Page 88 of 642
PDF/HTML Page 121 of 675
single page version
gāthārtha : — [ātmānam ajānantaḥ ] ātmāko na jānate hue [parātmavādinaḥ ] parako ātmā kahanevāle [kecit mūḍhāḥ tu ] koī mūrḥ, mohī, ajñānī to [adhyavasānaṁ ] adhyavasānako [tathā ca ] aur koī [karma ] karmako [jīvam prarūpayanti ] jīv kahate haiṁ . [apare ] anya koī [adhyavasāneṣu ] adhyavasānoṁmeṁ [tīvramandānubhāgagaṁ ] tīvramanda anubhāgagatako [jīvaṁ manyante ] jīv mānate haiṁ [tathā ] aur [apare ] dūsare koī [nokarma api ca ] nokarmako [jīvaḥ iti ] jīv mānate haiṁ . [apare ] anya koī [karmaṇaḥ udayaṁ ] karmake udayako [jīvam ] jīv mānate haiṁ, koī ‘[yaḥ ] jo [tīvratvamandatvaguṇābhyāṁ ] tīvramandatārūp guṇoṁse bhedako prāpta hotā hai [saḥ ] vah [jīvaḥ bhavati ] jīv hai’ isaprakār [karmānubhāgam ] karmake anubhāgako [icchanti ] jīv icchate haiṁ ( – mānate haiṁ) . [kecit ] koī [jīvakarmobhayaṁ ] jīv aur karma [dve api khalu ] donoṁ mile hueko hī [jīvam icchanti ] jīv mānate haiṁ [tu ] aur [apare ] anya koī [ karmaṇāṁ saṁyogen ] karmake saṁyogase hī [jīvam icchanti ] jīv mānate haiṁ . [evaṁvidhāḥ ] isaprakārake tathā [bahuvidhāḥ ] anya bhī anek prakārake [durmedhasaḥ ] durbuddhi-
Page 89 of 642
PDF/HTML Page 122 of 675
single page version
ih khalu tadasādhāraṇalakṣaṇākalanātklībatvenātyantavimūḍhāḥ santastāttvikamātmān- majānanto bahavo bahudhā paramapyātmānamiti pralapanti . naisargikarāgadveṣakalmāṣit- madhyavasānamev jīvastathāvidhādhyavasānāt aṁgārasyev kārṣṇyādatiriktatvenānyasyānup- labhyamānatvāditi kecit . anādyanantapūrvāparībhūtāvayavaikasaṁsaraṇakriyārūpeṇ krīḍatkarmaiv jīvaḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kecit . tīvramandānubhavabhidyamānaduraṁt- rāgarasanirbharādhyavasānasaṁtān ev jīvastato‘tiriktasyānyasyānupalabhyamānatvāditi kecit . navapurāṇāvasthādibhāven pravartamānaṁ nokarmaiv jīvaḥ śarīrādatiriktatvenānyasyānu- palabhyamānatvāditi kecit . viśvamapi puṇyapāparūpeṇākrāman karmavipāk ev jīvaḥ śubhāśubhabhāvādatiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kecit . sātāsātarūpeṇābhi- vyāptasamastatīvramandatvaguṇābhyāṁ bhidyamānaḥ karmānubhav ev jīvaḥ sukhaduḥkhātiriktatve- mithyādr̥ṣṭi jīv [param ] parako [ātmānaṁ ] ātmā [vadanti ] kahate haiṁ . [te ] unheṁ [niścayavādibhiḥ ] niścayavādiyoṁne ( — satyārthavādiyoṁne) [paramārthavādinaḥ ] paramārthavādī ( — satyārthavaktā) [na nirdiṣṭāḥ ] nahīṁ kahā hai .
ṭīkā : — is jagatameṁ ātmākā asādhāraṇ lakṣaṇ na jānaneke kāraṇ napuṁsakatāse atyanta vimūrḥ hote hue, tāttvik (paramārthabhūt) ātmāko na jānanevāle bahutase ajñānī jan anek prakārase parako bhī ātmā kahate haiṁ, bakate haiṁ . koī to aisā kahate haiṁ ki svābhāvik arthāt svayamev utpanna hue rāg-dveṣake dvārā malin jo adhyavasān (arthāt mithyā abhiprāy yukta vibhāvapariṇām) vah hī jīv hai, kyoṁki jaise kālepanase anya alag koī koyalā dikhāī nahīṁ detā usīprakār tathāvidh adhyavasānase bhinna anya koī ātmā dikhāī nahīṁ detā .1. koī kahate haiṁ ki anādi jisakā pūrva avayav hai aur ananta jisakā bhaviṣyakā avayav hai aisī ek saṁsaraṇarūp (bhramaṇarūp) jo kriyā hai usarūpase krīṛā karatā huā karma hī jīv hai, kyoṁki karmase bhinna anya koī jīv dikhāī nahīṁ detā .2. koī kahate haiṁ ki tīvra-manda anubhavase bhedarūp honevāle, duranta (jisakā anta dūr hai aisā) rāgarūp rasase bhare hue adhyavasānoṁkī santati (paripāṭī) hī jīv hai, kyoṁki usase anya alag koī jīv dikhāī nahīṁ detā .3. koī kahate haiṁ ki naī aur purānī avasthā ityādi bhāvase pravartamān nokarma hī jīv hai, kyoṁki śarīrase anya alag koī jīv dikhāī nahīṁ detā .4. koī yah kahate haiṁ ki samasta lokako puṇyapāparūpase vyāpta karatā huā karmakā vipāk hī jīv hai, kyoṁki śubhāśubh bhāvase anya alag koī jīv dikhāī nahīṁ detā .5. koī
Page 90 of 642
PDF/HTML Page 123 of 675
single page version
nānyasyānupalabhyamānatvāditi kecit . majjitāvadubhayātmakatvādātmakarmobhayamev jīvaḥ kārtsnyataḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kecit . arthakriyāsamarthaḥ karmasaṁyog ev jīvaḥ karmasaṁyogātkhaṭvāyā iv aṣṭakāṣṭhasaṁyogādatiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kecit . evamevaṁprakārā itare‘pi bahuprakārāḥ paramātmeti vyapadiśanti durmedhasaḥ, kintu na te paramārthavādibhiḥ paramārthavādin iti nirdiśyante .
kutaḥ — kahate haiṁ ki sātā-asātārūpase vyāpta samasta tīvramandatvaguṇoṁse bhedarūp honevālā karmakā anubhav hī jīv hai, kyoṁki sukhaḥdukhase anya alag koī jīv dikhāī nahīṁ detā .6. koī kahate haiṁ ki śrīkhaṇḍakī bhān̐ti ubhayarūp mile hue ātmā aur karma, donoṁ milakar hī jīv haiṁ, kyoṁki sampūrṇatayā karmoṁse bhinna alag koī jīv dikhāī nahīṁ detā .7. koī kahate haiṁ ki arthakriyāmeṁ (prayojanabhūt kriyāmeṁ) samartha aisā jo karmakā saṁyog vah hī jīv hai, kyoṁki jaise āṭh lakaṛiyoṁke saṁyogase bhinna alag koī palaṁg dikhāī nahīṁ detā isī prakār karmoṁke saṁyogase anya alag koī jīv dikhāī nahīṁ detā . (āṭh lakaṛiyāṁ milakar palaṁg banā tab vah arthakriyāmeṁ samartha huā; isīprakār yahān̐ bhī jānanā .) .8. isaprakār āṭh prakār to yah kahe aur aise aise anya bhī anek prakārake durbuddhi (vividh prakārase) parako ātmā kahate haiṁ; parantu paramārthake jñātā unheṁ satyārthavādī nahīṁ kahate .
bhāvārtha : — jīv-ajīv donoṁ anādikālase ekakṣetrāvagāhasaṁyogarūpase mile hue haiṁ, aur anādikālase hī pudgalake saṁyogase jīvakī anek vikārasahit avasthāyeṁ ho rahī haiṁ . paramārthadr̥ṣṭise dekhane par, jīv to apane caitanyatva ādi bhāvoṁko nahīṁ choṛatā aur pudgal apane mūrtik jaṛatva ādiko nahīṁ choṛatā . parantu jo paramārthako nahīṁ jānate ve saṁyogase hue bhāvoṁko hī jīv kahate haiṁ; kyoṁki paramārthase jīvakā svarūp pudgalase bhinna sarvajñako dikhāī detā hai tathā sarvajñakī paramparāke āgamase jānā jā sakatā hai, isaliye jinake matameṁ sarvajña nahīṁ haiṁ ve apanī buddhise anek kalpanāyeṁ karake kahate haiṁ . unameṁse vedāntī, mīmāṁsak, sāṁkhya, yog, bauddha, naiyāyik, vaiśeṣik, cārvāk ādi matoṁke āśay lekar āṭh prakār to pragaṭ kahe haiṁ; aur anya bhī apanī-apanī buddhise anek kalpanāyeṁ karake anek prakārase kahate haiṁ so kahān̐ tak kahā jāye ?.39 se 43..
aisā kahanevāle satyārthavādī kyoṁ nahīṁ haiṁ so kahate haiṁ : —
Page 91 of 642
PDF/HTML Page 124 of 675
single page version
yataḥ ete‘dhyavasānādayaḥ samastā ev bhāvā bhagavadbhirviśvasākṣibhirarhadbhiḥ pudgaladravyapariṇāmamayatven prajñaptāḥ santaścaitanyaśūnyātpudgaladravyādatiriktatven prajñāpyamānaṁ caitanyasvabhāvaṁ jīvadravyaṁ bhavituṁ notsahante; tato na khalvāgamayuktisvānubhavairbādhitapakṣatvātta- dātmavādinaḥ paramārthavādinaḥ . etadev sarvajñavacanaṁ tāvadāgamaḥ . iyaṁ tu svānubhavagarbhitā yuktiḥ — na khalu naisargikarāgadveṣakalmāṣitamadhyavasānaṁ jīvaḥ tathāvidhādhyavasānāt kārtasvarasyev śyāmikāyā atiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalvanā-
sab kevalījin bhāṣiyā, kis rīt jīv kaho unheṁ ? 44..
gāthārtha : — [ete ] yah pūrvakathit adhyavasān ādi [sarve bhāvāḥ ] bhāv haiṁ ve sabhī [pudgaladravyapariṇāmaniṣpannāḥ ] pudgaladravyake pariṇāmase utpanna hue haiṁ isaprakār [kevalijinaiḥ ] kevalī sarvajña jinendradevoṁne [bhaṇitāḥ ] kahā hai [te ] unheṁ [jīvaḥ iti ] jīv aisā [kathaṁ ucyante ] kaise kahā jā sakatā hai ?
ṭīkā : — yah samasta hī adhyavasānādi bhāv, viśvake (samasta padārthoṁke) sākṣāt dekhanevāle bhagavān (vītarāg sarvajña) arahaṁtadevoṁke dvārā pudgaladravyake pariṇāmamay kahe gaye haiṁ isaliye, ve caitanyasvabhāvamay jīvadravya honeke liye samartha nahīṁ haiṁ ki jo jīvadravya caitanyabhāvase śūnya aise pudgaladravyase atirikta (bhinna) kahā gayā hai; isaliye jo in adhyavasānādikako jīv kahate haiṁ ve vāstavameṁ paramārthavādī nahīṁ haiṁ; kyoṁki āgam, yukti aur svānubhavase unakā pakṣa bādhit hai . usameṁ, ‘ve jīv nahīṁ haiṁ ’ yah sarvajñakā vacan hai vah to āgam hai aur vah (nimnokta) svānubhavagarbhit yukti hai : — svayamev utpanna hue rāg-dveṣake dvārā malin adhyavasān haiṁ ve jīv nahīṁ hai; kyoṁki, kālimāse bhinna suvarṇakī bhāṁti, tathāvidh adhyavasānase bhinna anya citsvabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ
Page 92 of 642
PDF/HTML Page 125 of 675
single page version
dyanantapūrvāparībhūtāvayavaikasaṁsaraṇalakṣaṇakriyārūpeṇ krīḍatkarmaiv jīvaḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalu tīvramandānubhavabhidyamānadurantarāgaras- nirbharādhyavasānasantāno jīvastato‘tiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhya- mānatvāt . na khalu navapurāṇāvasthādibheden pravartamānaṁ nokarma jīvaḥ śarīrādatiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalu viśvamapi puṇyapāparūpeṇākrāman karmavipāko jīvaḥ śubhāśubhabhāvādatiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhya- mānatvāt . na khalu sātāsātarūpeṇābhivyāptasamastatīvramandatvaguṇābhyāṁ bhidyamānaḥ karmānubhavo jīvaḥ sukhaduḥkhātiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalu majjitāv- dubhayātmakatvādātmakarmobhayaṁ jīvaḥ kārtsnyataḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ upalabhyamān hai arthāt ve caitanyabhāvako pratyakṣa bhinna anubhav karate haiṁ .1. anādi jisakā pūrva avayav hai aur ananta jisakā bhaviṣyakā avayav hai aisī ek saṁsaraṇarūp kriyāke rūpameṁ krīṛā karatā huā karma bhī jīv nahīṁ hai; kyoṁki karmase bhinna anya caitanyabhāvasvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān hai arthāt ve usakā pratyakṣa anubhav karate haiṁ .2. tīvra-manda anubhavase bhedarūp honevāle, duranta rāgarasase bhare hue adhyavasānoṁkī saṁtati bhī jīv nahīṁ hai; kyoṁki us saṁtatise bhinna anya caitanyabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān hai arthāt ve usakā pratyakṣa anubhav karate haiṁ .3. naī-purānī avasthādikake bhedase pravartamān nokarma bhī jīv nahīṁ hai; kyoṁki śarīrase bhinna anya caitanyasvabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān hai arthāt ve use pratyakṣa anubhav karate haiṁ .4. samasta jagatako puṇya-pāparūpase vyāpta karatā karmavipāk bhī jīv nahīṁ hai; kyoṁki śubhāśubh bhāvase bhinna anya caitanyasvabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān hai arthāt ve svayaṁ usakā pratyakṣa anubhav karate haiṁ .5. sātā-asātārūpase vyāpta samasta tīvramandatārūp guṇoṁke dvārā bhedarūp honevālā karmakā anubhav bhī jīv nahīṁ hai; kyoṁki sukh-duḥkhase bhinna anya caitanyasvabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān hai arthāt ve svayaṁ usakā pratyakṣa anubhav karate haiṁ .6. śrīkhaṇḍakī bhān̐ti ubhayātmakarūpase mile hue ātmā aur karma donoṁ milakar bhī jīv nahīṁ haiṁ; kyoṁki sampūrṇatayā karmoṁse bhinna anya caitanyasvabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān haiṁ arthāt ve svayaṁ usakā pratyakṣa anubhav karate haiṁ .7. arthakriyāmeṁ samartha karmakā saṁyog bhī jīv nahīṁ hai kyoṁki, āṭh lakaṛiyoṁke saṁyogase (- palaṁgase) bhinna palaṁg par sonevāle puruṣakī bhāṁti, karmasaṁyogase bhinna anya caitanyasvabhāvarūp jīv bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān hai arthāt ve svayaṁ usakā pratyakṣa anubhav karate
Page 93 of 642
PDF/HTML Page 126 of 675
single page version
svayamupalabhyamānatvāt . na khalvarthakriyāsamarthaḥ karmasaṁyogo jīvaḥ karmasaṁyogāt khaṭvāśāyinaḥ puruṣasyevāṣṭakāṣṭhasaṁyogādatiriktatvenānyasya citsvabhāvasya vivecakaiḥ svayamupalabhyamānatvāditi .
svayamapi nibhr̥taḥ san paśya ṣaṇmāsamekam .
nanu kimanupalabdhirbhāti kiṁcopalabdhiḥ ..34..
bhāvārtha : — caitanyasvabhāvarūp jīv, sarva parabhāvoṁse bhinna, bhedajñāniyoṁke gocar haiṁ; isalie ajñānī jaisā mānate haiṁ vaisā nahīṁ hai ..44..
yahān̐ pudgalase bhinna ātmākī upalabdhike prati virodh karanevāle ( – pudgalako hī ātmā jānanevāle) puruṣako (usake hitarūp ātmaprāptikī bāt kahakar) miṭhāsapūrvak (aur samabhāvase) hī isaprakār upadeś karanā yah kāvyameṁ batalāte haiṁ : —
ślokārtha : — he bhavya ! tujhe [apareṇ ] anya [akārya-kolāhalen ] vyartha hī kolāhal karanese [kim ] kyā lābh hai ? tū [viram ] is kolāhalase virakta ho aur [ekam ] ek caitanyamātra vastuko [svayam api ] svayaṁ [nibhr̥taḥ san ] niścal līn hokar [paśya ṣaṇmāsam ] dekh; aisā chah mās abhyās kar aur dekh ki aisā karanese [hr̥day- sarasi ] apane hr̥dayasarovarameṁ, [pudgalāt bhinnadhāmnaḥ ] jisakā tej-pratāp-prakāś pudgalase bhinna hai aise us [puṁsaḥ ] ātmākī [nanu kim anupalabdhiḥ bhāti ] prāpti nahīṁ hotī hai [kiṁ ca upalabdhiḥ ] yā hotī hai ?
bhāvārtha : — yadi apane svarūpakā abhyās kare to usakī prāpti avaśya hotī hai; yadi paravastu ho to usakī to prāpti nahīṁ hotī . apanā svarūp to vidyamān hai, kintu use bhūl rahā hai; yadi sāvadhān hokar dekhe to vah apane nikaṭ hī hai . yahān̐ chah māsake abhyāsakī bāt kahī hai isakā artha yah nahīṁ samajhanā cāhie ki itanā hī samay lagegā . usakī prāpti to antarmuhūrtamātrameṁ hī ho sakatī hai, parantu yadi śiṣyako bahut kaṭhin mālūm
Page 94 of 642
PDF/HTML Page 127 of 675
single page version
aṭṭhavihaṁ pi ya kammaṁ savvaṁ poggalamayaṁ jiṇā beṁti .
adhyavasānādibhāvanirvartakamaṣṭavidhamapi ca karma samastamev pudgalamayamiti kil sakalajña- jñaptiḥ . tasya tu yadvipākakāṣṭhāmadhirūḍhasya phalatvenābhilapyate tadanākulatvalakṣaṇasaukhyākhyātma- svabhāvavilakṣaṇatvātkil duḥkham . tadantaḥpātin ev kilākulatvalakṣaṇā adhyavasānādibhāvāḥ . hotā ho to usakā niṣedh kiyā hai . yadi samajhanemeṁ adhik kāl lage to chah māsase adhik nahīṁ lagegā; isalie anya niṣprayojan kolāhalakā tyāg karake isameṁ lag jānese śīghra hī svarūpakī prāpti ho jāyagī aisā upadeś hai .34.
ab śiṣya pūchatā hai ki in adhyavasānādi bhāvoṁko jīv nahīṁ kahā, anya caitanyasvabhāvako jīv kahā; to yah bhāv bhī caitanyake sāth sambandha rakhanevāle pratibhāsit hote haiṁ, (ve caitanyake atirikta jaṛake to dikhāī nahīṁ dete) tathāpi unheṁ pudgalake svabhāv kyoṁ kahā ? usake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
paripākameṁ jis karmakā phal duḥkh nām prasiddha hai ..45..
gāthārtha : — [aṣṭavidham api ca ] āṭhoṁ prakārakā [karma ] karma [sarvaṁ ] sab [pudgalamayaṁ ] pudgalamay hai aisā [jināḥ ] jinendrabhagavān sarvajñadev [bruvanti ] kahate haiṁ — [yasya vipacyamānasya ] jis pakva hokar udayameṁ ānevāle karmakā [phalaṁ ] phal [tat ] prasiddha [duḥkham ] duḥkh hai [iti ucyate ] aisā kahā hai .
ṭīkā : — adhyavasānādi samasta bhāvoṁko utpanna karanevālā jo āṭhoṁ prakārakā jñānāvaraṇādi karma hai vah sabhī pudgalamay hai aisā sarvajñakā vacan hai . vipākakī maryādāko prāpta us karmake phalarūpase jo kahā jātā hai vah (arthāt karmaphal), anākulatālakṣaṇ — sukhanāmak ātmasvabhāvase vilakṣaṇ hai isalie, duḥkh hai . us duḥkhameṁ hī ākulatālakṣaṇ adhyavasānādi bhāv
Page 95 of 642
PDF/HTML Page 128 of 675
single page version
tato na te cidanvayavibhrame‘pyātmasvabhāvāḥ, kintu pudgalasvabhāvāḥ .
sarve evaite‘dhyavasānādayo bhāvāḥ jīvā iti yadbhagavadbhiḥ sakalajñaiḥ prajñaptaṁ tadabhūtārthasyāpi vyavahārasyāpi darśanam . vyavahāro hi vyavahāriṇāṁ mlecchabhāṣev mlecchānāṁ paramārthapratipādakatvād- paramārtho‘pi tīrthapravr̥ttinimittaṁ darśayituṁ nyāyya ev . tamantareṇ tu śarīrājjīvasya paramārthato samāviṣṭa ho jāte haiṁ; isaliye, yadyapi ve caitanyake sāth sambandha honekā bhram utpanna karate haiṁ tathāpi, ve ātmasvabhāv nahīṁ haiṁ, kintu pudgalasvabhāv haiṁ .
bhāvārtha : — jab karmoday ātā hai tab yah ātmā duḥkharūp pariṇamit hotā hai aur duḥkharūp bhāv hai vah adhyavasān hai, isaliye duḥkharūp bhāvameṁ ( – adhyavasānameṁ) cetanatākā bhram utpanna hotā hai . paramārthase duḥkharūp bhāv cetan nahīṁ hai, karmajanya hai isaliye jaṛ hī hai ..45..
ab praśna hotā hai ki yadi adhyavasānādi bhāv haiṁ ve pudgalasvabhāv haiṁ to sarvajñake āgamameṁ unheṁ jīvarūp kyoṁ kahā gayā hai ? usake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate haiṁ : —
ye sarva adhyavasān ādik bhāvako jan̐h jiv kahe ..46..
gāthārtha : — [ete sarve ] yah sab [adhyavasānādayaḥ bhāvāḥ ] adhyavasānādi bhāv [jīvāḥ ] jīv haiṁ isaprakār [jinavaraiḥ ] jinavaroṁne [upadeśaḥ varṇitaḥ ] jo upadeś diyā hai so [vyavahārasya darśanam ] vyavahāranay dikhāyā hai .
ṭīkā : — yah sab hī adhyavasānādi bhāv jīv haiṁ aisā jo bhagavān sarvajñadevoṁne kahā hai vah, yadyapi vyavahāranay abhūtārtha hai tathāpi, vyavahāranayako bhī batāyā hai; kyoṁki jaise mlecchabhāṣā mlecchoṁko vastusvarūp batalātī hai usīprakār vyavahāranay vyavahārī jīvoṁko
Page 96 of 642
PDF/HTML Page 129 of 675
single page version
bhedadarśanāttrasasthāvarāṇāṁ bhasman iv niḥśaṁk mupamardanen hiṁsā‘bhāvādbhavatyev bandhasyābhāvaḥ . tathā raktadviṣṭavimūḍho jīvo badhyamāno mocanīy iti rāgadveṣamohebhyo jīvasya paramārthato bhedadarśanen mokṣopāyaparigrahaṇābhāvāt bhavatyev mokṣasyābhāvaḥ .
rāyā hu ṇiggado tti ya eso balasamudayassa ādeso .
vavahāreṇ du vuccadi tatthekko ṇiggado rāyā ..47.. paramārthakā kahanevālā hai isalie, aparamārthabhūt hone par bhī, dharmatīrthakī pravr̥tti karaneke lie (vyavahāranay) batalānā nyāyasaṅgat hī hai . parantu yadi vyavahāranay na batāyā jāye to, paramārthase ( – niścayanayase) jīv śarīrase bhinna batāye jāneke kāraṇ, jaise bhasmako masal denemeṁ hiṁsākā abhāv hai usīprakār, trasasthāvar jīvoṁko niḥśaṁkatayā masal dene – kucal dene (ghāt karane)meṁ bhī hiṁsākā abhāv ṭhaharegā aur is kāraṇ bandhakā hī abhāv siddha hogā; tathā paramārthake dvārā jīv rāgadveṣamohase bhinna batāye jāneke kāraṇ, ‘rāgī, dveṣī, mohī jīv karmase ban̐dhatā hai use chuṛānā’ — isaprakār mokṣake upāyake grahaṇakā abhāv ho jāyegā aur isase mokṣakā hī abhāv hogā . (isaprakār yadi vyavahāranay na batāyā jāy to bandha-mokṣakā abhāv ṭhaharatā hai .)
bhāvārtha : — paramārthanay to jīvako śarīr tathā rāgadveṣamohase bhinna kahatā hai . yadi isīkā ekānta grahaṇ kiyā jāye to śarīr tathā rāgadveṣamoh pudgalamay siddha hoṁge, to phi ra pudgalakā ghāt karanese hiṁsā nahīṁ hogī tathā rāgadveṣamohase bandha nahīṁ hogā . isaprakār, paramārthase jo saṁsār-mokṣa donoṁkā abhāv kahā hai ekāntase yah hī ṭhaharegā . kintu aisā ekāntarūp vastukā svarūp nahīṁ hai; avastukā śraddhān, jñān, ācaraṇ avasturūp hī hai . isaliye vyavahāranayakā upadeś nyāyaprāpta hai . isaprakār syādvādase donoṁ nayoṁkā virodh miṭākar śraddhān karanā so samyaktva hai ..46..
ab śiṣya pūchatā hai ki yah vyavahāranay kis dr̥ṣṭāntase pravr̥tta huā hai ? usakā uttar kahate haiṁ : —
Page 97 of 642
PDF/HTML Page 130 of 675
single page version
yathaiṣ rājā paṁc yojanānyabhivyāpya niṣkrāmatītyekasya paṁc yojanānyabhivyāptum- śakyatvādvayavahāriṇāṁ balasamudāye rājeti vyavahāraḥ, paramārthatastvek ev rājā; tathaiṣ jīvaḥ samagraṁ rāgagrāmamabhivyāpya pravartat ityekasya samagraṁ rāgagrāmamabhivyāptumaśakyatvādvayavahāriṇāmadhyav- sānādiṣvanyabhāveṣu jīv iti vyavahāraḥ, paramārthatastvek ev jīvaḥ .
— śāstran kiyā vyavahār, par vahāṁ jīv niścay ek hai ..48..
gāthārtha : — jaise koī rājā senāsahit nikalā vahān̐ [rājā khalu nirgataḥ ] ‘yah rājā nikalā’ [iti eṣaḥ ] isaprakār jo yah [balasamudayasya ] senāke samudāyako [ādeśaḥ ] kahā jātā hai so vah [vyavahāreṇ tu ucyate ] vyavahārase kahā jātā hai, [tatra ] us senāmeṁ (vāstavameṁ) [ekaḥ nirgataḥ rājā ] rājā to ek hī nikalā hai; [evam ev ca ] usīprakār [adhyavasānādyanyabhāvānām ] adhyavasānādi anyabhāvoṁko [jīvaḥ iti ] ‘(yah) jīv hai’ isaprakār [sūtre ] paramāgamameṁ kahā hai so [vyavahāraḥ kr̥taḥ ] vyavahār kiyā hai, [tatra niścitaḥ ] yadi niścayase vicār kiyā jāye to unameṁ [jīvaḥ ekaḥ ] jīv to ek hī hai
ṭīkā : — jaise yah kahanā ki yah rājā pān̐c yojanake vistārameṁ nikal rahā hai so yah vyavahārījanoṁkā senā samudāyameṁ rājā kah denekā vyavahār hai; kyoṁki ek rājākā pān̐c yojanameṁ phai lanā aśakya hai; paramārthase to rājā ek hī hai, (senā rājā nahīṁ hai); usīprakār yah jīv samagra (samasta) rāgagrāmameṁ ( – rāgake sthānoṁmeṁ) vyāpta hokar pravr̥tta ho rahā hai aisā kahanā vah, vyavahārījanoṁkā adhyavasānādi anyabhāvoṁmeṁ jīv kahanekā vyavahār hai; kyoṁki ek jīvakā samagra rāgagrāmameṁ vyāpta honā aśakya hai; paramārthase to jīv ek hī hai, (adhyavasānādik bhāv jīv nahīṁ haiṁ) ..47-48..
Page 98 of 642
PDF/HTML Page 131 of 675
single page version
yaḥ khalu pudgaladravyādanyatvenāvidyamānarasaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamarasaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣṭambhenārasanāt, svabhāvataḥ kṣāyopaśamikabhāvābhāvādbhāvendriyāvalambenārasanāt, sakalasādhāraṇaikasaṁvedanapariṇāmasvabhāvatvāt kevalarasavedanāpariṇāmāpannatvenārasanāt, sakalajñeyajñāyakatādātmyasya niṣedhādrasaparicchedapariṇat-
ab śiṣya pūchatā hai ki yah adhyavasānādi bhāv jīv nahīṁ haiṁ to vah ek, ṭaṁkotkīrṇa, paramārthasvarūp jīv kaisā hai ? usakā lakṣaṇ kyā hai ? is praśnakā uttar kahate haiṁ : —
nirdiṣṭa nahiṁ saṁsthān usakā, grahaṇ nahiṁ hai liṁgase ..49..
gāthārtha : — he bhavya ! tū [jīvam ] jīvako [arasam ] rasarahit, [arūpam ] rūparahit, [agandham ] gandharahit, [avyakta m ] avyakta arthāt indriyagocar nahīṁ aisā, [cetanāguṇam ] cetanā jisakā guṇ hai aisā, [aśabdam ] śabdarahit, [aliṅgagrahaṇaṁ ] kisī cihnase grahaṇ na honevālā aur [anirdiṣṭasaṁsthānam ] jisakā ākār nahīṁ kahā jātā aisā [jānīhi ] jān .
ṭīkā : — jīv niścayase pudgaladravyase anya hai, isaliye usameṁ rasaguṇ vidyamān nahīṁ hai ataḥ vah aras hai .1. pudgaladravyake guṇoṁse bhī bhinna honese svayaṁ bhī rasaguṇ nahīṁ hai, isaliye aras hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmitva bhī usake nahīṁ hai, isaliye vah dravyendriyake ālambanase bhī ras nahīṁ cakhatā ataḥ aras hai .3. apane svabhāvakī dr̥ṣṭise dekhā jāy to usake kṣāyopaśamik bhāvakā bhī abhāv honese vah bhāvendriyake ālambanase bhī ras nahīṁ cakhatā, isaliye aras hai .4. samasta viṣayoṁke viśeṣoṁmeṁ sādhāraṇ aise ek hī saṁvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek rasavedanāpariṇāmako pākar ras nahīṁ cakhatā, isaliye aras hai .5. (use samasta jñeyoṁkā jñān hotā hai parantu) sakal jñeyajñāyakake tādātmyakā ( – ekarūp honekā) niṣedh
Page 99 of 642
PDF/HTML Page 132 of 675
single page version
tve‘pi svayaṁ rasarūpeṇāpariṇamanāccārasaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamānarūpaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamarūpaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣṭaṁbhenārūpaṇāt, svabhāvataḥ kṣāyopaśamikabhāvābhāvādbhāvendriyāvalaṁbenārūpaṇāt, sakalasādhāraṇaikasaṁvedanapariṇāmasvabhāvatvātkevalarūpavedanāpariṇāmāpannatvenārūpaṇāt, sakalajñey- jñāyakatādātmyasya niṣedhādrūpaparicchedapariṇatatve‘pi svayaṁ rūparūpeṇāpariṇamanāccārūpaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamānagandhaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamagandhaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣṭaṁbhenāgaṁdhanāt, svabhāvataḥ kṣāyopaśamikabhāvā- bhāvādbhāvendriyāvalaṁbenāgandhanāt, sakalasādhāraṇaikasaṁvedanapariṇāmasvabhāvatvātkevalagandhavedanā- pariṇāmāpannatvenāgandhanāt, sakalajñeyajñāyakatādātmyasya niṣedhādgandhaparicchedapariṇatatve‘pi svayaṁ honese rasake jñānarūp pariṇamit hone par bhī svayaṁ rasarūp pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye aras hai .6. is tarah chah prakārake rasake niṣedhase vah aras hai .
isaprakār, jīv vāstavameṁ pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usameṁ rūpaguṇ vidyamān nahīṁ hai, isaliye arūp hai .1. pudgaladravyake guṇoṁse bhī bhinna honeke kāraṇ svayaṁ bhī rūpaguṇ nahīṁ hai, isaliye arūp hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīṁ honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī rūp nahīṁ dekhatā, isalie arūp hai .3. apane svabhāvakī dr̥ṣṭise dekhā jāy to kṣāyopaśamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban dvārā bhī rūp nahīṁ dekhatā, isaliye arūp hai .4. sakal viṣayoṁke viśeṣoṁmeṁ sādhāraṇ aise ek hī saṁvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese keval ek rūpavedanāpariṇāmako prāpta hokar rūp nahīṁ dekhatā, isaliye arūp hai .5. (use samasta jñeyoṁkā jñān hotā hai parantu) sakal jñeyajñāyakake tādātmyakā niṣedh honese rūpake jñānarūp pariṇamit hone par bhī svayaṁrūp rūpase nahīṁ pariṇamatā isaliye arūp hai .6. is tarah chah prakārase rūpake niṣedhase vah arūp hai .
isaprakār, jīv vāstavameṁ pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usameṁ gandhaguṇ vidyamān nahīṁ hai, isaliye agandha hai .1. pudgaladravyake guṇoṁse bhī bhinna honeke kāraṇ svayaṁ bhī gandhaguṇ nahīṁ hai, isaliye agandha hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīṁ honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī gandha nahīṁ sūṁghatā, isalie agandha hai .3. apane svabhāvakī dr̥ṣṭise dekhā jāy to kṣāyopaśamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban dvārā bhī gandha nahīṁ sūṁghatā ataḥ agandha hai .4. sakal viṣayoṁke viśeṣoṁmeṁ sādhāraṇ aise ek hī saṁvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek gandhavedanāpariṇāmako prāpta hokar
Page 100 of 642
PDF/HTML Page 133 of 675
single page version
gandharūpeṇāpariṇamanāccāgandhaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamānasparśaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamasparśaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣṭambhenāsparśanāt, svabhāvataḥ kṣāyopaśamikabhāvābhāvādbhāvendriyāvalambenāsparśanāt, sakalasādhāraṇaikasaṁvedanapariṇām- svabhāvatvātkevalasparśavedanāpariṇāmāpannatvenāsparśanāt, sakalajñeyajñāyakatādātmyasya niṣedhātt sparśaparicchedapariṇatatve‘pi svayaṁ sparśarūpeṇāpariṇamanāccāsparśaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamān- śabdaparyāyatvāt, pudgaladravyaparyāyebhyo bhinnatven svayamaśabdaparyāyatvāt, paramārthataḥ pudgaladravya- svāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣṭaṁbhen śabdāśravaṇāt, svabhāvataḥ kṣāyopaśamikabhāvābhāvādbhāve- ndriyāvalaṁben śabdāśravaṇāt, sakalasādhāraṇaik saṁvedanapariṇāmasvabhāvatvātkevalaśabdavedanā- pariṇāmāpannatven śabdāśravaṇāt, sakalajñeyajñāyakatādātmyasya niṣedhācchabdaparicchedapariṇatatve‘pi gandha nahīṁ sūṁghatā; ataḥ agandha hai .5. (use samasta jñeyoṁkā jñān hotā hai parantu) sakal jñeyajñāyakake tādātmyakā niṣedh honese gandhake jñānarūp pariṇamit hone par bhī svayaṁ gandharūp nahīṁ pariṇamatā; ataḥ agandha hai .6. is tarah chah prakārase gandhake niṣedhase vah agandha hai .
isaprakār, jīv vāstavameṁ pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usameṁ sparśaguṇ vidyamān nahīṁ hai, isaliye asparśa hai .1. pudgaladravyake guṇoṁse bhī bhinna honeke kāraṇ svayaṁ bhī sparśaguṇ nahīṁ hai; ataḥ asparśa hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīṁ honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī sparśako nahīṁ sparśatā; ataḥ asparśa hai .3. apane svabhāvakī dr̥ṣṭise dekhā jāy to kṣāyopaśamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban dvārā bhī sparśako nahīṁ sparśatā; ataḥ asparśa hai .4. sakal viṣayoṁke viśeṣoṁmeṁ sādhāraṇ aise ek hī saṁvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek sparśavedanāpariṇāmako prāpta hokar sparśako nahīṁ sparśatā ataḥ asparśa hai .5. (use samasta jñeyoṁkā jñān hotā hai parantu) sakal jñeyajñāyakake tādātmyakā niṣedh honese sparśake jñānarūp pariṇamit hone par bhī svayaṁ sparśarūp nahīṁ pariṇamatā; ataḥ asparśa hai .6. is tarah chah prakārase sparśake niṣedhase vah asparśa hai .
isaprakār, jīv vāstavameṁ pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usameṁ śabdaparyāy vidyamān nahīṁ hai; ataḥ aśabda hai .1. pudgaladravyake paryāyoṁse bhī bhinna honeke kāraṇ svayaṁ bhī śabdaparyāy nahīṁ hai; ataḥ aśabda hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīṁ honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī śabda nahīṁ sunatā; ataḥ aśabda hai .3. apane svabhāvakī dr̥ṣṭise dekhā jāy to kṣāyopaśamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban
Page 101 of 642
PDF/HTML Page 134 of 675
single page version
svayaṁ śabdarūpeṇāpariṇamanāccāśabdaḥ; dravyāntarārabdhaśarīrasaṁsthānenaiv saṁsthān iti nirdeṣṭamaśakyatvāt, niyatasvabhāvenāniyatasaṁsthānānantaśarīravartitvāt, saṁsthānanāmakarmavipākasya pudgaleṣu nirdiśyamān- tvāt, prativiśiṣṭasaṁsthānapariṇatasamastavastutattvasaṁvalitasahajasaṁvedanaśaktitve‘pi svayamakhilalok- saṁvalanaśūnyopajāyamānanirmalānubhūtitayātyantamasaṁsthānatvāccānirdiṣṭasaṁsthānaḥ; ṣaḍdravyātmakalokā- jjñeyādvayaktādanyatvāt, kaṣāyacakrād bhāvakādvayaktādanyatvāt, citsāmānyanimagnasamastavyakti- tvāt, kṣaṇikavyaktimātrābhāvāt, vyaktāvyaktavimiśrapratibhāse‘pi vyaktāsparśatvāt, svayamev hi bahirantaḥ sphu ṭamanubhūyamānatve‘pi vyaktopekṣaṇen pradyotamānatvāccāvyaktaḥ : rasarūpagandhasparśaśabda- saṁsthānavyaktatvābhāve‘pi svasaṁvedanabalen nityamātmapratyakṣatve satyanumeyamātratvābhāvādaliṁgagrahaṇaḥ; dvārā bhī śabda nahīṁ sunatā; ataḥ aśabda hai .4. sakal viṣayoṁke viśeṣoṁmeṁ sādhāraṇ aise ek hī saṁvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek śabdavedanāpariṇāmako prāpta hokar śabda nahīṁ sunatā; ataḥ aśabda hai .5. (use samasta jñeyoṁkā jñān hotā hai parantu) sakal jñeyajñāyakake tādātmyakā niṣedh honese śabdake jñānarūp pariṇamit hone par bhī svayaṁ śabdarūp nahīṁ pariṇamatā; ataḥ aśabda hai .6. isatarah chah prakārase śabdake niṣedhase vah aśabda hai .
(ab ‘anirdiṣṭasaṁsthān’ viśeṣaṇako samajhāte haiṁ : — ) pudgaladravyaracit śarīrake saṁsthān(ākār)se jīvako saṁsthānavālā nahīṁ kahā jā sakatā, isaliye jīv anirdiṣṭasaṁsthān hai .1. apane niyat svabhāvase aniyat saṁsthānavāle ananta śarīroṁmeṁ rahatā hai, isaliye anirdiṣṭasaṁsthān hai .2. saṁsthān nāmakarmakā vipāk (phal) pudgaloṁmeṁ hī kahā jātā hai (isaliye usake nimittase bhī ākār nahīṁ hai) isaliye anirdiṣṭasaṁsthān hai .3. bhinna-bhinna saṁsthānarūpase pariṇamit samasta vastuoṁke svarūpake sāth jisakī svābhāvik saṁvedanaśakti sambandhit (arthāt tadākār) hai aisā hone par bhī jise samasta lokake milāpase ( – sambandhase) rahit nirmal (jñānamātra) anubhūti ho rahī hai aisā honese svayaṁ atyantarūpase saṁsthān rahit hai, isaliye anirdiṣṭasaṁsthān hai .4. isaprakār cār hetuoṁse saṁsthānakā niṣedh kahā .
(ab ‘avyakta’ viśeṣaṇako siddha karate haiṁ : — ) chah dravyasvarūp lok jo jñey hai aur vyakta hai usase jīv anya haiṁ, isaliye avyakta hai .1. kaṣāyoṁkā samūh jo bhāvakabhāv vyakta hai usase jīv anya hai isaliye avyakta hai .2. citsāmānyameṁ caitanyakī samasta vyaktiyān̐ nimagna (antarbhūt) haiṁ, isaliye avyakta hai .3. kṣaṇik vyaktimātra nahīṁ hai, isaliye avyakta hai .4. vyaktatā aur avyaktatā ekamek miśritarūpase use pratibhāsit hone par bhī vah vyaktatāko sparśa nahīṁ karatā, isaliye avyakta hai .5. svayaṁ apanese hī bāhyābhyantar spaṣṭa anubhavameṁ ā rahā hai tathāpi
Page 102 of 642
PDF/HTML Page 135 of 675
single page version
samastavipratipattipramāthinā vivecakajanasamarpitasarvasven sakalamapi lokālokaṁ kavalīkr̥tyātyantasauhityamanthareṇev sakalakālamev manāgapyavicalitānanyasādhāraṇatayā svabhāvabhūten svayamanubhūyamānen cetanāguṇen nityamevāntaḥprakāśamānatvāt cetanāguṇaśca; sa khalu bhagavānamalālok ihaikaṣṭaṁkotkīrṇaḥ pratyagjyotirjīvaḥ .
sphu ṭataramavagāhya svaṁ ca cicchaktimātram .
kalayatu paramātmātmānamātmanyanantam ..35..
vyaktatāke prati udāsīnarūpase pradyotamān (prakāśamān) hai, isaliye avyakta hai .6. isaprakār chah hetuoṁse avyaktatā siddha kī hai .
isaprakār ras, rūp, gandha, sparśa, śabda, saṁsthān aur vyaktatākā abhāv hone par bhī svasaṁvedanake balase svayaṁ sadā pratyakṣa honese anumānagocaramātratāke abhāvake kāraṇ (jīvako) aliṁgagrahaṇ kahā jātā hai .
apane anubhavameṁ ānevāle cetanāguṇake dvārā sadā hī antaraṅgameṁ prakāśamān hai, isaliye (jīv) cetanāguṇavālā hai . cetanāguṇ kaisā hai ? jo samasta vipratipattiyoṁko (jīvako anya prakārase mānanerūp jhagaṛoṁko) nāś karanevālā hai, jisane apanā sarvasva bhedajñānī jīvoṁko sauṁp diyā hai, jo samasta lokālokako grāsībhūt karake mānoṁ atyanta tr̥ptise upaśānta ho gayā ho isaprakār (arthāt atyanta svarūpasaukhyase tr̥pta-tr̥pta honeke kāraṇ svarūpameṁse bāhar nikalanekā anudyamī ho isaprakār) sarva kālameṁ kiṁcitmātra bhī calāyamān nahīṁ hotā aur is tarah sadā hī leś mātra bhī nahīṁ calit aisī anyadravyase asādhāraṇatā honese jo (asādhāraṇ) svabhāvabhūt hai
.
— aisā caitanyarūp paramārthasvarūp jīv hai . jisakā prakāś nirmal hai aisā yah bhagavān is lokameṁ ek, ṭaṅkotkīrṇa, bhinna jyotirūp birājamān hai ..49..
ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahakar aise ātmāke anubhavakī preraṇā karate haiṁ : —
ślokārtha : — [cit-śakti -riktaṁ ] citśaktise rahit [sakalam api ] anya samasta bhāvoṁko [ahnāy ] mūlase [vihāy ] choṛakar [ca ] aur [sphu ṭataram ] pragaṭarūpase [svaṁ cit-
Page 103 of 642
PDF/HTML Page 136 of 675
single page version
jīvassa ṇatthi vaṇṇo ṇa vi gaṁdho ṇa vi raso ṇa vi ya phāso . ṇa vi rūvaṁ ṇa sarīraṁ ṇa vi saṁṭhāṇaṁ ṇa saṁhaṇaṇaṁ ..50.. jīvassa ṇatthi rāgo ṇa vi doso ṇev vijjade moho .
ṇo paccayā ṇa kammaṁ ṇokammaṁ cāvi se ṇatthi ..51.. śakti mātram ] apane citśaktimātra bhāvakā [avagāhya ] avagāhan karake, [ātmā ] bhavyātmā [viśvasya upari ] samasta padārthasamūharūp lokake ū par [cāru carantaṁ ] sundar rītise pravartamān aise [imam ] yah [param ] ekamātra [anantam ] avināśī [ātmānam ] ātmākā [ātmani ] ātmāmeṁ hī [sākṣāt kalayatu ] abhyās karo, sākṣāt anubhav karo .
bhāvārtha : — yah ātmā paramārthase samasta anya bhāvoṁse rahit caitanyaśaktimātra hai; usake anubhavakā abhyās karo aisā upadeś hai .35.
ab citśaktise anya jo bhāv haiṁ ve sab pudgaladravyasambandhī haiṁ aisī āgekī gāthāoṁkī sūcanārūpase ślok kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [cit-śakti -vyāpta-sarvasva-sāraḥ ] caitanyaśaktise vyāpta jisakā sarvasva-sār hai aisā [ayam jīvaḥ ] yah jīv [iyān ] itanā mātra hī hai; [ataḥ atiriktāḥ ] is citśaktise śūnya [amī bhāvāḥ ] jo ye bhāv haiṁ [ sarve api ] ve sabhī [paudgalikāḥ ] pudgalajanya haiṁ — pudgalake hī haiṁ .36.
aise in bhāvoṁkā vyākhyān chah gāthāoṁmeṁ kahate haiṁ : —
nahiṁ rūp ar saṁhanan nahiṁ, saṁsthān nahiṁ, tan bhī nahiṁ ..50..
pratyay nahīṁ, nahiṁ karma aru nokarma bhī jīvake nahīṁ ..51..
Page 104 of 642
PDF/HTML Page 137 of 675
single page version
jīvassa ṇatthi vaggo ṇa vaggaṇā ṇev phaḍaḍhayā keī . ṇo ajjhappaṭṭhāṇā ṇev ya aṇubhāgaṭhāṇāṇi ..52.. jīvassa ṇatthi keī joyaṭṭhāṇā ṇa baṁdhaṭhāṇā vā . ṇev ya udayaṭṭhāṇā ṇa maggaṇaṭṭhāṇayā keī ..53.. ṇo ṭhidibaṁdhaṭṭhāṇā jīvassa ṇa saṁkilesaṭhāṇā vā . ṇev visohiṭṭhāṇā ṇo saṁjamaladdhiṭhāṇā vā ..54.. ṇev ya jīvaṭṭhāṇā ṇa guṇaṭṭhāṇā ya atthi jīvassa .
adhyātmasthān na jīvake, anubhāgasthān bhī haiṁ nahīṁ ..52..
nahiṁ udayasthān na jīvake, aru sthān mārgaṇake nahīṁ ..53..
jīvake viśuddhisthān, saṁyamalabdhisthān bhī haiṁ nahīṁ ..54..
ye sab hī pudgaladravyake pariṇām haiṁ jāno yahī ..55..
gāthārtha : — [jīvasya ] jīvake [varṇaḥ ] varṇa [nāsti ] nahīṁ, [na api gandhaḥ ] gaṁdh bhī nahīṁ, [rasaḥ api na ] ras bhī nahīṁ [ca ] aur [sparśaḥ api na ] sparśa bhī nahīṁ, [rūpaṁ api na ] rūp bhī nahīṁ, [na śarīraṁ ] śarīr bhī nahīṁ, [saṁsthānaṁ api na ] saṁsthān bhī nahīṁ, [saṁhananam na ] saṁhanan bhī nahīṁ; [jīvasya ] jīvake [rāgaḥ nāsti ] rāg bhī nahīṁ, [dveṣaḥ api na ] dveṣ bhī nahīṁ,
Page 105 of 642
PDF/HTML Page 138 of 675
single page version
yaḥ kr̥ṣṇo haritaḥ pīto raktaḥ śveto vā varṇaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ surabhirdurabhirvā gandhaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, [mohaḥ ] moh bhī [na ev vidyate ] vidyamān nahīṁ, [pratyayāḥ no ] pratyay (āsrav) bhī nahīṁ, [karma na ] karma bhī nahīṁ [ca ] aur [nokarma api ] nokarma bhī [tasya nāsti ] usake nahīṁ haiṁ; [jīvasya ] jīvake [vargaḥ nāsti ] varga nahīṁ, [vargaṇā na ] vargaṇā nahīṁ, [kānicit spardhakāni na ev ] koī spardhak bhī nahīṁ, [adhyātmasthānāni no ] adhyātmasthān bhī nahīṁ [ca ] aur [anubhāgasthānāni ] anubhāgasthān bhī [na ev ] nahīṁ haiṁ; [jīvasya ] jīvake [kānicit yogasthānāni ] koī yogasthān bhī [na santi ] nahīṁ [vā ] athavā [bandhasthānāni na ] baṁdhasthān bhī nahīṁ, [ca ] aur [udayasthānāni ] udayasthān bhī [na ev ] nahīṁ, [kānicit mārgaṇāsthānāni na ] koī mārgaṇāsthān bhī nahīṁ hai; [jīvasya ] jīvake [sthitibandhasthānāni no ] sthitibaṁdhasthān bhī nahīṁ [vā ] athavā [saṁkleśasthānāni na ] saṁkleśasthān bhī nahīṁ, [viśuddhisthānāni ] viśuddhisthān bhī [na ev ] nahīṁ [vā ] athavā [saṁyamalabdhisthānāni ] saṁyamalabdhisthān bhī [no ] nahīṁ haiṁ; [ca ] aur [jīvasya ] jīvake [jīvasthānāni ] jīvasthān bhī [na ev ] nahīṁ [vā ] athavā [guṇasthānāni ] guṇasthān bhī [na santi ] nahīṁ haiṁ; [yen tu ] kyoṁki [ete sarve ] yah sab [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [pariṇāmāḥ ] pariṇām haiṁ
ṭīkā : — jo kālā, harā, pīlā, lāl aur saphe da varṇa hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 1 . jo sugandha
Page 106 of 642
PDF/HTML Page 139 of 675
single page version
pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ kaṭukaḥ kaṣāyaḥ tikto‘mlo madhuro vā rasaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ snigdho rūkṣaḥ śītaḥ uṣṇo gururlaghurmr̥duḥ kaṭhino vā sparśaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yatsparśādisāmānyapariṇāmamātraṁ rūpaṁ tannāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yadaudārikaṁ vaikriyikamāhārakaṁ taijasaṁ kārmaṇaṁ vā śarīraṁ tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . satsamacaturasraṁ nyagrodhaparimaṇḍalaṁ svāti kubjaṁ vāmanaṁ huṇḍaṁ vā saṁsthānaṁ tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yadvajrarṣabhanārācaṁ vajranārācaṁ nārācamardhanārācaṁ kīlikā asamprāptāsr̥pāṭikā vā saṁhananaṁ tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve yatyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ prītirūpo rāgaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yo‘prītirūpo dveṣaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yastattvāpratipattirūpo mohaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya aur durgandha hai vah sarva hī jīvakī nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 2 . jo kaḍuvā, kaṣāyalā, caraparā, khaṭṭā aur mīṭhā ras hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 3 . jo cikanā, rūkhā, ṭhaṇḍā, garma, bhārī, halakā, komal athavā kaṭhor sparśa hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 4 . jo sparśādisāmānyapariṇāmamātra rūp hai vah jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 5 . jo audārik, vaikriyik, āhārak, taijas athavā kārmaṇ śarīr hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 6 . jo samacaturasra, nyagrodhaparimaṇḍal, svāti, kubjak, vāman athavā huṇḍak saṁsthān hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 7 . jo vajrarṣabhanārāc, vajranārāc, nārāc, ardhanārāc, kīlikā athavā asamprāptāsr̥pāṭikā saṁhanan hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 8 . jo prītirūp rāg hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 9 . jo aprītirūp dveṣ hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 10 . jo yathārthatattvakī apratipattirūp (aprāptirūp) moh hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ
Page 107 of 642
PDF/HTML Page 140 of 675
single page version
pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . ye mithyātvāviratikaṣāyayogalakṣaṇāḥ pratyayāste sarve‘pi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yad jñānāvaraṇīy- darśanāvaraṇīyavedanīyamohanīyāyurnāmagotrāntarāyarūpaṁ karma tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yatṣaṭparyāptitriśarīrayogyavasturūpaṁ nokarma tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ śaktisamūhalakṣaṇo vargaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yā vargasamūhalakṣaṇā vargaṇā sā sarvāpi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni mandatīvrarasakarmadalaviśiṣṭanyāsalakṣaṇāni spardhakāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni svaparaikatvādhyāse sati viśuddhacitpariṇāmāti- riktatvalakṣaṇānyadhyātmasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni prativiśiṣṭaprakr̥tirasapariṇāmalakṣaṇānyanubhāgasthānāni tāni sarvāṇyapi hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 11 . mithyātva, avirati, kaṣāy aur yog jisake lakṣaṇ haiṁ aise jo pratyay (āsrav) ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 12 . jo jñānāvaraṇīy, darśanāvaraṇīy, vedanīy, mohanīy, āyu, nām, gotra aur antarāyarūp karma hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 13 . jo chah paryāptiyog aur tīn śarīrayogya vastu ( — pudgalaskaṁdh)rūp nokarma hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 14 . jo karmake rasakī śaktiyoṁkā (arthāt avibhāg-paricchedoṁkā) samūharūp varga hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ hai, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 15 . jo vargoṁkā samūharūp vargaṇā hai vah sarva hī jīvakā nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 16 . jo mandatīvrarasavāle karmasamūhake viśiṣṭa nyās ( – jamāv)rūp (vargaṇāke samūharūp) spardhak haiṁ vah sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 17 . sva-parake ekatvakā adhyās (niścay) ho tab (vartanevāle), viśuddha caitanyapariṇāmase bhinnarūp jinakā lakṣaṇ hai aise jo adhyātmasthān haiṁ vah sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 18 . bhinna-bhinna prakr̥tiyoṁke rasake pariṇām jinakā lakṣaṇ hai aise jo anubhāgasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese