darśanajñānacāritrake sāth ekarūp huā vah ātmāmeṁ hī ramaṇ karatā hai aisā jānanā .31.
ab, isaprakār darśanajñānacāritrasvarūp pariṇat is ātmāko svarūpakā saṁcetan kaisā hotā hai yah kahate hue ācārya is kathanako sameṭate haiṁ : —
kuch anya vo merā tanik paramāṇumātra nahīṁ are ! ..38..
Page 82 of 642
PDF/HTML Page 115 of 675
single page version
yo hi nāmānādimohonmattatayātyantamapratibuddhaḥ san nirviṇṇen guruṇānavarataṁ prati- bodhyamānaḥ kathaṁcanāpi pratibudhya nijakaratalavinyastavismr̥tacāmīkarāvalokananyāyen parameśvar- mātmānaṁ jñātvā śraddhāyānucarya ca samyagekātmārāmo bhūtaḥ sa khalvahamātmātmapratyakṣaṁ cinmātraṁ jyotiḥ, samastakramākramapravartamānavyāvahārikabhāvaiḥ cinmātrākāreṇābhidyamānatvādekaḥ, nārakādi- jīvaviśeṣājīvapuṇyapāpāsravasaṁvaranirjarābandhamokṣalakṣaṇavyāvahārikanavatattvebhyaḥ ṭaṁkotkīrṇaikajñāyak- svabhāvabhāvenātyantaviviktatvāt śuddhaḥ, cinmātratayā sāmānyaviśeṣopayogātmakatānatikramaṇāddarśan- jñānamayaḥ, sparśarasagandhavarṇanimittasaṁvedanapariṇatatve‘pi sparśādirūpeṇ svayamapariṇamanāt paramārthataḥ sadaivārūpī, iti pratyagayaṁ svarūpaṁ saṁcetayamānaḥ pratapāmi . evaṁ pratapataśca mam bahirvicitra-
gāthārtha : — darśanajñānacāritrarūp pariṇat ātmā yah jānatā hai ki — [khalu ] niścayase [aham ] maiṁ [ekaḥ ] ek hūn̐, [śuddhaḥ ] śuddha hūn̐, [darśanajñānamayaḥ ] darśanajñānamay hūn̐, [sadā arūpī ] sadā arūpī hūn̐; [kiṁcit api anyat ] kiṁcitmātra bhī anya paradravya [paramāṇumātram api ] paramāṇumātra bhī [mam na api asti ] merā nahīṁ hai yah niścay hai .
ṭīkā : — jo, anādi moharūp ajñānase unmattatāke kāraṇ atyanta apratibuddha thā aur virakta guruse nirantar samajhāye jāne par jo kisī prakārase samajhakar, sāvadhān hokar, jaise koī (puruṣ) muṭṭhīmeṁ rakhe hue soneko bhūl gayā ho aur phi ra smaraṇ karake us soneko dekhe is nyāyase, apane parameśvar (sarva sāmarthyake dhārak) ātmāko bhūl gayā thā use jānakar, usakā śraddhān kar aur usakā ācaraṇ karake ( – usameṁ tanmay hokar) jo samyak prakārase ek ātmārām huā, vah maiṁ aisā anubhav karatā hūn̐ ki – maiṁ caitanyamātra jyotirūp ātmā hūn̐ ki jo mere hī anubhavase pratyakṣa jñāt hotā hai; cinmātra ākārake kāraṇ maiṁ samasta kramarūp tathā akramarūp pravartamān vyāvahārik bhāvoṁse bhedarūp nahīṁ hotā, isaliye maiṁ ek hūn̐; nārak ādi jīvake viśeṣ, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha aur mokṣasvarūp jo vyāvahārik nav tattva haiṁ unase, ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakasvabhāvarūp bhāvake dvārā, atyanta bhinna hūn̐, isaliye maiṁ śuddha hūn̐; cinmātra honese sāmānya-viśeṣ upayogātmakatākā ullaṁghan nahīṁ karatā, isaliye maiṁ darśanajñānamay hūn̐; sparśa, ras, gaṁdh, varṇa jisakā nimitta hai aise saṁvedanarūp pariṇamit hone par bhī sparśādirūp svayaṁ pariṇamit nahīṁ huā, isaliye paramārthase maiṁ sadā hī
Page 83 of 642
PDF/HTML Page 116 of 675
single page version
svarūpasampadā viśve parisphu ratyapi na kiṁcanāpyanyatparamāṇumātramapyātmīyatven pratibhāti yadbhāvakatven jñeyatven caikībhūy bhūyo mohamudbhāvayati, svarasat evāpunaḥprādurbhāvāy samūlaṁ mohamunmūlya mahato jñānodyotasya prasphu ritatvāt .
ālokamucchalati śāntarase samastāḥ .
arūpī hūn̐ . isaprakār sabase bhinna aise svarūpakā anubhav karatā huā yah maiṁ pratāpavanta rahā . isaprakār pratāpavanta vartate hue aise mujhe, yadyapi (mujhase) bāhya anek prakārakī svarūp- sampadāke dvārā samasta paradravya sphu rāyamān haiṁ tathāpi, koī bhī paradravya paramāṇumātra bhī mujharūp bhāsate nahīṁ ki jo mujhe bhāvakarūp tathā jñeyarūpase mere sāth hokar punaḥ moh utpanna kareṁ; kyoṁki nijarasase hī mohako mūlase ukhāṛakar — punaḥ aṁkurit na ho isaprakār nāś karake, mahān jñānaprakāś mujhe pragaṭ huā hai .
bhāvārtha : — ātmā anādi kālase mohake udayase ajñānī thā, vah śrī guruoṁke upadeśase aur sva-kālalabdhise jñānī huā tathā apane svarūpako paramārthase jānā ki maiṁ ek hūn̐, śuddha hūn̐, arūpī hūn̐, darśanajñānamay hūn̐ . aisā jānanese mohakā samūl nāś ho gayā, bhāvakabhāv aur jñeyabhāvase bhedajñān huā, apanī svarūpasaṁpadā anubhavameṁ āī; tab phi ra punaḥ moh kaise utpanna ho sakatā hai ? nahīṁ ho sakatā ..38..
ab, aisā jo ātmānubhav huā usakī mahimā kahakar ācāryadev preraṇārūp kāvya kahate haiṁ ki — aise jñānasvarūp ātmāmeṁ samasta lok nimagna ho jāo : —
ślokārtha : — [eṣaḥ bhagavān avabodhasindhuḥ ] yah jñānasamudra bhagavān ātmā [vibhram- tiraskariṇīṁ bhareṇ āplāvya ]ivabhramarūpī āṛī cādarako samūlatayā ḍūbokar (dūr karake) [pronmagnaḥ ] svayaṁ sarvāṁg pragaṭ huā hai; [amī samastāḥ lokāḥ ] isaliye ab yah samasta lok [śāntarase ] usake śānta rasameṁ [samam ev ] ek sāth hī [nirbharam ] atyanta [majjantu ] magna ho jāo, ki jo śānta ras [ālokam ucchalati ] samasta lok paryanta uchal rahā hai .
bhāvārtha : — jaise samudrake āṛe kuch ā jāye to jal dikhāī nahīṁ detā aur jab vah āṛ dūr ho jātī hai tab jal pragaṭ hotā hai; vah pragaṭ hone par, logoṁko preraṇā yogya hotā hai ki ‘is jalameṁ sabhī log snān karo’; isīprakār yah ātmā vibhramase ācchādit thā tab
Page 84 of 642
PDF/HTML Page 117 of 675
single page version
pronmagna eṣ bhagavānavabodhasindhuḥ ..32..
usakā svarūp dikhāī nahīṁ detā thā; ab vibhram dūr ho jānese yathāsvarūp (jyoṁkā tyoṁ svarūp) pragaṭ ho gayā; isalie ‘ab usake vītarāg vijñānarūp śāntarasameṁ ek hī sāth sarva lok magna hoo’ isaprakār ācāryadevane preraṇā kī hai . athavā isakā artha yah bhī hai ki jab ātmākā ajñān dūr hotā hai tab kevalajñān pragaṭ hotā hai aur kevalajñān pragaṭ hone par samasta lokameṁ rahanevāle padārtha ek hī samay jñānameṁ jhalakate haiṁ use samasta lok dekho .32.
isaprakār is samayaprābhr̥tagranthakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ ṭīkākārane pūrvaraṅgasthal kahā .
yahān̐ ṭīkākārakā yah āśay hai ki is granthako alaṅkārase nāṭakarūpameṁ varṇan kiyā hai . nāṭakameṁ pahale raṅgabhūmi racī jātī hai . vahān̐ dekhanevāle nāyak tathā sabhā hotī hai aur nr̥tya (nāṭay, nāṭak) karanevāle hote haiṁ jo vividh prakārake svāṁg racate haiṁ tathā śrr̥ṅgārādik āṭh rasoṁkā rūp dikhalāte haiṁ . vahān̐ śrr̥ṁgār, hāsya, raudra, karuṇā, vīr, bhayānak, bībhatsa aur adbhut — yah āṭh ras laukik ras haiṁ; nāṭakameṁ inhīṁkā adhikār hai . navavān̐ śāntaras hai jo ki alaukik hai; nr̥tyameṁ usakā adhikār nahīṁ hai . in rasoṁke sthāyī bhāv, sāttvik bhāv, anubhāvī bhāv, vyabhicārī bhāv aur unakī dr̥ṣṭi ādikā varṇan rasagranthoṁmeṁ hai vahān̐se jān lenā . sāmānyatayā rasakā yah svarūp hai ki jñānameṁ jo jñey āyā usameṁ jñān tadākār ho jāy, usameṁ puruṣakā bhāv līn ho jāy aur anya jñeyakī icchā nahīṁ rahe so ras hai . un āṭh rasoṁkā rūp nr̥tyameṁ nr̥tyakār batalāte haiṁ; aur unakā varṇan karate hue kavīśvar jab anya rasako anya rasake samān kar bhī varṇan karate haiṁ tab anya rasakā anya ras aṅgabhūt honese tathā anyabhāv rasoṁkā aṅga honese, rasavat ādi alaṅkārase use nr̥tyarūpameṁ varṇan kiyā jātā hai .
yahān̐ pahale raṁgabhūmisthal kahā . vahān̐ dekhanevāle to samyagdr̥ṣṭi puruṣ haiṁ aur anya mithyādr̥ṣṭi puruṣoṁkī sabhā hai, unako dikhalāte haiṁ . nr̥tya karanevāle jīv-ajīv padārtha haiṁ aur donoṁkā ekapanā, kartākarmapanā ādi unake svāṁg haiṁ . unameṁ ve paraspar anekarūp hote haiṁ, — āṭh rasarūp hokar pariṇaman karate haiṁ, so vah nr̥tya hai . vahān̐ samyagdr̥ṣṭi darśak jīv-ajīvake bhinna svarūpako jānatā hai; vah to in sab svāṁgoṁko karmakr̥t jānakar śānta rasameṁ hī magna hai aur mithyādr̥ṣṭi jīv-ajīvakā bhed nahīṁ jānate, isaliye ve in svāṁgoṁko hī yathārtha jānakar usameṁ līn ho jāte haiṁ . unheṁ samyagdr̥ṣṭi yathārtha svarūp batalākar, unakā bhram miṭākar, unheṁ
Page 85 of 642
PDF/HTML Page 118 of 675
single page version
iti śrīsamayasāravyākhyāyāmātmakhyātau pūrvaraṁgaḥ samāptaḥ . śāntarasameṁ līn karake samyagdr̥ṣṭi banātā hai . usakī sūcanārūpameṁ raṁgabhūmike antameṁ ācāryane ‘majjantu’ ityādi is ślokakī racanā kī hai . vah, ab jīv-ajīvake svāṁgakā varṇan kareṁge isakā sūcak hai aisā āśay pragaṭ hotā hai . isaprakār yahān̐ tak raṁgabhūmikā varṇan kiyā hai .
isaprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrīsamayasār paramāgamakī (śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit) ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ pūrvaraṅga samāpta huā .
Page 86 of 642
PDF/HTML Page 119 of 675
single page version
dhīrodāttamanākulaṁ vilasati jñānaṁ mano hlādayat ..33..
ab jīvadravya aur ajīvadravya — ve donoṁ ek hokar raṁgabhūmimeṁ praveś karate haiṁ .
isake prārambhameṁ maṁgalake āśayase (kāvya dvārā) ācāryadev jñānakī mahimā karate haiṁ ki sarva vastuoṁko jānanevālā yah jñān hai vah jīv-ajīvake sarva svāṁgoṁko bhalībhānti pahicānatā hai . aisā (sabhī svāṁgoṁko jānanevālā) samyagjñān pragaṭ hotā hai — is artharūp kāvya ka hate haiṁ : —
ślokārtha : — [jñānaṁ ] jñān hai vah [mano hlādayat ] manako ānandarūp karatā huā [vilasati ] pragaṭ hotā hai . vah [pārṣadān ] jīv-ajīvake svāṁgako dekhanevāle mahāpuruṣoṁko [jīv-ajīv-vivek-puṣkal-dr̥śā ] jīv-ajīvake bhedako dekhanevālī ati ujjval nirdoṣ dr̥ṣṭike dvārā [pratyāyayat ] bhinna dravyakī pratīti utpanna kar rahā hai . [āsaṁsār-nibaddha-bandhan -vidhi-dhvaṁsāt ] anādi saṁsārase jinakā bandhan dr̥rḥ bandhā huā hai aise jñānāvaraṇādi karmoṁke nāśase [viśuddhaṁ ] viśuddha huā hai, [sphu ṭat ] sphu ṭa huā hai — jaise phū lakī kalī khilatī hai usīprakār vikāsarūp hai . aur [ātma-ārāmam ] usakā ramaṇ karanekā krīṛāvan ātmā hī hai, arthāt usameṁ ananta jñeyoṁke ākār ā kar jhalakate haiṁ tathāpi vah svayaṁ apane svarūpameṁ hī ramatā hai; [anantadhām ] usakā prakāś ananta hai; aur vah [adhyakṣeṇ mahasā nitya-uditaṁ ] pratyakṣa tejase nitya udayarūp hai . tathā vah [dhīrodāttam ] dhīr hai, udātta (ucca) hai aur isīlie [anākulaṁ ] anākul hai — sarva icchāoṁse rahit nirākul hai . (yahān̐ dhīr, udātta, anākul — yah tīn
Page 87 of 642
PDF/HTML Page 120 of 675
single page version
bhāvārtha : — yah jñānakī mahimā kahī . jīv-ajīv ek hokar raṁgabhūmimeṁ praveś karate haiṁ unheṁ yah jñān hī bhinna jānatā hai . jaise nr̥tyameṁ koī svāṁg dharakar āye aur use jo yathārtharūpameṁ jān le (pahicān le) to vah svāṁgakartā use namaskār karake apane rūpako jaisā kā taisā hī kar letā hai usīprakār yahān̐ bhī samajhanā . aisā jñān samyagdr̥ṣṭi puruṣoṁko hotā hai; mithyādr̥ṣṭi is bhedako nahīṁ jānate .33.
ab jīv-ajīvakā ekarūp varṇan karate haiṁ : —
‘hai karma, adhyavasān hī jīv’ yoṁ hi vo kathanī kare ..39..
usako hī māne ātamā, aru anya ko nokarmako ! ..40..
ko tīvramandaguṇoṁ sahit karmoṁhike anubhāgako ! ..41..
ko karmake saṁyogase abhilāṣ ātmākī kareṁ ..42..